Modernistyczny budynek szkoły na Stawkach MARCIN CEGLARSKI, JAKUB POLAK

Modernistyczny budynek szkoły na Stawkach MARCIN CEGLARSKI, JAKUB POLAK

Wstęp W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Toruniu powstało wiele wysokiej klasy realizacji modernistycznych, zarówno o funkcji mieszkalnej, jak i publicznej. Najbardziej rozpoznawalnym przykładem architektury nowoczesnej, znajdującym się na lewym brzegu Wisły, jest gmach dawnej radiostacji. Nie należy jednak zapominać o innych inwestycjach, wśród których z całą pewnością wyróżnia się Zespół Szkół nr 14 przy ul. Generała Józefa Hallera 79 na Stawkach. Ze względu na niebanalną formę architektoniczną oraz nietypowe wykończenie elewacji, obiekt ten zasługuje na szczegółowe omówienie.

Rys historyczny W latach II Rzeczypospolitej na terenie wsi Stawki istniała jedna szkoła powszechna, pochodząca z XIX w. Gmach nie był jednak w stanie zapewnić odpowiednich warunków dla zwiększającej się liczby uczniów. 1 Działania zmierzające do powstania większej placówki nabrały tempa wiosną 1938 roku. 2 W maju tego samego roku powstał już wstępny projekt budynku szkolnego, zatwierdzony z niewielkimi poprawkami. Szacowany koszt budowy szkoły z czternastoma salami lekcyjnymi miał wynieść 336 tys. złotych. 3 20 lipca 1938 roku wydane zostało pozwolenie na budowę, zaś 4 sierpnia niezbędna zgoda kuratorium szkolnego. 4 Prace budowlane przerwane zostały przez wybuch II wojny światowej. Z całą pewnością obiekt nie był wówczas oddany do użytku, gdyż zachowały się niemieckie plany zawierające różne warianty jego wykończenia. 5

Wstępne projekty szkoły. Źródło: APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Projekt oblicowania elewacji zachodniej szkoły. Po prawej widoczne okna pasowe w przekroju. Źródło: APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Projekty przebudowy fasady szkoły, 1942 r. Źródło: APT, AmT-G, sygn. 2486, APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Projekty przebudowy fasady szkoły, 1942 r. Źródło: APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Niezrealizowany projekt przebudowy, data powstania nieznana. Źródło: APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Na podstawie pozwolenia wydanego 4 kwietnia 1944 roku, inwestycja w stanie surowym została przekazana spółce Wesselmann- Bohrer, która przekształciła budynek w fabrykę broni. 6 Analizując projekt adaptacji szkoły, wykonany przez architekta Heinza Lüttmanna należy wnioskować, że został on zrealizowany według pierwotnych planów polskich, a wspomniane wcześniej modyfikacje nie zostały wdrożone. 7 W latach powojennych obiekt służył jako schronienie dla repatriantów ze Wschodu, jednakże docelowo planowano przywrócić mu pierwotną funkcję. W tym celu rozpoczęto prace remontowe, które trwały aż do 1950 roku, ale już 2 grudnia 1947 roku budynek zaczął pełnić funkcję szkolną, którą pełni nieprzerwanie po dziś dzień. 8

Plany przeznaczenia szkoły na fabrykę broni. Źródło: APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68.

Analiza stylistyczna Gmach założono na rzucie wydłużonego prostokąta, usytuowanego dłuższymi krawędziami wzdłuż osi północ-południe. Do centralnej części elewacji zachodniej przylega prostokątny portyk, od wschodu natomiast sala gimnastyczna i basen, powiązane z głównym korpusem za pomocą łącznika. Bryła szkoły, mająca kształt leżącego prostopadłościanu, składa się ze środkowej części i dwóch niższych skrzydeł bocznych. Centralny moduł fasady jest wyraźnie cofnięty względem pozostałych. Każda część budynku ma oddzielne zadaszenie, środkowa przekryta jest czterospadowym dachem kopertowym, boczne trójspadowymi, portyk dachem płaskim.

Widok szkoły z lotu ptaka. Od wschodu widoczne zabudowania basenu.

Fasada Na szczególne podkreślenie zasługuje wielopłaszczyznowe rozwiązanie fasady szkoły, podzielonej na kolejne plany. Pierwszy z nich tworzy portyk, dodatkowo rozczłonkowany wysuniętymi przed lico lizenami, wyodrębniającymi wertykalne pola. Kolejny plan tworzą skrzydła boczne, na których umieszczono mocno wystające przed płaszczyznę muru okna pasowe stanowiące akcenty horyzontalne. Wewnętrzne części skrzydeł nachodzą na korpus, tworzący kolejny plan. Jego lico zostało dodatkowo rozbite za pomocą wysuniętych przed płaszczyznę ściany opasek okiennych.

Widok fasady szkoły z południowego-zachodu.

Widok fasady szkoły z północnego-zachodu.

Centralna część elewacji zachodniej.

Ceglana oblicówka Warto również zwrócić uwagę na sposób wykończenia elewacji gmachu. Wszystkie one zostały oblicowane cegłą ułożoną blatem w układzie pionowym. Wyjątek stanowi fasada, gdzie poszczególne płaszczyzny wyodrębniono odmiennymi układami budulca. Jej centralną część pokryto cegłami w wątku wozówkowym, zaś skrzydła boczne, tak jak pozostałe elewacje, cegłami ułożonymi blatem, na ścianach portyku zastosowano wątek główkowy. Opisana różnorodność form wykończenia fasady zdecydowanie wpływa na urozmaicenie jej plastycznego wyrazu.

Ceglana okładzina elewacji szkoły.

Centralna część fasady. Widoczne różne sposoby ułożenia cegieł.

Portyk Główne wejście do placówki umieszczone jest w wysuniętym przed lico fasady portyku. Jego forma uproszczona została w sposób charakterystyczny dla zmodernizowanego klasycyzmu. Wertykalnych podziałów portyku dokonano z użyciem prostych lizen, zastępując nimi klasyczne kolumny. Tradycyjne belkowanie zastąpiono mocno wysuniętym, betonowym gzymsem, który nie został całkowicie zredukowany, posiada on bowiem ćwierćwałek i mocno wysunięty kapinos. Warto nadmienić, iż portyk szkoły zwieńczony został płaskim dachem, pełniącym funkcję tarasu. Otacza go metalowa barierka, zaoblona w narożach. Taka kreacja wydaje się być wyraźnym zaczerpnięciem ze stylu okrętowego, popularnego w tym okresie na terenie miasta.

Portyk wejściowy, elewacja zachodnia szkoły.

Centralna część elewacji zachodniej.

Taras na dachu ryzalitu.

Okna pasowe Innym wartym zauważenia elementem, wyróżniającym budynek szkoły na Stawkach spośród innych dzieł architektury tego okresu, są okna pasowe. W centralnych częściach obydwu skrzydeł bocznych od strony fasady usytuowane zostały po dwa, umieszczone nad sobą pasma okien. Każde z nich złożone jest z trzydziestu trzech pionowych, jednodzielnych i jednopoziomowych segmentów. Są one wyraźnie wysunięte przed lico muru i ujęte we wspólną, tynkowaną opaskę w kolorze beżowym, wyraźnie odcinającą się od barwy cegieł elewacji. Eksponowane w taki sposób otwory okiennie załamują optycznie płaszczyznę fasady, kierując wzrok odbiorcy na jej środkową część, a długie, horyzontalne ciągi równoważą wertykalne podziały portyku, harmonizując całą bryłę. Oprócz okien pasowych na elewacjach szkoły rozmieszczone zostały prostokątne otwory okienne. W kondygnacji przyziemia ujęto je w opaski z cegieł ułożonych na rolkę taki układ budulca wyróżnia je na tle elewacji. Pozostałe otwory okienne ujęto w uskokowe opaski z szarych, klinkierowych cegieł, oddzielających okna od czerwonej płaszczyzny ścian. Są one ułożone równolegle do krawędzi otworu okiennego i znacznie wysunięte przed lico muru. Parapety wykonano z cegieł ułożonych na rolkę.

Okna pasowe na elewacji zachodniej.

Okna pasowe na elewacji zachodniej.

Elewacja południowa, okno w strefie przyziemia.

Okna elewacji południowej ujęte w opaski z szarych cegieł klinkierowych.

Gzymsy koronujące Odnotować należy także zastosowane na elewacjach gzymsy koronujące. Wykonane z żelbetu, zostały mocno wysunięte przed lica murów. Wieńczą one ryzalit, skrzydła boczne i główny korpus gmachu, odgrywając ważną rolę w kształtowaniu jego sylwetki. Na fasadzie gzymsy skrzydeł bocznych nachodzą na jego centralną część, niejako obejmując ją, następnie załamują się pod kątem prostym i wnikają w mur, co uznać można za oryginalny zabieg stylistyczny. Jak opisano wcześniej, gzymsy nie zostały całkowicie zredukowane składają się z ćwierćwałka, na którym spoczywa blat gzymsu, zwieńczony masywnym kapinosem.

Mocno wysunięty gzyms ryzalitu.

Widok gzymsu od spodu.

Gzymsy elewacji południowej.

Podsumowanie Budynek szkoły na Stawkach jawi się jako bardzo ciekawy przykład architektury nowoczesnej. W jego formie widoczne są współgrające ze sobą różne nurty stylistyczne. Ma on charakter wyraźnie ekspresjonistyczny, zauważalne są także odniesienia do klasycyzującego modernizmu, a nawet stylu okrętowego. Większość entuzjastów architektury zapytana o modernizm na lewobrzeżu bez wahania wskaże dawną siedzibę radiostacji, jednakże mało kto wie o tak interesującym obiekcie, jak gmach szkoły na Stawkach. 9 Warto odnotować, że pomimo tego, iż w architekturze szkoły zaczerpnięto elementy z różnych, często odległych od siebie nurtów modernizmu, zostały one połączone z dużym wyczuciem. Zachwyca wielopłaszczyznowość elewacji zachodniej, podzielonej na kilka dynamicznych planów, które łączą się w harmonijną całość. Statyczny układ okien na skrzydłach bocznych elewacji tylnej przełamany został przez dynamiczne, uskokowo rozmieszczone okna doświetlające centralną klatkę schodową. Gmach szkoły na Stawkach doskonale oddaje ducha międzywojennego Torunia, który jako stolica nowo utworzonego woj. pomorskiego, później Wielkiego Pomorza, wymagał okazałych gmachów publicznych konstytuujących jego pozycję w regionie.

Przypisy 1 Olgierd Kędzierski, Krótka historia dzielnicy, za: Internet, http://stawki.org/node/22, odczyt 25.09.2016. 2 Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta budowlane miasta Torunia (AmT-G), sygn. 2485, k. 7. 3 APT, AmT-G, sygn. 2485, Przybliżony ogólny koszt budowy, dokument z dnia 14.04.1938. 4 APT, AmT-G, sygn. 2485, Pozwolenie na budowę, dokument z dnia 20.07.1938; Pismo z kuratorium okręgu szkolnego pomorskiego w Toruniu, dokument z 4.08.1938. 5 APT, AmT, Dokumentacja techniczna, t. 68, rys. 1288-1291. 6 APT, AmT-G, sygn. 2486, k. 37. 7 Tamże, k. 39-43, 57, 59-61. 8 Olgierd Kędzierski, Krótka historia dzielnicy, jak w przyp. 1, odczyt 25.09.2016; Historia szkoły, za: Internet, http://zs14torun.pl/naszaszko%c5%82a/index/, odczyt 28.09.2016. 9 Na szczęście tematyka lewobrzeża coraz częściej stanowi przedmiot zainteresowania badaczy, głównie dzięki działaniom lokalnych patriotów i funkcjonujących stowarzyszeń.