Program rozwoju Wojska Polskiego i jego realizacja Nowe kierownictwo wojska podjęło działania zmierzające do unowocześnienia organizacji i wyposażenia armii. Znaczną inicjatywę w tym zakresie przejawił Sztab Głów ny, któremu przyznano szersze niż dotąd uprawnienia w przygotowaniu sił zbrojnych do wojny. Pierwszym krokiem było dokonanie szczegółowej analizy stanu wojska i jego porównanie z czołowymi armiami europejskimi, a głównie z armiami naszych sąsiadów jako przypuszczalnych przeciwników i na tej podstawie dokonanie oceny wartości bojowej Wojska Polskiego. Wyniki tych analiz dowiodły konieczności jak najszybszego przygotowania programu modernizacji i rozbudowy sił zbrojnych. Rozbudowę rozumiano przede wszystkim jako powiększenie możliwości mobilizacyjnych Wojska Polskiego (które w 1935 r. z 30 pokojowych dywizji piechoty było w stanie rozwinąć jedynie 33 dywizje czasu wojny); jego struktury pokojowe miały być zasadniczo zmodernizowane, ale tworzenie nowych jednostek ograniczone do minimum, koniecznego ze względu na wyszkolenie i rozwinięcie mobilizacyjne. W CAW zachowała się teczka opracowań zawierających materiały porównujące organizację i uzbrojenie Wojska Polskiego z czołowymi armiami europejskimi. Stały się one punktem wyjścia do prac nad programem rozwoju naszych sił zbrojnych. Pismo szefa Sztabu Głównego do Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych przesyłające referaty w sprawie rozbudowy Wojska Polskiego 168
Organizacja prac nad programem rozbudowy armii. Ekipa płk. dypl. Jana Sadowskiego Centralne Archiwum Wojskowe Obok stałych komórek Sztabu Głównego, w czerwcu 1936 r. w jego składzie utworzono specjalną ekipę pod kierownictwem płk. dypl. Jana Jagmin-Sadowskiego. W jej skład weszli podpułkownicy dyplomowani: Karol Hodała, Mieczysław Sulisławski i Stanisław Sadowski. Na podstawie wytycznych gen. Stachiewicza i jego zastępcy gen. Tadeusza Malinowskiego lub płk. dypl. Józefa Wiatra (szefa Oddziału I SG) ekipa ta opracowała oddzielne referaty dotyczące poszczególnych zagadnień lub rodzajów broni. Każdy referat rozpoczynały dane porównawcze na temat organizacji i wyposażenia omawianego rodzaju broni w Polsce oraz w armiach: niemieckiej, radzieckiej i francuskiej i poglądy na jego użycie taktyczne. W dalszej części członkowie ekipy przedstawiali propozycje zmian w organizacji i wyposażeniu oraz postulaty dotyczące rozbudowy ilościowej danego rodzaju wojska; referat uzupełniało zestawienie kosztów rozbudowy. Autorzy referatów starali się uwzględniać krajowe realia (wysokość budżetu wojskowego, możliwości produkcyjne przemysłu Płk dypl. Jan Sadowski itp.), dlatego też zmuszeni byli często proponować rozwiązania połowiczne, ale możliwe do realizacji w krótkim przedziale czasu. Referaty oraz kosztorysy programu rozbudowy zostały przygotowane do początku roku 1937. W miarę ich wykańczania, gotowe referaty były przekazywane pod obrady Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu. ( ) mogły istnieć jak istniały i wcześniej różnice zdań co do ewentualnego zagrożenia wojennego z jednego lub drugiego kierunku, co do perspektyw przyszłości i lat pokoju, na jakie można liczyć układając program dozbrojenia i modernizacji sił zbrojnych. Nie było zaś różnic zdań co do pozostawania Polski w tyle za sąsiadami, co do samej konieczności przekształcenia armii z takiej, jaką w istocie rzeczy była w roku 1920 w taką, jaką powinna by być w latach 1942 44 na jakie obliczano osiągnięcie pełnej gotowości bojowej przez siły zbrojne Niemiec Wehrmacht. (A. Rzepniewski, Wojsko Polskie wobec perspektywy zagrożenia wojennego (13 maja 1935 31 sierpnia 1939 r.), Warszawa 1992) Czlonkowie ekipy specjalnej płk. dypl. Jana Sadowskiego. Od lewej: ppłk dypl. Stanisław Sadowski, ppłk dypl. Karol Hodoła, ppłk dypl. Mieczysław Sulislawski 169
Protokół z odprawy ekipy płk. dypl. Jana Sadowskiego z I zastępcą Szefa Sztabu Głównego gen. bryg. T. Malinowskim w dniu 2 X 1936 r. poświęconej opracowaniu referatów dotyczących rozbudowy poszczególnych działów wojska i rodzajów broni 170
Centralne Archiwum Wojskowe Terminarz prac nad rozbudową armii notatka ppłk. dypl. Mieczysawa Sulisławskiego informująca o harmonogramie prac ekipy w 1936 r. 171
Do roku 1936 wojsko nasze nie było zorganizowane i wyposażone nowocześnie. Rozbudowę i modernizację rozpoczęto dopiero z wiosna 1939 r. Czas 3 lat był na wykonanie tej pracy za krótki. IPMS, B.I.1b, Relacja I zastępcy szefa Sztabu Głównego gen bryg. Tadeusza Malinowskiego Prezentowane wytyczne szefa Sztabu Głównego i jego zastępcy dla ekipy płk. dypl. J. Sadowskiego z kwietnia i maja 1937 r. obrazują etapy prac nad programem rozbudowy armii 172
Centralne Archiwum Wojskowe Zestawienie wyników dotychczasowych prac nad rozbudową i modernizacją wojska notatka z 1937 r. przedstawiająca dotychczasowe rezultaty prac zespołu 173
Zaopatrzenie wojska w broń nowoczesną, jednolitą, przezbrojenie wszystkich dywizji objętych planem zostało dokonane w ostatnich latach. W toku była sprawa zaopatrzenia wojska w broń przeciwpancerną, przeciwlotnicza, ciężka i najcięższą. Prace powyższe nie były jeszcze zakończone. Wymagały jeszcze bardzo znacznych środków pieniężnych. W dziale przemysłu wojennego, a więc w dziale produkcji broni, amunicji, lotnictwa, broni pancernej, sprzętu saperskiego i łączności wojsko dokonało olbrzymiego wysiłku, zważywszy stan początkowy i rozporządzane środki. (IPMS, B.I.11c/1, Relacja II Wiceministra Spraw Wojskowych Szefa Administracji Armii gen. bryg. Aleksandra Litwinowicza) 174
Centralne Archiwum Wojskowe Na koszty programu rozbudowy Wojska Polskiego złożyły się kwoty wydatków na rozwój poszczególnych broni, ujęte w uchwałach KSUS, oraz środki przeznaczone na przemysł wojenny. Według wstępnych szacunków z grudnia 1936 r. (a więc jeszcze w trakcie prac nad planem), koszty rozbudowy broni i służb miały się zamknąć sumą 2317 mln zł, przy czym charakterystyczny jest rozkład planowanych wydatków: 44% przypadało na walkę z zagrożeniem powietrznym, a 20% na walkę z zagrożeniem pancernym. Świadczyło to, że w programie doceniono wagę zwalczania nowoczesnych środków napadu, których przyrost u potencjalnych przeciwników postępował w bardzo szybkim tempie. Jednak już wiosną roku następnego szef Sztabu Głównego, opierając się na dokładniejszych wyliczeniach, uznał podaną wyżej kwotę za niewystarczającą i wystąpił o podwyższenie jej do 4759 mln, z czego koszty rozbudowy armii miały stanowić 2933 mln. Oznacza to, że rocznie na rozbudowę armii zamierzano wydawać około 800 mln, tj. tyle ile poprzednio wynosił cały polski budżet wojskowy. Część wydatków zamierzano pokryć z wspomnianej już pożyczki, którą Polska otrzymała od Francji, resztę trzeba było wydatkować ze środków krajowych. Poza budżetem MSWojsk. najznaczniejsze środki finansowe na rozbudowę armii pochodziły z Funduszu Obrony Narodowej oraz kwot przeznaczonych na cele wojskowe w budżetach ministerstw cywilnych. W ujęciu procentowym z kwoty 4759 mln, którą miano przeznaczyć do 1942 r. na wzrost potencjału obronnego państwa, bezpośrednie koszty rozbudowy wojsk lądowych miały stanowić 47,5%, lotnictwa i obrony przeciwlotniczej 32,1%, marynarki wojennej 2,5%, umocnień stałych 3,9%; reszta, tj. 11% miała być przeznaczona na rozbudowę przemysłu wojennego i zakup surowców. 175
Przy projekcie rozbudowy armii Oddział I opierał się wyłącznie na uchwałach KSUS przyjmując zasadniczo, iż plan rozbudowy wzgl. Reorganizacji poszczególnych broni uchwalony przez KSUS powini3n być zrealizowany w ciągu 4 lat od podjęcia uchwały, o ile uchwały KSUS nie ustalały innych terminów i o ile pozwalały na to możliwości produkcyjne. Już jednak w pierwszym roku (budżet 36/37), zasada ta została zachwiana na skutek otrzymania kwoty mniejszej niż wymagało utrzymanie tej zasady oraz na skutek nieukończenia prac konstrukcyjnych nad nowym sprzętem. (IPMS, B.I.4a/2, relacja płk dypl. J.Wiatra, który w tym czasie pełnił funkcję szefa Oddziału I Sztabu Głównego) 176