SPIS TREŚCI. Aneta Czarna: Przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum Murray w Wielkopolsce...

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Jan Bodziarczyk, Edward Walusiak, Anna Delimat, Wojciech Krzaklewski: Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Tatrzańskim Parku Narodowym... Edward Bróż, Marcin Bielecki: Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella inflexa (Kluk) Beck na Wyżynie Małopolskiej... Aneta Czarna: Przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum Murray w Wielkopolsce... Zbigniew Endler, Mirosław Grzybowski, Joanna Duriasz: Nowe stanowisko zimoziołu północnego Linnaea borealis L. na Mierzei Wiślanej... Małgorzata Gębala: Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego Epipactis albensis Nováková et Rydlo w Górach Opawskich... Jan Krzysztof Kowalczyk, Tadeusz Kurzac: Trzmiele i trzmielce (Hymenoptera, Apidae: Bombus Latr., Psithyrus Lep.) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich... Rafał Krawczyk: Nowe stanowisko storczyka cuchnącego Orchis coriophora L. w Kotlinie Sandomierskiej... Małgorzata Ożgo, Tomasz Hetmański: Rzekotka drzewna Hyla arborea L. w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas Pobrzeża na wschód od Ustki Krzysztof Spałek: Nowe stanowiska widłaczka torfowego Lycopodiella inundata (L.) Holub na Równinie Opolskiej... Andrzej Suski, Katarzyna Suska: Stanowiska śnieżyczki przebiśniegu Galanthus nivalis L. i śnieżycy wiosennej Leucoium vernum L. w Piekielnej Dolinie w Polanicy Zdroju (Kotlina Kłodzka)... Grzegorz Wojtaszyn, Rafał Bernard, Radosław Jaros, Juliusz Samoląg: Zimowe stanowiska nocka Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) na północnej granicy zasięgu... Daria Zarabska: Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych fitocenoz leśnych okolic Nowego Tomyśla

2 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIV (64) 2008 Zeszyt 3 (Maj Czerwiec) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W

3 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 900 egz.

4 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 3 13 Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Tatrzańskim Parku Narodowym JAN BODZIARCZYK 1, EDWARD WALUSIAK 2, ANNA DELIMAT 2, WOJCIECH KRZAKLEWSKI 3 1 Katedra Botaniki Leśnej i Ochrony Przyrody, Wydział Leśny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłataja Kraków, al. 29 Listopada 46 rlbodzia@cyf-kr.edu.pl 2 Instytut Ochrony Przyrody PAN, Tatrzańska Stacja Terenowa Zakopane, ul. Antałówka 13 walusiak@iop.krakow.pl; delimat@iop.krakow.pl 3 Katedra Ekologii Lasu, Wydział Leśny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłataja Kraków, al. 29 Listopada 46 wkrzak@ar.krakow.pl Wstęp Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium jest rzadkim w Polsce gatunkiem paproci ograniczonym w swym występowaniu głównie do Karpat i ich pogórza oraz Jury Krakowsko- Częstochowskiej. Jedyne znane aktualnie stanowisko w Sudetach znajduje się na Pogórzu Kaczawskim, w rezerwacie leśnym Wąwóz Myśliborski (Fabiszewski i in. 1997). Jest to najdalej na północ wysunięte i zarazem najbardziej izolowane stanowisko języcznika w Polsce. Języcznik jest gatunkiem górskim. Przywiązany do rzadkiego zespołu jaworzyny górskiej Phyllitido-Aceretum, swoje optimum ekologiczne osiąga w niższych położeniach, głównie w piętrze pogórza oraz w dolnej części regla dolnego, gdzie skupia 3

5 J. Bodziarczyk i in. się większość jego populacji (Frey, Guzik 1969, Bodziarczyk 2002). Tylko nieliczne stanowiska znajdują się powyżej 900 m n.p.m.; między innymi w Bieszczadach Wysokich (Winnicki, Zemanek 1987, Kucharzyk 1994, Zemanek, Winnicki 1999) i w Tatrach (Piękoś-Mirkowa 2006). O ile stanowiska bieszczadzkie są dobrze udokumentowane i od kilkunastu lat poddane są szczegółowemu monitoringowi (J. Bodziarczyk, mat. niepubl.), to o stanowiskach tatrzańskich wciąż brakuje aktualnych danych, co niewątpliwie wynika z jego skrajnej rzadkości (Piękoś-Mirkowa, Mirek 1996). Historia stanowisk tatrzańskich Języcznik należy do gatunków bardzo rzadkich w Tatrach. Pierwszą informację o występowaniu Phyllitis scolopendrium w Tatrach polskich podał Grzegorzek (1868). Przez wielu badaczy nie był potwierdzony na tym obszarze w trakcie prowadzonych badań; np. przez Kotulę i Zapałowicza w ogóle nie wykazywany we florze Tatr (Radwańska-Paryska 1950). Kotula ( ) wymienia wprawdzie języcznika z Tatr słowackich, ale powołuje się na Wahlenberga (1814), wyraźnie zaznaczając, że gatunku tego nie udało mu się w Tatrach spotkać. Również Profesor Bogumił Pawłowski wybitny i znany badacz flory górskiej, prawdopodobnie nigdy tego gatunku w Tatrach nie spotkał, a stanowiska w większości z terenu Tatr słowackich podał powołując się na innych odkrywców (Pawłowski 1956 i literatura tam cytowana). Z terenu polskich Tatr podano jak dotąd zaledwie 6 opublikowanych stanowisk (ryc. 1): Dolina Miętusia (Grzegorzek 1868); Pod Organami nad Pisaną, m n.p.m. (Radwańska-Paryska 1950); Dolina Kościeliska na południowy wschód od Bramy Kraszewskiego (Krzaklewski 1971); Wąwóz Kraków (Beiger 1981); Dolina Chochołowska dwa stanowiska: Głębowiec i Wyżnia Chochołowska Brama (Skawiński i in. 1995). Informacje o trzech pierwszych stanowiskach są powszechnie znane i najczęściej cytowane, na pozostałe natrafiliśmy 4

6 Języcznik zwyczajny w TPN A B 5 km Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk języcznika zwyczajnego w Tatrzańskim Parku Narodowym (według: Grzegorzek 1868, Radwańska-Paryska 1950, Krzaklewski 1971, Beiger 1981, Skawiński i in. 1995): A stanowisko aktualnie potwierdzone; B stanowiska nie potwierdzone od wielu lat. Fig. 1. Location of known sites of Phyllitis scolopendrium in the Tatra National Park (according to Grzegorzek 1868, Radwańska-Paryska 1950, Krzaklewski 1971, Beiger 1981, Skawiński i in. 1995): A the site confirmed in this study; B sites not confirmed for many years. przypadkowo. Najbardziej aktualna informacja, choć pochodząca sprzed ponad 35 lat, o występowaniu języcznika na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego zawarta jest w publikacji Krzaklewskiego (1971). Autor szczegółowo opisał nowoodkryte wówczas stanowisko w Dolinie Kościeliskej, w pobliżu Bramy Kraszewskiego. Od tamtej pory, języcznik w Tatrach nie został potwierdzony, mimo że od kilkunastu lat podejmowano wielokrotnie próby poszukiwań tego gatunku w celu potwierdzenia któregokolwiek ze znanych w literaturze stanowisk (z tego powodu współczesne występowanie języcznika w Tatrach podawano w wątpliwość). Dopiero w 2006 roku (28 października) udało się odnaleźć i tym samym potwierdzić stanowisko 5

7 J. Bodziarczyk i in. z Doliny Kościeliskiej podane przez Krzaklewskiego (1971). Być może, że inne stanowiska, zwłaszcza z Miętusiej i pod Organami nad Halą Pisaną, mają już charakter historyczny. Natomiast pewnym zaskoczeniem dla botaników może być informacja podana z Wąwozu Kraków, gdzie na liściach języcznika Beiger (1981) udokumentowała miny rzadkiej muchówki Phytomyza scolopendrii (Agromyzidae). Obserwacja pochodzi z 4 września 1961 roku i na pewno nie jest pomyłką. Stanowisko to potwierdza informacja uzyskana od Prof. Elżbiety Pancer-Kotejowej, że 7 lat wcześniej, w lipcu 1954 roku, podczas studenckich praktyk terenowych obserwowała języcznika na półce skalnej w dolnej części Wąwozu Kraków. Mimo szczegółowych poszukiwań przeprowadzonych 18 i 19 maja 2007 roku, nie udało nam się potwierdzić tego stanowiska (co nie oznacza, że języcznik w Wąwozie Kraków nie występuje). Z kolei informacja podana przez pracowników TPN o występowaniu języcznika w Dolinie Chochołowskiej (Skawiński i in. 1995) ma charakter bardzo ogólnikowy i nie została nigdy zweryfikowana, a autorzy doniesienia nie podają ani szczegółów lokalizacji stanowiska, ani też innych danych dotyczących wielkości i liczebności populacji. Opis stanowiska i warunki występowania Odszukane stanowisko w Dolinie Kościeliskiej położone jest na wysokości 1100 m n.p.m., po prawej orograficznie stronie doliny, na bardzo stromym stoku o nachyleniu o i ekspozycji NW, w otoczeniu pionowych ścian i grzęd skalnych (ryc. 2). Na stanowisku stwierdzono tylko 2 osobniki w odległości około 1,5 m od siebie. Jeden z nich, w pełni dojrzały, wykształcił 3 zarodnikujące liście o długości: 31, 31 i 32 cm; drugi osobnik, w stadium senilnym, wykształcił dwa liście płonne, o długości: 29 i 15,5 cm. Obydwa osobniki były w dobrej kondycji, wyróżniały się zdrowymi i ciemnozielonymi liśćmi, bez jakichkolwiek uszkodzeń (ryc. 3). W otoczeniu języcznika na powierzchni 400 m 2, mimo późnej pory fenologicznej, zanotowano 35 gatunków roślin naczyniowych i 8 gatunków mchów. Drzewostan wyraźnie lukowaty, zróżnicowany na dwie warstwy, tworzy głównie świerk Picea abies oraz pojedynczo jawor Acer pseudoplatanus i jarząb 6

8 Języcznik zwyczajny w TPN Ryc. 2. Ogólny widok na stanowisko języcznika zwyczajnego w Dolinie Kościeliskiej w Tatrzańskim Parku Narodowym (28.X 2006 r.; fot. E. Walusiak). Fig. 2. The general view of the site of Phyllitis scolopendrium in the Kościeliska Valley in the Tatra National Park (28 October 2006; photo by E. Walusiak). 7

9 J. Bodziarczyk i in. Ryc. 3. Jeden z dwóch osobników języcznika zwyczajnego znalezionych w Tatrzańskim Parku Narodowym (28.X 2006 r.; fot. E. Walusiak). Fig. 3. One of two individuals of Phyllitis scolopendrium found in the Tatra National Park (28 October 2006; photo by E. Walusiak). pospolity Sorbus aucuparia. W podroście i podszyciu stwierdzono wiciokrzew czarny Lonicera nigra, wierzbę iwę Salix caprea oraz podrost świerkowy. Runo bujne, wielowarstwowe, typowe dla jaworzyn, zdominowane jest głównie przez gatunki ziołoroślowe, takie jak, miesiącznica trwała Lunaria rediviva, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, trzcinnik leśny Calamgrostis arundinacea, rozchodnik karpacki Sedum fabaria, wierzbownica górska Epilobium montanum, malina właściwa Rubus idaeus, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica czy goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, a ponadto gatunki bardziej związane z buczyną karpacką, jak paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, szczyr trwały Mercurialis perennis czy gajowiec żółty Galeobdolon luteum. Wśród zanotowanych mchów są gatunki związane z różnymi podłożami zarówno jednorodnymi, jak 8

10 Języcznik zwyczajny w TPN i o charakterze przejściowym: murszejące drewno i rumosz skalny np. widłoząb okazały Dicranum majus, a także gatunki typowo epiksyliczne, jak krągłolist macierzankowy Rhizomnium punctatum, czy sanionia haczykowata Sanionia uncinata. Jednak większość z wymienionych mszaków, które występują w bliskim otoczeniu języcznika, to gatunki naziemne. Poniżej przedstawiono spis wszystkich zanotowanych roślin współwystępujących z języcznikiem na stanowisku w Dolinie Kościeliskiej. Ilościowość podano tylko dla roślin naczyniowych wg skali Braun-Blanqueta (1964). Data: r., lokalizacja: ATPOL DG-59, wysokość n.p.m.: 1100 m, ekspozycja: NW, nachylenie: 44 46, pow.: 400 m 2. Zwarcie: A1 25%, A2 10%, B 5%, C 100%, D 70%. A1: świerk pospolity Picea abies, jawor Acer pseudoplatanus 1; A2: jarząb pospolity Sorbus aucuparia 1; B: świerk pospolity Picea abies 1, wiciokrzew czarny Lonicera nigra +, wierzba iwa Salix caprea 1; C: języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrtium +, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum 2, miesiącznica trwała Lunaria rediviva 2, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica 2, szczyr trwały Mercurialis perennis 2, bodziszek cuchnący Geranium robertianum 2, szczawik zajęczy Oxalis acetosella +, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas 2, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare 1, trzcinnik leśny Calamgrostis arundinacea 2, rozchodnik karpacki Sedum fabaria +, wierzbownica górska Epilobium montanum +, czyściec leśny Stachys sylvatica +, orędownik bulwiasty Scropularia nodosa +, pierwiosnek wyniosły Primula elatior +, świerk pospolity Picea abies (w) +, nerecznica górska Dryopteris expansa +, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana +, malina właściwa Rubus idaeus +, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora +, kosmatka gajowa Luzula luzuloides +, poziomka pospolita Fragaria vesca +, przytulia Schultesa Galium schultesii, goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea +, starzec gajowy Senecio nemorensis s.l. +, jarząb pospolity Sorbus aucuparia (w) +, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica +, sałatnik leśny Mycelis muralis +, zanokcica zielona Asplenium viride +, gęsiówka alpejska Arabis alpina 2, skalnica gronkowa Saxifraga paniculata +, gajowiec żółty Galeobdolon luteum 1, rzeżusznik piaskowy Cardaminopsis arenosa +; D: widłoząb okazały Dicranum majus, krągłolist ma- 9

11 J. Bodziarczyk i in. cierzankowy Rhizomnium punctatum, fałdownik szeleszczący Rhytidiadelphus triquestris, krótkosz rowowy Brachythecium salebrosum, dwustronek ząbkowany Plagiothecium denticulatum, dziubkowiec Zetterstedta Eurhynchium angustirete, sanionia haczykowata Sanionia uncinata, wiewiórecznik sudecki Sciuro-hypnum starki. Języcznik na opisywanym stanowisku rośnie na silnie szkieletowej rędzinie, której poziom powierzchniowy charakteryzuje się odczynem lekko kwaśnym (ph w H 2 O 6,15, a w KCl 5,63), niską zawartością fosforu przyswajalnego (16,63 mg P 2 O 5 kg -1 ) i wysoką zasobnością w przyswajalny potas (204,24 mg K 2 O kg -1 ). Wysoka zawartość węgla organicznego w poziomie powierzchniowym (15,97%) uprawnia do zaliczenia go do poziomów organicznych. Uzyskane wyniki zawierają się w granicach zmienności wyników badań przeprowadzonych na innych stanowiskach języcznika w niższych położeniach Polskich Karpat (Bodziarczyk 1989, Zwydak 1999). Prognoza na przyszłość Z opisu Krzaklewskiego (1971) wynika, że przed 35 laty na stanowisku odnaleziony został tylko jeden dojrzały osobnik języcznika o 6 zarodnikujących liściach, z których najdłuższy miał 35 cm. Autor zanotował wówczas na powierzchni 250 m 2 aż 86 gatunków roślin naczyniowych (czerwiec). Mimo iż aktualny spis roślin wykonany był o bardzo późnej i nieporównywalnej porze fenologicznej (październik), to jednak potwierdzono występowanie wielu z tych gatunków. Skład gatunkowy drzewostanu oraz rozmieszczenie poszczególnych okazów drzew potwierdzają właściwą lokalizację stanowiska. Jest interesujące, czy któryś z odnalezionych dwóch osobników języcznika może być osobnikiem obserwowanym przez Krzaklewskiego. Języcznik zwyczajny jest gatunkiem długo żyjącym (J. Bodziarczyk, mat. niepubl.), więc jest to możliwe. Można też postawić hipotezę, że odnalezione osobniki są uciekinierami z większej populacji, która zajmuje niedostępne siedlisko i nie została jeszcze odnaleziona. Jest to prawdopodobne, chociaż niełatwe do udowodnienia, ponieważ potencjalnych miejsc dla języcznika bardzo trudnych do spenetrowania czy wręcz niedostępnych jest w 10

12 Języcznik zwyczajny w TPN tym rejonie wiele, podobnie jak w otoczeniu innych wymienianych w literaturze stanowisk tatrzańskich. Niewykluczone również, że dwa odnalezione osobniki, są jedyną pozostałością populacji zamierającej. Podsumowując, należy stwierdzić, że stanowisko w Dolinie Kościeliskiech jest jedynym aktualnie znanym stanowiskiem języcznika zwyczajnego w Tatrzańskim Parku Narodowym. Nie bez powodu więc gatunek ten w polskich Tatrach ma status skrajnie zagrożonego (Piękoś-Mirkowa 2006). Wskazane jest kontynuowanie poszukiwań tej rośliny na terenie całego Parku. Warto szczególnie dokładnie spenetrować rejon stanowisk podanych w literaturze, które nie zostały potwierdzone przez ostatnie dziesięciolecia. Na opisywanym stanowisku rozpoczęto już systematyczny monitoring w cyklu dwuletnim. Podziękowania. Pani Prof. dr hab. Elżbiecie Pancer-Kotejowej dziękujemy za informacje o stanowisku języcznika w Wąwozie Kraków. Pani Prof. dr hab. Annie Miechówce jesteśmy wdzięczni za wykonanie analiz glebowych, a Panu Prof. dr hab. Krzysztofowi Jędrzejko za oznaczenie mchów. Dziękujemy również Pani Profesor Halinie Piękoś- Mirkowej za przeczytanie tekstu i cenne uwagi. SUMMARY Bodziarczyk J., Walusiak E., Delimat A., Wojciech Krzaklewski. Hart s tongue Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. in the Tatra National Park (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): In Polish part of the Tatra Mountains the hart s tongue is extremely rare. This fern has been observed only at six sites. For years its occurrence in the area was treated with reservation, because there has not had any confirmation of Phyllitis scolopendrium presence in the Polish Tatra. However, on 28 October 2006, for the first time in thirtyfive years, the hart s tongue was found again in the Kościeliska Valley (the West Tatra Mountains). Only two specimens have been stated: one of them developed three leaves with sori, the second formed two barren leaves. Both individuals seemed to be in a good condition. They 11

13 J. Bodziarczyk i in. were localized at altitude of 1100 m on a steep slope (44 46 ) of NW exposition, surrounded of sheer rocky walls. Soil consisted mostly of parts of rock. The ph in H 2 O was 6.15, while P 2 O 5 concentration mg/kg, K 2 O mg/kg and organic carbon content 15.97%. Thirty-five species of vascular plants and eight species of mosses occurred with the hart s tongue. Picea abies, Acer pseudoplatanus, Sorbus aucuparia and in the storey of bushes Lonicera nigra and Salix caprea were recorded in the surrounding stand. Plant community was dominated by herbaceous species: Lunaria rediviva, Urtica dioica, Calamagrostis arundinacea, Sedum fabaria, Epilobium montanum, Rubus idaeus, Luzula sylvatica, Gentiana aslepiadea, Polystichum aculeatum, Mercurialis perennis and Galeobdolon luteum. Among mosses Dicranum majus, Rhizomnium punctatum, Rhytidiadelphus triquestris, Brachythecium salebrosum, Plagiothecium denticulatum, Eurhynchium angustirete, Sanionia uncinat and Sciuro-hypnum starki were found. The described site is actually the only one of P. scolopendrium, confirmed to occur in the Tatra National Park. It is being constantly monitored in two-year cycle. PIŚMIENNICTWO Beiger M Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12. Część faunistyczno-ekologiczna. Prace Komisji Biologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 57: Bodziarczyk J Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, nowy gatunek dla Gorców. Chrońmy Przyr. Ojcz. 45, 4: Bodziarczyk J Zróżnicowanie zespołu jaworzyny górskiej z języcznikiem Phyllitido-Aceretum w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: Braun-Blanquet J Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl. Springer Verl., Wien, ss. xiv Fabiszewski J., Koła W., Kwiatkowski P Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Sudetach. Annales Silesiae 27:

14 Języcznik zwyczajny w TPN Frey A., Guzik J Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 3. Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. Fragm. Flor. Geobot. 15, 2: Grzegorzek W Spis roślin w różnych okolicach Galicji zebranych. Spraw. Kom. Fizjogr. Tow. Nauk. Krak. 2: Kotula B Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach. Nakł. Wydz. Mat.-Przyr. AU, Kraków. Krzaklewski W Nowe stanowisko języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 27, 4: Kucharzyk S Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium w Bieszczadach Zachodnich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 3: Pawłowski B Flora Tatr. Rośliny naczyniowe. T. I. Warszawa, PWN. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Zbiorowiska roślinne. W: Z. Mirek (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN: Piękoś-Mirkowa H Pteridophytes of the Polish Tatra Mountains distribution, threat and conservation. Botanical Guidebooks 29: Radwańska-Paryska Z Tatrzańskie notatki florystyczne. Acta Soc. Bot. Pol. 20 (2): Skawiński P., Zięba T., Babicz J Przyroda i gospodarka. W: M. J. Adamczyk, P. Skawiński, T. Zięba, J. Babich. Tatrzańska wspólnota leśna w Witowie. Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu: Wahlenberg G Flora Carpatorum Principalium. Göttingae. Ss. CXVIII Winnicki T., Zemanek B Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. i Phyllitido-Aceretum w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ. Prace Bot. 14: Zemanek B., Winnicki T Rośliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 3. Zwydak M Gleby zespołu jaworzyny górskiej Phyllitido- Aceretum Moor 1952 w Polsce. Praca doktorska, Akademia Rolnicza, Kraków. 13

15 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella inflexa (Kluk) Beck na Wyżynie Małopolskiej EDWARD BRÓŻ 1, MARCIN BIELECKI 2 1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego Kielce, ul. Świętokrzyska 15 2 Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Instytut Botaniki UJ Kraków, ul. Kopernika 27 marcin.bielecki@poczta.onet.pl Wstęp Czarcikęsik Kluka został wyróżniony i opisany jako odrębny gatunek na podstawie okazów zebranych na ziemiach polskich (w okolicy Ciechanowca na Podlasiu) przez wybitnego polskiego przyrodnika wieku Oświecenia ks. Krzysztofa Kluka ( ). Opis gatunku zamieścił on w swoim najważniejszym dziele botanicznym p.t. Dykcjonarz roślinny (Kluk 1788), uważanym przez współczesnych florystów za pierwszą polską florę. Krajowa bibliografia dotycząca czarcikęsika jest bardzo skąpa. Najobszerniejsza charakterystyka gatunku zawarta jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Czarna 2001) oraz we florze Polski Jasiewicza (1972). Ponadto Czarna (1999) podaje wiele ogólnych informacji o gatunku w artykule dotyczącym jego izolowanej populacji w Orzechowie (środkowa Wielkopolska). Znane dotychczas 3 stanowiska z Wyżyny Małopolskiej, znalezione przez E. Bróża i A. Przemyskiego w latach i uwzględnione w Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. 2001), nie były dotychczas publi- 14

16 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej kowane. Późnym latem 2006 r. autorzy niniejszego opracowania sprawdzili aktualny stan ich zachowania. Jednocześnie, w trakcie prowadzonych badań terenowych, znaleźli kilka nowych stanowisk gatunku. Dane te, biorąc pod uwagę status gatunku, niedostateczną znajomość jego rozmieszczenia oraz warunków występowania w regionie, uznano za godne opublikowania. Ogólna charakterystyka gatunku Roślina ta należy do rodziny szczeciowatych Dipsacaceae i jako nowy gatunek opisana została przez Kluka (1788) pod nazwą Scabiosa inflexa (dryakiew pogięta). Kilkanaście lat później inny polski botanik, Jundziłł (1830), przeniósł ten gatunek do rodzaju Succisa (jako Succisa inflexa, dryakiew zagięta). Wreszcie Beck (1893) włączył go do nowo utworzonego rodzaju Succisella (jako Succisella inflexa). Polską nazwę czarcikęsik Kluka wprowadzili do polskiej nomenklatury botanicznej Szafer, Kulczyński i Pawłowski (1924) dla uczczenia nazwiska odkrywcy gatunku. Czarcikęsik Kluka jest niewysoką (30 60 cm) byliną, wytwarzającą pełzające, rozgałęzione kłącze oraz rozłogi zakończone różyczkami liści. Pokładająca się, naprzeciwlegle ulistniona łodyga zakorzenia się w dolnych węzłach. W górnej, wznoszącej się części tworzy rozgałęzienia, na których osadzone są drobne, bladoliliowoniebieskie kwiaty, zebrane w kuliste, główkowate kwiatostany (ryc. 1a). Owoc ma kształt gruszkowaty, o ząbkach kieliszka w postaci błoniastego rąbka (ryc. 1b). Łacińska oraz polska nazwa rodzajowa rośliny jest zdrobnieniem nazwy pokrewnego gatunku czarcikęsa łąkowego Succisa pratensis, do którego czarcikęsik ze względu na ogólny pokrój oraz zajmowane siedliska jest w znacznym stopniu podobny. Niemniej czarcikęsik jest rośliną wyraźnie drobniejszą i delikatniejszą w odróżnieniu od okazałego, posiadającego tęgą, prosto wzniesioną łodygę, czarcikęsa łąkowego. Natomiast wybitniejsze różnice pomiędzy tymi gatunkami zaznaczają się w budowie kwiatu (wykształcenie kielicha i kieliszka) oraz owocu; czarcikęsik nie posiada m.in. wybitnych szczecin na kielichu i owocu, będących charakterystycznymi dla S. pratensis. 15

17 E. Bróż i M. Bielecki Ryc. 1. Czarcikęsik Kluka w dolinie rzeki Łośnej na Wyżynie Małopolskiej (st. 2): a pokrój rośliny, b kwiatostan oraz owoce (26.VIII 2006 r.; fot. M. Bielecki i E. Bróż). Fig. 1. Succisella inflexa in the Łośna river valley in the Wyżyna Małopolska Upland (station 2): a habit, b inflorescence and fruits (26 August 2006, photo by M. Bielecki and E. Bróż). 16

18 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej Status gatunku oraz stan zagrożenia w Polsce Ze względu na rzadkie występowanie w kraju oraz niekorzystne tendencje dynamiczne (Zarzycki i in. 2002) czarcikęsik Kluka zamieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Czarna 2001) jako gatunek narażony (VU). Uwzględniany był również we wszystkich wydaniach krajowych Czerwonych List, przy czym przypisywano mu różne kategorie zagrożenia: R rzadki (Jasiewicz 1981, Zarzycki, Szeląg 1992), I o nieokreślonym zagrożeniu (Zarzycki 1986) oraz V narażony (Zarzycki, Szeląg 2006). Zamieszczony również został w dwu listach regionalnych: Polski Środkowej (Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999) kategoria CR oraz Niziny Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003) jako gatunek niższego ryzyka (LR). Nie uwzględniono go natomiast zupełnie na liście gatunków ginących i zagrożonych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego (Kucharczyk, Wójciak 1995). Na podstawie rozporządzenia ministra środowiska (Rozporządzenie 2004) czarcikęsik Kluka podlega ścisłej ochronie gatunkowej (jako gatunek wymagający ochrony czynnej). Rozmieszczenie geograficzne oraz warunki występowania Gatunek ten posiada zasięg dysjunktywny, którym obejmuje niżową część środkowej Europy. W ujęciu elementów geograficznych według Braun-Blanqueta (Pawłowska 1972) należy do grupy niegórskiej podelementu środkowoeuropejskiego. Jego porozrywany zasięg rozciąga się od północnych Włoch (dolina Padu), poprzez Austrię, Nizinę Węgierską, Rumunię, Ukrainę po wschodnią Polskę, Białoruś i Litwę (Meusel, Jäger 1992). Jako gatunek adwentywny podawany był z Niemiec, Francji (Meusel, Jäger 1992) oraz z Ameryki Północnej (Kartesz 1999). W Polsce stwierdzono 112 stanowisk (Zając A., Zając M. 2001, Czarna 2001), przy czym większość z nich to dane historyczne, obecnie nie potwierdzone w terenie. Koncentrują się we wschodniej części kraju, głównie w wschodniej części Niziny Mazowieckiej, na Nizinie Podlaskiej (m. in. Wysoczyzna Bielska, Puszcza Białowieska), a także na Wyżynie Lubelskiej. Na części 17

19 E. Bróż i M. Bielecki terytorium Polski położonym na zachód od doliny Wisły stwierdzono zaledwie kilka oderwanych od zwartego zasięgu placówek gatunku, wyznaczających absolutny, północno-zachodni kres jego występowania, m. in. Orzechowo w Wielkopolsce (Czarna 1999, 2001), rezerwat przyrody Jeleń na Równinie Piotrkowskiej (w bezpośrednim sąsiedztwie zachodniego skraju Wyżyny Małopolskiej) (Mamiński 1984) oraz opisane w dalszej części artykułu stanowiska na Wyżynie Małopolskiej. Inne izolowane stanowiska występujące na granicy zasięgu znaleziono w północnej części Okręgu Radomyskiego w Kotlinie Sandomierskiej (Wayda 1998), a więc również w najbliższym sąsiedztwie Wyżyny Małopolskiej. Odnotowane zostały także 2 stanowiska synantropijne gatunku: Żuławy Wiślane oraz Piątnica koło Legnicy na Dolnym Śląsku (Czarna 2001). Według Zarzyckiego i in. (2002) czarcikęsik Kluka przywiązany jest do obszarów o klimacie subkontynentalnym (K = 4), umiarkowanie ciepłym (T = 4), do siedlisk umiarkowanie nasłonecznionych (L = 4). Rośnie na glebach wilgotnych i mokrych (W = 4 5), organogenicznych (H = 3), mezotroficznych (Tr = 3), o odczynie obojętnym (R = 4), a według Czarnej (2001) przy ph w zakresie 6 8. Występuje na torfowiskach przejściowych, niskich i na podmokłych łąkach rzędów Scheuchzerietalia palustris, Caricetalia nigrae oraz Molinietalia. Występowanie gatunku na Wyżynie Małopolskiej Najstarsze dane dotyczące występowania Succisella inflexa na Wyżynie Małopolskiej pochodzą z lat 1991 i 1992 (3 stanowiska, Zając A., Zając M. 2001). W 2006 r. zbadano aktualny stan ich zachowania oraz przeprowadzono poszukiwania nowych stanowisk gatunku. Czarcikęsik występował na 7 stanowiskach (ryc. 2): 1. Dolina rzeki Łośnej, pomiędzy miejscowościami Młynki i Kopaniny (kwadrat siatki ATPOL (bok 2,5 km) EE 7120, N i E). Podmokła łąka, przechodząca od strony S w wilgotny bór sosnowy. Powierzchniowo największa (około 20 m 2 ) oraz najbardziej liczna (ponad 50 osobników kwitnących i owocujących) populacja na badanym terenie. Poszczególne osobniki osiągają ponad 100 cm wysokości. 18

20 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej 2. Dolina Łośnej, 0,5 km na E od wsi Zakrucze (ATPOL EE 7130, N i E). Wilgotna łąka w sąsiedztwie lokalnej drogi. Gatunek tworzy trzy skupienia: dwa liczące po 6 m 2 powierzchni, oddalone od siebie o około 10 m, oraz jedno o powierzchni 0,9 m Dolina Łośnej, 1,5 km na E od wsi Zakrucze, u W podnóża Góry Milechowskiej (ATPOL EE 7230, N i E). Wilgotna łąka, obok lokalnej dróżki. 1 kępa o średnicy 60 cm (8 osobników kwitnących). GnieŸdziska 54 Ma³ogoszcz 1 oœna Bolmin Rykoszyn 16 Chêciny Bocheniec Mosty Karsznice 6 Bia³a Nida 7 Tokarnia A B 0 4 km Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej: A stanowiska istniejące, B stanowiska obecnie nie potwierdzone (st. 6) lub zanikłe (st. 7). Fig. 2. Location of stations of Succisella inflexa in the Wyżyna Małopolska Upland: A presently existing stations, B stations not confirmed at present (st. 6) or extinct (st. 7). 19

21 E. Bróż i M. Bielecki 4. Przełomowy odcinek doliny Łośnej, około 1 km na N od wsi Bocheniec (ATPOL EE 8211, N i E). Na brzegu łąki, w lokalnym obniżeniu terenu. Pojedyncza kępa o średnicy 30 cm (5 osobników kwitnących). 5. Dolina Łośnej, u podnóża Góry Milechowskiej (ATPOL EE 7231, N i E). Stanowisko stwierdzone przez Bróża i Przemyskiego w 1992 r. (niepublikowane, umieszczone w bazie danych programu ATPOL). W 2006 r. na granicy wilgotnych zarośli i łąki znaleziono 16 osobników kwitnących i owocujących. 6. Pomiędzy miejscowościami Karsznice i Mosty, w dolinie Białej Nidy (ATPOL EE 8212, podanie dokładniejszej lokalizacji nie jest możliwe, gdyż brak takich danych na jego temat). Stanowisko stwierdzone w 1991 r., umieszczone w bazie ATPOL (Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie nie potwierdzone, prawdopodobnie wymarłe. 7. Około 2 km na S od wsi Mosty koło Chęcin, w widłach Białej i Czarnej Nidy (ATPOL EE 8233, brak dokładniejszych danych). Stwierdzone w 1992 r., umieszczone w bazie ATPOL (Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie całkowicie zniszczone wskutek eksploatacji torfu. Opisane stanowiska położone są w dolinach rzek Łośnej (Łososina, Wierna Rzeka) oraz Białej i Czarnej Nidy (ryc. 2); stanowiska aktualnie istniejące znaleziono tylko w silnie zabagnionej dolinie Łośnej, blisko koryta rzeki, na jej odcinku pomiędzy miejscowościami Wesoła i Bocheniec. Dolina ta stanowi wschodni skrawek rozległego kompleksu bagien nazywanych mokradłem Gnieździska (Massalski 1962). Otaczają je wapienne (jurajskie) wzgórza: od strony wschodniej góra Milechowska (wraz z górą Brodową) oraz Bocheńska Góra (Czubatka), od południowego wschodu wzgórza Pasma Przedborskiego i od północnego wschodu Wzgórza Gnieździskie. Na tle fizyczno-geograficznej regionalizacji kraju (Kondracki 2002) stwierdzone stanowiska położone są na obszarze podprowincji Wyżyny Małopolskiej, na pograniczu dwóch makroregionów: Wyżyny Kieleckiej i Wyżyny Przedborskiej. Zgodnie z geobotanicznym podziałem Szafera (1972) mieszczą się w Okręgu Chęcińskim Krainy Świętokrzyskiej. 20

22 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej Fitocenozy łąkowe z udziałem czarcikęsika Kluka reprezentują związek Calthion oraz Filipendulion z rzędu Molinietalia; ich dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona ze względu na skąpy oraz niekompletny materiał fitosocjologiczny. Pogląd na skład florystyczny oraz strukturę fitosocjologiczną płatów roślinności z udziałem opisywanego gatunku daje poniższa lista gatunków charakterystycznych dla poszczególnych syntaksonów, stwierdzonych w składzie florystycznym płatów roślinności z udziałem Succisella inflexa (liczby podane w nawiasach oznaczają numery stanowisk według zamieszczonego uprzednio wykazu). 1. Gatunki charakterystyczne dla związku Calthion: knieć błotna Caltha palustris (st. 2, 4, 5), ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare (st. 2), sit rozpierzchły Juncus effusus (st. 1, 3, 4), rdest wężownik Polygonum bistorta (st. 2, 3), sitowie leśne Scirpus sylvaticus (st. 2); 2. Ch. zw. Filipendulion: wiązówka błotna Filipendula ulmaria (st. 1, 2, 3, 4, 5), bodziszek błotny Geranium palustre (st. 5), tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris (st. 1, 4), krwawnica pospolita Lythrum salicaria (st. 2), przetacznik długolistny Veronica longifolia (st. 2, 3, 5); 3. Ch. rz. Molinietalia: dzięgiel leśny Angelica sylvestris (st. 1, 2, 5), śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa (st. 1, 2, 3, 4), skrzyp błotny Equisetum palustre (st. 2, 4, 5), przytulia bagienna Galium uliginosum (st. 1, 2, 4), komonica błotna Lotus uliginosus (st. 2, 4), firletka poszarpana Lychnis flos- -cuculi (st. 3), olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia (st. 2), Succisa pratensis (st. 4); 4. Ch. kl. Molinio-Arrhenatheretea: krwawnik pospolity Achillea millefolium (st. 4), kupkówka pospolita Dactylis glomerata (st. 4), kłosówka wełnista Holcus lanatus (st. 4), groszek łąkowy Lathyrus pratensis (st. 2, 5), tojeść rozesłana Lysimachia nummularia (st. 1, 2), babka lancetowata Plantago lanceolata (st. 3, 4), wiechlina łąkowa Poa pratensis (st. 3, 5), pięciornik gęsi Potentilla anserina (st. 1, 2, 3, 4, 5), głowienka pospolita Prunella vulgaris (st. 3, 4), jaskier ostry Ranunculus acris (st. 3, 5), j. rozłogowy R. repens (st. 1, 3, 4), szczaw zwyczajny Rumex acetosa (st. 4); 21

23 E. Bróż i M. Bielecki 5. Ch. kl. Phragmitetea: turzyca zaostrzona Carex gracilis (st. 5), przytulia błotna Galium palustre (st. 4), gorysz błotny Peucedanum palustre (st. 1), mozga trzcinowata Phalaris arundinacea (st. 2), trzcina pospolita Phragmites australis (st. 3, 5), wiechlina błotna Poa palustris (st. 3); 6. Ch. kl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: turzyca żółta Carex flava (st. 2), jaskier płomiennik Ranunculus flammula (st. 3), kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (st. 2); 7. Inne: olsza czarna Alnus glutinosa b/c (st. 5), brzoza brodawkowata Betula pendula b/c (st. 3), trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens (st. 3), ostrożeń polny Cirsium arvense (st. 1, 2), poziewnik pstry Galeopsis speciosa (st. 2), kuklik zwisły Geum rivale (st. 2), mięta okręgowa Mentha x verticillata (st. 2), pięciornik kurze ziele Potentilla erecta (st. 1, 4), psianka słodkogórz Solanum dulcamara (st. 1), gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea (st. 1), g. długolistna S. longifolia (st. 5), przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys (st. 4). Zagrożenie gatunku oraz wskazania ochronne Zarówno w Polsce, jak i w skali regionalnej czarcikęsik Kluka wykazuje niekorzystne tendencje dynamiczne. Spośród 3 stanowisk znanych na Wyżynie Małopolskiej 15 lat temu, zachowało się w stanie szczątkowym tylko jedno. Również na niektórych z nowoodnalezionych stanowisk (st. 3, 4) gatunek występuje bardzo nieliczne i na niewielkiej powierzchni. W polskiej Czerwonej Księdze za główną przyczynę ustępowania gatunku uznano zmiany warunków siedliskowych, związane z intensyfikacją gospodarki łąkowej głównie z nawożeniem oraz odwadnianiem łąk (Czarna 2001). Jednak na badanym terenie ważniejszym czynnikiem zagrożenia jest ograniczenie, bądź całkowite zaniechanie użytkowania łąk, i wynikające stąd przemiany sukcesyjne postępujące w kierunku zbiorowisk ziołoroślowych oraz krzewiastych. Inną przyczyną wyginięcia lub uszczuplenia zasobności populacji gatunku było bezpośrednie zniszczenie pokrywy roślinnej w wyniku eksploatacji torfu (w okolicy wsi Mosty), przeprowadzonych robót ziemnych związanych z budową zbiornika retencyjnego w dolinie rzeki Łośnej oraz częściowej regulacji jej koryta. 22

24 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej W systemie obszarów chronionych woj. świętokrzyskiego, odcinek doliny Łośnej pomiędzy mostem drogowym w Bocheńcu oraz mostem kolejowym koło stacji PKP Wierna Rzeka, gdzie obecnie występują wszystkie stanowiska czarcikęsika Kluka, położony jest na NWW skraju Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (Wróblewski 1995). Dolina ta, wraz z rozległym zachodnim odgałęzieniem (obejmującym m.in. bagno Wilcza Gać ), z otaczającymi ją pasmami wapiennych wzgórz, stanowi ważny element międzyregionalnego korytarza ekologicznego. O jej wysokich walorach florystycznych świadczą notowane tu dawniej (Kaznowski 1928, Massalski 1962), a obecnie częściowo potwierdzone, gatunki roślin rzadkich i zagrożonych w kraju, m. in.: gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, wielosił błękitny Polemonium coeruleum, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, rosiczka długolistna Drosera anglica, ciemierzyca zielona Veratrum lobelianum, goździk pyszny Dianthus superbus, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata. Szata roślinna tych terenów a w szczególności położonych w granicach Chęcińsko- Kieleckiego PK wymaga dokładnego zbadania w celu opracowania kompleksowego i racjonalnego planu ochrony jej zasobów. SUMMARY Bróż E., Bielecki M. The occurrence of Succisella inflexa (Kluk) Beck in the Wyżyna Małopolska Upland (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Succisella inflexa (Fig. 1) is the rare species, threatened by extinction in Poland. Because of this fact, it has been placed in the Polish red data book of plants and in the regional and the nation-wide red lists. This plant is also protected by law since S. inflexa attains the NW limit of its distribution in Poland. Beyond its compact range the isolated populations are situated in Central and Western Poland. Five stations of S. inflexa were confirmed in the Wyżyna Małopolska Upland in They are located in the Łośna (Łososina) river valley (Fig. 2), on the outskirts of the north-western part of the Chęcińsko- Kielecki Landscape Park. This species occurs in the wet meadows of Molinietalia order characterized by significant share of Calthion and 23

25 E. Bróż i M. Bielecki Filipendulion species. Main threat to stations of S. inflexa in the Łośna river valley seems to be process of ecological succession. Due to the absence human activities, abandoned meadows are colonizing by scrub species (Salix sp., Frangula alnus) and lose ecological integrity. Thus, the best way to protect this valuable species (which needs open and wet grassland sites) in the Łośna river valley is prevention of seral scrub succession by mowing or cattle grazing. PIŚMIENNICTWO Beck G Flora Nieder-Öesterreich. 2 (2): Czarna A Występowanie Succisella inflexa (Kluk)Beck w Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., ser. B 48: Czarna A Succisella inflexa (Kluk)G. Beck Czarcikęsik Kluka. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka-Falkowska K. Wierzba M Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59(2): Jakubowska-Gabara J., Kucharski L Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 6: Jasiewicz A Rodzina: Dipsacaceae, Szczeciowate. W: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). Flora polska 13: Jasiewicz A Wykaz gatunków rzadkich i zagrożonych flory polskiej. Fragm. Flor. Geobot. 27(3): Jundziłł J Opisanie roślin w Litwie, na Wołyniu, Podolu i Ukrainie dziko rosnących iako i oswoionych. J Zawadzki, Wilno. Kartesz J.K Synthesis of the North American Flora. Version 1.0. North Carolina Botanical Garden, Chapel Hill [ bonap.org]. Kaznowski K Sketch of the flora of the St. Cross Mountain Range. Guide des excursions en Pologne. Cinquième Excursion Phytogèographique Internationale (V I.P.E. 1928) 12: Kraków. Kluk K Dykcyonarz roślinny. Tom 3. Drukarnia J. K. Mci y Rzeczypospolitey u XX Piarum Scholarum. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kucharczyk M., Wójciak J Ginące i zagrożone gatunki roślin 24

26 Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: Mamiński M Szata roślinna rezerwatu Jeleń koło Tomaszowa Mazowieckiego. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 3: Massalski E Obrazy roślinności Krainy Gór Świętokrzyskich. Wyd. Art.-Graf., Kraków. Meusel H., Jäger E. J Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Bd III. Gustav Fischer Verl., Jena. Pawłowska S Charakterystyka statystyczna i elementy flory polskiej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. 1. PWN, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw, Nr 168 (2004), poz Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B Rośliny polskie. Książnica Atlas, Lwów. Szafer W Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. 2. PWN, Warszawa. Wayda M Zróżnicowanie florystyczne Okręgu Radomyskiego. W: Botanika Polska u Progu XXI w. Materiały 51 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, września 1998, Gdańsk. Wróblewski T Chęcińsko Kielecki Park Krajobrazowy w Górach Świętokrzyskich. Dokumentacja projektowa. KTN, Kielce. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorologii Komput. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K Lista wymierających i zagrożonych roślin naczyniowych Polski. W: Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). Lista roślin zagrożonych i wymierających w Polsce. Wyd. 1. PWN, Warszawa: Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. im W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek T., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zarzycki K., Szeląg W Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków:

27 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum Murray w Wielkopolsce ANETA CZARNA Katedra Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c czarna@au.poznan.pl Przytulia szorstkoowockowa jest rośliną wieloletnią o pędach podnoszących się lub wzniesionych, tworzących luźne darnie. Łodygi, dorastające do 40 cm długości, są 4 kanciaste, nagie albo owłosione. Międzywęźla u podstawy łodygi są bardzo krótkie, wyżej 3 4 razy dłuższe od liści. Liście skupione są po 5 8 w okółkach, wąsko odwrotnie lancetowate, ich wierzchołek jest szydlasto zakończony, a brzegi podwinięte i opatrzone na brzegu drobnymi szczeciniastymi włoskami. Kwiaty osadzone są na krótkich szypułkach i zebrane w luźną wiechę. Owoce, o bardzo delikatnej ziarnistej skulpturze w postaci płaskich brodawek, mają do 1,5 mm długości (Jasiewicz 1967, Załuski 2001). Galium pumilum jest w naszej florze gatunkiem rzadkim, w Czerwonej Księdze uznana została za gatunek niższego ryzyka (Załuski 2001). Reprezentuje element subatlantycki, występuje w zachodniej i środkowej Europie. Przez Polskę przebiega wschodnia granica zasięgu przytulii szorstkoowockowej (Zając A., Zając M. 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym dla związku Violion caninae z klasy Nardo-Callunetea (Matuszkiewicz 2005). W roku 2006 odszukano pierwsze na obszarze Wielkopolski stanowisko G. pumilum (ryc. 1). Położone jest około 4 km na zachód od Chodzieży, w województwie wielkopolskim ( N, E). Przytulia szorstkoowockowa rośnie na poboczu szosy do Czarnkowa, głównie po lewej stronie na odcinku 2 km, oraz przy szosie do Ujścia po obu jej stronach, również 26

28 Przytulia szorstkoowockowa w Wielkopolsce Ryc. 1 Kwitnąca przytulia szorstkoowockowa na stanowisku koło Chodzieży (9.VI 2006 r.; fot. A. Czarna). Fig. 1. Flowering Galium pumilum at the locality near Chodzież (9 June 2006; photo by A. Czarna). na odcinku około 2 km (ryc. 2). Analiza danych literaturowych (Załuski 2001) wskazuje, że stanowisko to jest prawdopodobnie najliczniejsze w Polsce. Liczy ponad 20 tys. pędów. Przytulia szorstkoowockowa w okolicy Chodzieży rośnie na poboczu szosy przylegającej do boru sosnowego, a tylko w jednym miejscu obserwowano okazy rosnące na brzegu boru sosnowego pod okapem sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i brzozy brodawkowatej Betula pendula. Wśród gatunków współwystępujących w warstwie zielnej rosły: krwawnik pospolity Achillea millefolium, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, rzeżusznik piaskowy Cardaminopsis arenosa, powój polny Convolvulus arvensis, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, kostrzewa owcza Festuca ovina, kostrzewa czerwona F. rubra, poziomka pospolita Fragaria vesca, jastrzębiec kosmaczek Hieracium 27

29 A. Czarna A B C D 2 km Ryc. 2. Rozmieszczenie skupień przytulii szorstkoowockowej (A) w okolicy Chodzieży: B lasy, C drogi, D linia kolejowa. Fig. 2. Distribution of Galium pumilum concentrations (A) near Chodzież: B woodland area, C roads, D railway. pilosella, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica V. vitis-idaea i wyka drobnokwiatowa Vicia hirsuta. Okazy przytulii szorstkoowockowej występujące na poboczu szosy oddzielone były od boru sosnowego rowem przydrożnym. Gatunkami współwystępującymi były: poziomka pospolita Fragaria vesca, groszek skrzydlasty Lathyrus montanus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idea, przetacznik leśny Veronica officinalis, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, fiołek psi Viola canina, krwawnik pospolity Achillea millefolium, tomka wonna Anthoxanthum odoratum, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, rogownica pospolita Cerastium holosteoides, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, przytulia pospolita Galium mollugo, kłosówka wełnista Holcus lanatus, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, wiechlina błotna Poa palustris, wiechlina łąkowa P. 28

30 Przytulia szorstkoowockowa w Wielkopolsce pratensis, pięciornik gęsi Potentilla anserina, pięciornik rozłogowy P. reptans, mniszek pospolity Taraxacum officinale, koniczna łąkowa Trifolium pratense, koniczyna biała T. repens, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre, trybula leśna Anthrisus sylvestris, skrzyp polny Equisetum arvense, babka zwyczajna Plantago major, wiechlina roczna Poa annua, wiechlina spłaszczona P. compressa, rzeżusznik piaskowy Cardaminopsis arenosa, gwiazdnica blada Stellaria pallida. Śródleśne przydroża cechują się dużym zróżnicowaniem gatunków pochodzących z różnych siedlisk, co jest widoczne na przykładzie obserwowanego przydroża z G. pumilum. Największym zagrożeniem dla całej populacji przytulii szorstkoowockowej mogą być prowadzone w pobliżu prace drogowe lub leśne. Ze względu na niebezpieczeństwo zniszczenia stanowiska, winno być ono monitorowane każdego roku. Materiał dowodowy został złożony w herbarium Katedry Botaniki AR w Poznaniu (POZNB). SUMMARY A. Czarna. Galium pumilum Murray in the Wielkopolska (W Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): The first locality of Galium pumilum, a rare species included into the Polish Red Data Book, was found in the Wielkopolska region in The locality ( N, E) lies about 4 km to the west from Chodzież. G. pumilum occurred on the edge of a pine forest and on the roadside of the road to Czarnków (mainly on the left hand side along a 2-km section) and the local road to Ujście (on both sides along a 2-km section too) at their crossing. The population at this locality amounting to around 20 thousands specimens and, on the basis of published data, belongs probably to the largest ones in Poland. The possible threat to this population may be road and forest works and, therefore, it should be monitored. 29

31 A. Czarna PIŚMIENNICTWO Jasiewicz A Rząd: Rubiales, Marzanowce. W: B. Pawłowski (red.). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, tom XI. Warszawa Kraków: Matuszkiewicz Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. Załuski T Galium pumilum Murray. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: