Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 75, rok 2009 Wies³aw BLASCHKE*, Zbigniew GRUDZIÑSKI**, Urszula LORENZ**, Urszula OZGA-BLASCHKE**, Tadeusz OLKUSKI**, Katarzyna STALA-SZLUGAJ** Wp³yw zawartoœci zwi¹zków alkalicznych w wêglu kamiennym na procesy jego u ytkowania Streszczenie: W procesach u ytkowania i przetwórstwa wêgla kamiennego zawartoœæ, rodzaj i sk³ad substancji mineralnej ma istotne znaczenie zarówno dla mechanicznej przeróbki wêgla (rozdrabnianie, wzbogacanie, przygotowanie do procesów przetwórstwa), jak i dla procesów przetwórstwa. W artykule przedstawiono wp³yw alkaliów na u ytkowanie wêgla kamiennego energetycznego oraz wêgla koksowego. Zwi¹zki alkaliczne wystêpuj¹ce w wêglu kamiennym wykorzystywanym w energetyce zwiêkszaj¹ jego sk³onnoœæ do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych kot³ów energetycznych. Na podstawie analizy jakoœciowej mia³ów wêglowych, pochodz¹cych z kopalñ Kompanii Wêglowej SA, przebadano sk³onnoœæ tych wêgli do u lowania i tworzenia uci¹ liwych osadów. W przypadku wêgla koksowego, zawartoœæ szkodliwych sk³adników mineralnych w wêglu wsadowym w procesie koksowania ogranicza mo liwoœæ otrzymania koksu wysokiej jakoœci. Podczas koksowania prawie ca³a iloœæ alkaliów zawartych w surowcu wêglowym pozostaje w koksie. W artykule opisano wp³yw zawartoœci alkaliów w koksie na jego jakoœæ oraz zachowanie w procesie wielkopiecowym. S³owa kluczowe: wêgiel, zwi¹zki alkaliczne, koks, spalanie The influence of alkalies content in hard coal on its utilisation processes Abstract: Mineral mater content in coals as well as its kind and composition are important in processes of coal preparation and utilization, both during mechanical preparation (disintegration, concentration, preconditioning) and for coal processing. The article presents the influence of alkalies content on steam and coking coal utilization. Alkalies occurring in hard coal, while using in power industry, tend to increase coal propensity for slagging and fouling of heating surfaces of boilers. Basing on qualitative analyses of coal fines produced in Kompania Wêglowa SA, the tendencies for slagging and forming onerous sediments were investigated. In case of coking coal, the content of harmful mineral components in feed coal for coking process limit getting the coke of high quality. During coking process almost all alkalies from coal pass into the coke. The influence of alkalies content in coke on its quality and behavior in blast-furnace process was described in the paper. Key words: coal, alkalies, coke, combustion * Prof. dr hab.in., ** Dr in., Zak³ad Ekonomiki i Badañ Rynku Paliwowo-EnergetycznegoInstytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków 35
Wprowadzenie Bardzo wa nym sk³adnikiem stanowi¹cym mniej lub bardziej szkodliwy balast paliw sta³ych jest zawarta w nich substancja mineralna wystêpuj¹ca w postaci zwi¹zków nieorganicznych oraz w niewielkich iloœciach w kompleksach metaloorganicznych. Substancjê mineraln¹ znajduj¹c¹ siê w wêglu kamiennym mo na podzieliæ na dwie grupy: substancja mineralna wewnêtrzna bêd¹ca zespo³em nieorganicznych zwi¹zków chemicznych, z których pewna czêœæ jest zwi¹zana z substancj¹ organiczn¹ wêgla w mieszaninie jednorodnej. Substancji mineralnej wewnêtrznej nie mo na usun¹æ metodami fizycznymi nie naruszaj¹c naturalnych w³aœciwoœci i sk³adu samego wêgla; substancja mineralna zewnêtrzna stanowi¹ j¹ minera³y gromadz¹ce siê w z³o ach paliw sta³ych podczas procesów ich uwêglania (sedymentacja substancji mineralnej w tworz¹cym siê z³o u, krystalizacja soli z wody kontaktuj¹cej siê ze z³o em, itp.). W urobku znaczna czêœæ substancji mineralnej, wystêpuj¹ca w wiêkszych skupiskach, mo e pochodziæ ze stropu i sp¹gu pok³adu wêglowego ten rodzaj substancji ma istotny wp³yw na procesy mechanicznej przeróbki wêgla i mo e byæ usuwana w trakcie procesu wzbogacania. Podstawow¹ czêœæ substancji mineralnej wêgla (oko³o 95%) tworz¹: krzemiany, glinokrzemiany, wêglany, siarczany i siarczki. W procesach u ytkowania wêgla zawartoœæ, rodzaj i sk³ad substancji mineralnej ma istotne znaczenie zarówno dla mechanicznej przeróbki wêgla (rozdrabnianie, wzbogacanie, przygotowanie do procesów przetwórstwa) jak i dla procesów energochemicznego przetwórstwa wêgla. Ponadto wa ne s¹ w³aœciwoœci popio³u okreœlone jego sk³adem oraz temperatur¹ topnienia. Zwi¹zki alkaliczne (Na 2 OiK 2 O) w wêglu w niekorzystny sposób wp³ywaj¹ na œrodowisko oraz na procesy technologiczne w trakcie przetwórstwa wêgla. G³ównym Ÿród³em zwi¹zków alkalicznych w wêglu podobnie jak i wszystkich pierwiastków nieorganicznych s¹ roœliny i mikroorganizmy, z których powsta³ wêgiel. Nastêpnym Ÿród³em s¹ minera³y rozpuszczone lub zawieszone w wodach przep³ywaj¹cych przez przetwarzany surowiec w biochemicznej fazie formowania siê z³ó wêgla oraz wody kontaktuj¹ce siê z utworzonymi pok³adami wêgla (Karcz 2002). Ponadto zwi¹zki alkaliczne wystêpuj¹ równie w wilgoci wêgla, których obecnoœæ jest œciœle powi¹zana z obecnoœci¹ chloru (Karcz 2002; Bytnar, Struga³a 2007). 1. Wp³yw zawartoœci alkaliów na u ytkowanie wêgla energetycznego Wêgiel, bêd¹cy podstawowym paliwem wykorzystywanym w ka dej elektrowni czy elektrociep³owni, powinien cechowaæ siê takimi w³aœciwoœciami fizykochemicznymi, które odpowiada³yby parametrom technicznym i eksploatacyjnym paleniska, w którym jest spalany. W przypadku spalania wêgla nie spe³niaj¹cego tych wymagañ, zmniejsza siê sprawnoœæ cieplna kot³ów grzewczych. Efektem tego jest powstawanie u la i osadów na powierzchniach wymiany ciep³a, a w konsekwencji doprowadzenie do zwiêkszenia awaryjnoœci kot³ów (Krupa, Pronobis 1996; Pronobis 2002). 36
Zawarta w wêglu substancja mineralna ma wp³yw na proces spalania, w trakcie którego w przemys³owych kot³ach energetycznych wyposa onych w paleniska py³owe lub rusztowe zachodz¹ skomplikowane procesy fizykochemiczne, doprowadzaj¹ce do powstawania popio³ów o zró nicowanych w³aœciwoœciach. Na sk³onnoœæ do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych kot³ów energetycznych wp³ywa przede wszystkim zawartoœæ popio³u, jego sk³ad chemiczny oraz temperatura topnienia oraz zawartoœæ chloru, fosforu i siarki w wêglu (Koralczuk 1978 za Hamala, Róg 2004). Najwiêksz¹ sk³onnoœci¹ do szlakowania wed³ug klasyfikacji Croslleya posiadaj¹ wêgle, w których zawartoœæ chloru jest wiêksza od 0,3%, zawartoœæ fosforu przewy sza 0,03% zaœ siarki 1,8% (Mielecki 1971; Raask 1984). Empirycznie mo na wyliczyæ cztery powszechnie stosowane w Europie Zachodniej wskaÿniki, które okreœlaj¹ sk³onnoœæ wêgla do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych (Zelkowski 1986 za Hamala, Róg 2004). S¹ to: wskaÿnik u lowania Rs, wskaÿnik SiO 2 SR, wskaÿnik sk³onnoœci do zanieczyszczania powierzchni grzewczych Fu, liczba alkalicznoœci AK. Do obliczenia tych wskaÿników niezbêdne s¹ parametry jakoœciowe wêgla (zawartoœæ popio³u i siarki ca³kowitej) oraz sk³ad chemiczny popio³ów. WskaŸnik u lowania Rs (zwany Slagging Index lub Babcock Index) obliczany jest wed³ug wzoru: Fe2O3 CaO MgO Na 2O K2O d (1) Rs = S t SiO Al O TiO 2 2 3 2 CaO, Na 2 O,... procentowa zawartoœæ poszczególnych tlenków w popiele, S d t zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglu w stanie suchym. W zale noœci od wartoœci Rs wêgle charakteryzuj¹ siê: ma³¹ sk³onnoœci¹ do u lowania Rs <0,6, œredni¹ sk³onnoœci¹ do u lowania 0,6 < Rs <2,0, du ¹ sk³onnoœci¹ do u lowania 2,0 < Rs <2,6, bardzo du ¹ sk³onnoœci¹ do u lowania Rs >2,6. WskaŸnik SiO 2 SR (zwany Silica Value) obliczany jest wed³ug wzoru (2): SiO2 SR = 100 SiO Fe O CaO MgO 2 2 3 (2) W zale noœci od wartoœci SR wêgle bêd¹ wykazywaæ: ma³¹ sk³onnoœæ do u lowania SR > 72, œredni¹ sk³onnoœæ do u lowania 65 < SR < 72, du ¹ sk³onnoœæ do u lowania SR < 65. WskaŸnik sk³onnoœci do zanieczyszczania powierzchni grzewczych Fu (Fouling Index) obliczany jest wed³ug wzoru (3): 37
Fu = Rs Na 2 O K 2 O S t d (3) Rs wskaÿnik u lowania obliczony wed³ug wzoru (1), S d t zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglu w stanie suchym. W zale noœci od wartoœci Fu wêgle bêd¹ wykazywaæ: brak sk³onnoœci do zanieczyszczania Fu <0,6, du ¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania 0,6 < Fu < 40,0, bardzo du ¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania Fu > 40,0. Liczba alkalicznoœci AK obliczana jest wed³ug wzoru (4): AK =(Na 2 O + 0,9659 K 2 O) A d 100 (4) A d procentowa zawartoœæ popio³u w wêglu w stanie suchym. W zale noœci od wartoœci AK wêgle bêd¹ wykazywaæ: ma³¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania AK <0,3, œredni¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania 0,3 < AK < 0,45, du ¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania 0,45 < AK <0,6, bardzo du ¹ sk³onnoœæ do zanieczyszczania AK <0,6. Energetyka zawodowa, w zwi¹zku ze spalaniem paliw sta³ych w paleniskach kot³owych, napotyka na problemy korozji wysokotemperaturowej, na któr¹ miêdzy innymi wp³ywa spalanie paliw maj¹cych znaczny udzia³ alkaliów. S¹ to takie paliwa jak: biomasa, odpady i niektóre wêgle. Wœród czynników korozyjnych nale y wymieniæ (Hernas, Dobrzañski 2003; http://www.spalanie.pwr.wroc.pl): niektóre sk³adniki gazowe spalin, takie jak: O 2,SO 2,H 2 S, Cl 2,HCliCO, osady na rurach zawieraj¹ce metale alkaliczne K i Na. Korozja siarczanowo siarczkowa ma zwi¹zek z wystêpuj¹cymi w substancji mineralnej metalami alkalicznymi Na i K. Metale te w palenisku tworz¹ z siark¹ siarczany, kondensuj¹ce na powierzchni rur. Ze wzglêdu na wysok¹ temperaturê topnienia Na 2 SO 4 ik 2 SO 4 (odpowiednio: 884 C i 1069 C), zwi¹zki te nie s¹ bezpoœrednio korozyjne. Dopiero w obecnoœci SO 3, w pobli u powierzchni rur, powstaj¹ pirosiarczany i trójsiarczany (sodowoi potasowo- elazowe), które ze wzglêdu na nisk¹ temperaturê topnienia mog¹ w stanie ciek³ym wystêpowaæ na powierzchni rur parownika i podgrzewacza (Mrowiec, Weber 1975). Pirosiarczany s¹ agresywne w stosunku do metalu, zaœ ich dzia³anie korozyjne polega równie na niszczeniu ochronnej warstwy tlenków rur parownika, natomiast wystêpuj¹ce w osadach rur przegrzewaczy trójsiarczany mog¹ bezpoœrednio atakowaæ metale rur przegrzewacza (Byers 1999; Harb, Smith 1999). Proces spalania wêgla prowadzi do powstawania szeregu odpadów okreœlanych zbiorcz¹ nazw¹ UPS (tzw. Ubocznych Produktów Spalania Wêgla), wœród których wyró nia siê 38
miêdzy innymi (Dz.U. 2001 nr 112 poz. 1206): u le, popio³y paleniskowe i py³y z kot³ów, popio³y lotne z wêgla, mieszanki popio³owo u lowe z mokrego odprowadzania odpadów paleniskowych itp. Odpady powsta³e w trakcie spalania wêgla mog¹ mieæ szerokie zastosowanie w ró nych ga³êziach przemys³u. Przed ewentualnym wykorzystaniem, UPS musz¹ przejœæ szereg odpowiednich badañ, pozwalaj¹cych uzyskaæ aprobatê techniczn¹ mówi¹c¹ o ich przeznaczeniu. W odpadach tych, wœród zanieczyszczeñ nieorganicznych, okreœlana jest równie zawartoœæ sodu, potasu i chlorków. Przyk³adowo, przy wykorzystaniu popio³ów lotnych i popio³o- u li do produkcji cementu, wed³ug normy PN-EN 196-2:2005, ca³kowita zawartoœæ alkaliów powinna byæ 0,60%, zaœ chlorków 0,10%. 2. Ocena krajowych mia³ów energetycznych ze wzglêdu na ich sk³onnoœæ do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych Do oceny krajowych wêgli energetycznych, ze wzglêdu na sk³onnoœci do u lowania i tworzenia uci¹ liwych osadów, wziêto 73 pe³ne analizy chemiczne mia³ów wêgli typów: 31.2, 32.1, 32.2, i 33 (p³omienny, gazowo-p³omienny i gazowy), pochodz¹cych z kopalñ Kompani Wêglowej SA (http://www.kwsa.pl). W celu okreœlenia sk³onnoœci do u lowania wêgli energetycznych obliczono wskaÿniki Rs i SR, natomiast dla okreœlenia sk³onnoœci do zanieczyszczania powierzchni grzewczych kot³ów energetycznych wskaÿniki Fu i AK. Syntetyczne wyniki obliczeñ prezentuj¹ rysunki 1 3. Obliczony wskaÿnik u lowania Rs dla analizowanych wêgli zawiera³ siê w przedziale od 0,09 do 0,44. Wskazuje to na ma³¹ sk³onnoœæ do u lowania wêgli energetycznych z kopalñ nale ¹cych do Kompanii Wêglowej SA. WskaŸnik SiO 2 SR zawiera³ siê w przedziale od 49 do 87. Z uwagi na ten wskaÿnik, a 82% analizowanych wêgli wykazywa³o ma³¹ sk³onnoœæ do u lowania, 11% œredni¹, a 7% du ¹ sk³onnoœæ do u lowania (rys. 1). Rys. 1. Rozk³ad wskaÿnika SiO 2 SR (Silica Value) ród³o: obliczenia w³asne Fig. 1. Distribution of Silica Value (SR) indices 39
WskaŸnik sk³onnoœci do zanieczyszczania powierzchni grzewczych Fu zawiera³ siê w przedziale od 0,54 do 2,69. Ze wzglêdu na ten wskaÿnik, a 89% analizowanych wêgli charakteryzowa³o siê du ¹ sk³onnoœci¹ do zanieczyszczania powierzchni grzewczych, a tylko 11% wykazywa³o brak tych sk³onnoœci (rys. 2). Nie odnotowano wêgli cechuj¹cych siê bardzo du ¹ sk³onnoœci¹ do zanieczyszczania powierzchni grzewczych. Obliczona liczba alkalicznoœci AK zawiera³a siê w przedziale od 0,24 do 1,51. Oko³o 75% analizowanych wêgli charakteryzowa³o siê bardzo du ¹ sk³onnoœci¹ do zanieczyszczania powierzchni grzewczych. Œredni¹ sk³onnoœæ wykazywa³o 15% wêgli, zaœ ma³¹ i du ¹ po 5% (rys. 3). Podzia³ kopalñ KW SA ze wzglêdu na sk³onnoœci do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych przedstawiono w tabeli 1. Najni szymi sk³onnoœciami do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych cechowa³y siê wêgle pochodz¹ce z kopalñ: Bielszowice, Jankowice oraz Pokój. Rys. 2. Rozk³ad wskaÿnika sk³onnoœci do zanieczyszczania powierzchni grzewczych Fu ród³o: obliczenia w³asne Fig. 2. Distribution of Fouling Index (Fu) values Rys. 3. Rozk³ad liczby alkalicznoœci AK ród³o: obliczenia w³asne Fig. 3. Distribution of alkalinity number AK 40
TABELA 1. Podzia³ kopalñ KW SA ze wzglêdu na sk³onnoœci do u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych TABLE 1. Grouping of coal mines belonging to KW SA according to coal s tendency to slagging and fouling Sk³onnoœæ Udzia³ ogó³em [%] Kopalnia typ 33 typ 32.2 typ 32.1 typ 31.2 do u lowania z uwagi na Rs i SR Ma³a 83 Jankowice Pokój Marcel Ruch Wirek Ruch Halemba Rudu³towy-Anna Bielszowice Boles³aw Œmia³y Ruch Soœnica Brzeszcze-Silesia Ruch Centrum Brzeszcze-Silesia Ruch II Ruch Makoszowy Ruch Bobrek Piekary 1 Chwa³owice Ziemowit do zanieczyszczania powierzchni grzewczych z uwagi na Fu i AK Du a (Fu) ibardzo du a (AK) 74 Ruch Wirek Boles³aw Œmia³y Rudu³towy-Anna Pokój Bielszowice Marcel Jankowice Ruch Halemba Brzeszcze-Silesia Ruch I Ruch Centrum Ruch Soœnica Ruch Makoszowy Brzeszcze-Silesia Ruch II Ruch Bobrek Piekary 1 Chwa³owice Piast 2 ród³o: na podstawie obliczeñ w³asnych 3. Wp³yw zawartoœci alkaliów na u ytkowanie wêgla koksowego Wyprodukowanie koksu o parametrach jakoœciowych wymaganych przez odbiorców, uwarunkowane jest dostêpnoœci¹ do bazy odpowiedniej jakoœci wêgli koksowych. W procesie koksowania optymalny dobór sk³adników mieszanki wsadowej jest jednym z najbardziej istotnych czynników decyduj¹cych o jakoœci wytworzonego koksu. Parametry jakoœciowe wêgla okreœlaj¹ce zawartoœæ popio³u i siarki determinuj¹ iloœæ sk³adników balastowych w koksie. Zawartoœæ szkodliwych sk³adników mineralnych w wêglu wsadowym w procesie koksowania, a zw³aszcza alkaliów Na 2 O, K 2 O oraz zasadowych zwi¹zków Fe 2 O 3, CaO, MgO ogranicza mo liwoœæ otrzymania koksu wysokiej jakoœci. W warunkach temperatur panuj¹cych w komorach koksowniczych, prawie ca³a iloœæ alkaliów zawartych w surowcu wêglowym pozostaje w koksie, a tylko niewielka iloœæ przedostaje siê do gazu koksowniczego (Ozga-Blaschke 2003). Intensyfikacja procesu wielkopiecowego i wzrastaj¹ce zu ycie wêgla jako paliwa zastêpczego (technologia PCI), powoduj¹ wzrost wymagañ w stosunku do parametrów jakoœ- 41
ciowych koksu wielkopiecowego. Dotyczy to obecnie zarówno podstawowych wskaÿników zwi¹zanych z w³aœciwoœciami mechanicznymi koksu, sk³adem ziarnowym, zawartoœci¹ wilgoci, popio³u, siarki, fosforu, jak te wskaÿników okreœlaj¹cych zawartoœci alkaliów i chloru. Bardzo istotne znaczenie w ocenie jakoœci koksu maj¹ wskaÿniki okreœlaj¹ce reakcyjnoœæ koksu wobec CO 2 (CRI Coke Reactivity Index) i jego wytrzyma³oœæ poreakcyjn¹ (CSR Coke Strenth After Reaction), które charakteryzuj¹ zachowanie siê koksu w strefie wysokich temperatur wielkiego pieca (Arendt i in. 2000). Obni enie jednostkowego zu ycia koksu w wielkim piecu powoduje wzrost roli koksu jako sk³adnika zapewniaj¹cego odpowiedni¹ gazoprzepuszczalnoœæ wsadu w dolnych partiach pieca, dlatego te szczególnie wysokie wymagania stawiane s¹ w stosunku do jego wskaÿników wytrzyma³oœciowych (CSR, M 10, M 40 ). Du ¹ uwagê zwraca siê obecnie na zawartoœæ zwi¹zków alkalicznych (Na 2 O+K 2 O) w koksie. Du a zawartoœæ tych zwi¹zków powoduje wzrost jego reakcyjnoœci wobec CO 2 oraz obni enie wytrzyma³oœci mechanicznej (Ozga-Blaschke 2003). Wp³yw zawartoœci popio³u i jego sk³adu na reakcyjnoœæ koksu, pokazuje korelacja wskaÿnika CRI ze wskaÿnikiem zasadowoœci popio³u B Ash (Herman 2002): lub (Arendt i in. 2000): CRI = 13,2 + 15,9 B Ash (5) CRI = 11,197 + 10,873 B Ash (6) B Ash A k (K2O Na2O MgO CaO Fe2O 3 ) 100 (7) A k ca³kowita zawartoœæ popio³u w koksie [%], K 2 O, Na 2 O,... procentowa zawartoœæ tlenków. Im wiêksza zasadowoœæ popio³u tym wiêksza jego reakcyjnoœæ, co wp³ywa negatywnie na wytrzyma³oœæ poreakcyjn¹ koksu. Znane s¹ te inne równania, w których wytrzyma³oœæ poreakcyjna koksu CSR prognozowana jest za pomoc¹ wybranych parametrów wêgla koksowego (np. V d zawartoœæ czêœci lotnych, R o wspó³czynnik refleksyjnoœci, F max maksimum plastycznoœci) oraz indeks alkalicznoœci popio³u. Korelacje wskaÿnika CSR z parametrami jakoœciowymi wêgla koksowego opisuj¹ na przyk³ad równania opracowane na podstawie badañ wêgli kanadyjskich, amerykañskich i australijskich (Ryan, Price 1993): dla wêgli kanadyjskich i amerykañskich: CSR = 52,7 + 0,0882 (a + b) (MBI) 2 + 14,6 R o (8) 42
dla wêgli australijskich (BHP): CSR = 133,8 15,56 BAR 3,1 V +9,5logF max 0,22 Inters (9) oraz równanie Kobe Steel CSR = 70,9 R o +7,8logF max 89 BAR 32 (10) (a, b) wskaÿniki dylatometryczne, MBI modyfikowany indeks alkalicznoœci opisany wzorem: 100 A ( Na2O K2O CaO MgO Fe2O3 ) (11) MBI ( 100 V )(SiO2 Al 2 O 3 ) A zawartoœæ popio³u [%], V zawartoœæ czêœci lotnych [%], R o wspó³czynnik refleksyjnoœci, F max maksimum plastycznoœci [ddpm], Inerts zawartoœæ inertynitu [%], BAR wskaÿnik zasadowo-kwasowy, opisany równaniem: K O Na O MgO CaO Fe O BAR SiO Al O TiO 2 2 2 3 2 2 3 2 (12) Równie dla reakcyjnoœci koksu CRI opracowano formu³y prognozuj¹ce wielkoœæ tego wskaÿnika na podstawie parametrów jakoœciowych wêgli wsadowych (Herman 2002), np.: British Steel 2 3 CRI = 36,4658 12,6621 R o + 51,2055 Fe O SiO Canadian Institute 2 + 13,82787 CaO (13) CRI = 30,4 0,029 (a + b) + 2,92 MBI 2 6,215 R o (14) Oznaczenia we wzorach jak wy ej. Inne wzory na CRI zawieraj¹ dodatkowo parametry koñcowej temperatury koksowania oraz gêstoœci nasypowej, jednak we wszystkich relacjach sk³ad popio³u odgrywa decyduj¹c¹ rolê (Herman 2002). W Instytucie Chemicznej Przeróbki Wêgla w Zabrzu prowadzono szeroko zakrojone badania maj¹ce na celu okreœlenie wp³ywu w³aœciwoœci wêgli koksowych na wskaÿniki CSR 43
i CRI. Oznaczenia zawartoœci popio³u, jego sk³ad oraz zawartoœæ siarki i alkaliów pos³u y³y do wyliczenia wskaÿnika katalitycznego CI (Catalytix Index), wyra aj¹cego wielkoœæ wystêpuj¹cych w wêglu czynników katalizuj¹cych reakcjê uzyskanego z nich koksu z CO 2, a tym samym negatywnie wp³ywaj¹cych na jego wytrzyma³oœæ poreakcyjn¹. Indeks katalityczny wyliczano ze wzoru (Tramer, Kosewska 1998): CI =9,64 AI + 14,04 S (15) AI wskaÿnik alkalicznoœci CaO MgO Fe2O3 Na 2O K 2O AI A SiO Al O 2 2 3 (16) A zawartoœæ popio³u [%], S zawartoœæ siarki w wêglu [%]. Koks jest dostarczycielem 35 45% ca³oœci alkaliów wprowadzanych z materia³ami wsadowymi do wielkiego pieca. Zwi¹zki alkaliczne oddzia³uj¹ katalitycznie na przebieg procesu zgazowania koksu podwy szaj¹c jego reaktywnoœæ. Nastêpuje wzrost zu ycia koksu w górnych strefach wielkiego pieca, co powoduje powstawanie nadmiernej iloœci CO w gazie (niewykorzystanego w³aœciwie w procesie redukcji) i niepotrzebnie powiêkszaj¹cego kalorycznoœæ gazu wielkopiecowego. Zwi¹zki alkaliczne wystêpuj¹ce w koksie, w temperaturze pracy wielkiego pieca, reaguj¹ z wêglem pierwiastkowym koksu tworz¹c zwi¹zki kompleksowe, które destrukcyjnie wp³ywaj¹ na z³o e koksu nastêpuje rozdrobnienie wsadu i pogorszenie jego przewiewnoœci. Ponadto zwi¹zki alkaliczne cyrkuluj¹c wewn¹trz wielkiego pieca kumuluj¹ siê w dolnych jego partiach tworz¹c narosty, co niekorzystnie oddzia³uje na materia³y ogniotrwa³e wymurówki. Okresowe odrywanie siê narostów powoduje zaburzenia w rozk³adzie temperatur w garze wielkiego pieca i przepalanie dysz doprowadzaj¹cych dmuch oraz prowadzi do uszkodzenia garu wskutek jego gwa³townego och³odzenia (Karcz 2002; Struga³a, Bytnar 2004). Zjawiska te wp³ywaj¹ na spadek wydajnoœci wielkiego pieca. Krajowe wêgle koksowe charakteryzuj¹ siê nisk¹ zawartoœci¹ siarki, ale doœæ wysokimi zawartoœciami alkaliów i fosforu. Z najlepszych jakoœciowo wêgli ortokoksowych typu 35 mo na produkowaæ koks o zawartoœci alkaliów na poziomie 0,35 0,40%, podczas gdy odbiorcy koksu wielkopiecowego ¹daj¹, aby wskaÿnik ten by³ poni ej 0,25%. Podsumowanie Zwi¹zki alkaliczne nale ¹ do szkodliwych sk³adników mineralnych w wêglu, których wysoka zawartoœæ w niekorzystny sposób wp³ywa na procesy technologiczne przetwórstwa wêgla. W trakcie spalania wêgla zachodz¹ skomplikowane procesy fizykochemiczne, doprowadzaj¹ce do powstawania popio³ów ró ni¹cych siê sk³adem chemicznym, odpornoœci¹ ter- 44
miczn¹, sk³onnoœci¹ do tworzenia u la oraz nalepów na powierzchniach grzewczych. Na wielkoœæ wskaÿników okreœlaj¹cych sk³onnoœæ wêgla do u lowania (wskaÿnik Rs i SR) i zanieczyszczania powierzchni grzewczych (Fu i AK) wp³ywa, miêdzy innymi, zawartoœæ tlenków sodu i potasu w popiele. Energetyka zawodowa, w zwi¹zku ze spalaniem paliw sta³ych w paleniskach kot³owych, napotyka na problemy korozji wysokotemperaturowej, na któr¹ miêdzy innymi wp³ywa spalanie paliw maj¹cych znaczny udzia³ alkaliów. W palenisku na powierzchniach rur tworz¹ siê korozyjnie dzia³aj¹ce siarczany sodu i potasu (korozja siarczanowo-siarczkowa) oraz chlorki sodu i potasu (korozja chlorkowa). W przypadku procesu koksowania, zawartoœæ szkodliwych sk³adników mineralnych w wêglu wsadowym a zw³aszcza alkaliów Na 2 O, K 2 O i zasadowych zwi¹zków Fe 2 O 3, CaO, MgO ogranicza mo liwoœæ otrzymania koksu wysokiej jakoœci. W warunkach temperaturowych panuj¹cych w komorach koksowniczych, prawie ca³a iloœæ alkaliów zawartych w surowcu wêglowym pozostaje w koksie, a tylko niewielka iloœæ przedostaje siê do gazu koksowniczego. Du a zawartoœæ alkaliów w koksie obni a jego jakoœæ, przyczyniaj¹c siê do zwiêkszenia reaktywnoœci wobec CO 2 oraz obni enie wytrzyma³oœci mechanicznej. Koks jest dostarczycielem 35 45% ca³oœci alkaliów wprowadzanych z materia³ami wsadowymi do wielkiego pieca. Zwi¹zki alkaliczne w temperaturze pracy wielkiego pieca, reaguj¹ z wêglem pierwiastkowym koksu tworz¹c zwi¹zki kompleksowe, które destrukcyjnie wp³ywaj¹ na z³o e koksu nastêpuje rozdrobnienie wsadu i pogorszenie jego przewiewnoœci. Ponadto zwi¹zki alkaliczne cyrkuluj¹c wewn¹trz wielkiego pieca kumuluj¹ siê w dolnych jego partiach tworz¹c narosty, zaburzaj¹ce pracê i wydajnoœæ wielkiego pieca. Zmniejszenie zwi¹zków alkalicznych w wêglu mo na uzyskaæ na etapie prowadzenia procesów wzbogacania wêgli. Ograniczenie zawartoœci popio³u w koncentracie, poprzez zwiêkszenie g³êbokoœci wzbogacania, prowadzi do pomniejszenia alkaliów, ale równoczeœnie zmniejsza siê uzysk koncentratu, co pogarsza efektywnoœæ ekonomiczn¹ procesu wzbogacania wêgla (Karcz 2002). Literatura Arendt P., Huhn F., Kuhl H., Sbierczik G., 2000 CRI and CSR An Assessment of Influential Factors. Cokemaking International nr 1. Bryers R.W., 1999 Factors critically affecting fireside deposits in stem generators. Impact of Mineral Impurities in Solid Fuel Combustion (eds. R.P. Gupta, T.F., Wall, L. Baxter). Kluwer Akademic/Plenum Publishers, New York. Bytnar K., Struga³a A., 2007 Zwi¹zki alkaliczne w wêglu i produktach jego wzbogacania. Karbo nr 1, s. 24 33. Hamala K., Róg L., 2004 Wp³yw sk³adu chemicznego i w³aœciwoœci fizykochemicznych wêgli oraz ich popio³ów na wskaÿniki u lowania i zanieczyszczania powierzchni grzewczych kot³ów energetycznych. Prace Naukowe GIG Górnictwo i Œrodowisko t. 3, s. 81 109. Harb J.N., Smith E.E., 1999 Fireside corrosion in PC-fired boilers. Prog. Energy Combust. Sci. vol. 16. Herman W., 2002 Reactivity and Coke Strength. Part 1: Coke Reactivity Summary and Outlook. Cokemaking International nr 1. Hernas A., Dobrzañski J., 2003 Trwa³oœæ i niszczenie elementów kot³ów i turbin. Wydawnictwo Politechniki Œl¹skiej. Karcz A., 2002 Mo liwoœci ograniczenia zawartoœci alkaliów i chloru w koksie wielkopiecowym. Karbo nr 10, s. 287 291. Karolczuk H., 1978 Racjonalna gospodarka wêglem energetycznym. WNT. Warszawa. Krupa M., Pronobis M., 1996 Analiza wp³ywu w³asnoœci wêgla na pracê kot³a. Materia³y X Konferencji: Zagadnienia surowców energetycznych w gospodarce krajowej, 159 169. 45
Mielecki T., 1971 Wiadomoœci o badaniu i w³asnoœciach wêgla. Katowice, Wyd. Œl¹sk. Mrowec S., Weber T., 1975 Korozja gazowa metali. Wyd. Œl¹sk, Katowice. Ozga-Blaschke U., 2003 Metoda powi¹zania parametrów jakoœciowych wêgla koksowego z jego wartoœci¹ u ytkow¹. Studia, Rozprawy, Monografie nr 119. Wyd. Instytut GSMiE PAN Kraków. Pronobis M., 2002 Modernizacja kot³ów energetycznych. WNT, Warszawa, 362. Raask E., 1984 Mineral Impurities in Coal Combustion. Behavior, Problems and Remedial Measures. Hemisphere Pub., 469. Ryan B.D., Price J.T., 1993 The Predicted Coke Strength after Reaction Values of British Columbia Coals, with Comparisons to International Coals. Geological Fieldwork 1992, Paper 1993 1. www.em.gov.bc.ca/ mining Struga³a A., Bytnar K., 2004 Zwi¹zki alkaliczne w koksie Ÿród³a i formy ich wystêpowania. Karbo, wyd. spec., s. 84 90. Tramer A, Kosewska M., 1998 Przygotowanie mieszanek wêgla wsadowego w koksownictwie oraz prognozowanie w³asnoœci koksu. Czasopismo Naukowo-Techniczne Mechanizacja i Automatyzacja Górnictwa, nr 3. http://www.spalanie.pwr.wroc.pl http://www.kwsa.pl Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska w sprawie katalogu odpadów (Dz.U. 2001 nr 112 poz. 1206) PN-EN 196-2:2005 Metody badania cementu Oznaczanie zawartoœci chlorków, dwutlenku wêgla i alkaliów w cemencie.