W poszukiwaniu dawnej Odry

JURAND WOJEWODA Uniwersytet Wroc awski W poszukiwaniu dawnej Odry Najwyra niejszym dowodem wp ywu tektoniki na rzeki s znacz ce anomalie kszta tu i spadku koryt, których nie mo na przypisa innym przyczynom. Geolodzy strukturalni i naftowi od lat wiedz, e rzeki s wa nym wska nikiem wyst powania uskoków. Stanley A. Schumm Inspiracje Odra inspiruje mnie przez ca y nasz wspólny czas. Jako wroc awianin od drugiego miesi ca ycia (moim rodzinnym miastem jest O awa), mog stwierdzi, e moje ycie p ynie podobnie jak jej wody raz szybciej, raz wolniej; czasem spokojnie, czasem gwa townie. Pierwszy kontakt z Odr nawi za em, w dos ownym tego s owa znaczeniu, w dzieci stwie, którego wi kszo stanowi y niezapomniane lata szkolne (zw aszcza czas pozaszkolny), kiedy wspania e tereny nad kana ami Odry Biskupina, S polna, Wyspy Opatowickiej i Niskich k, metr po metrze, ujawnia y swoje fantastyczne zakamarki. Pierwsze wyprawy rowerowe i kajakowe si ga y wtedy zatoczki Bajka. Studia to lata sp dzone przy luzach i jazach Ró anki. Wreszcie ostatnie lata, których nie da si nazwa jednym has em, to starorzecza Odry Kar owickiej i So tysowickiej oraz Kowale, posadowione na elewacjach zamar ych odsypów meandrowych. Inspiracje badawcze pojawi y si pod koniec studiów, kiedy Odra niespodziewanie ujawni a swoje jak e kapry ne i zmieniaj ce si od miejsca do miejsca zwi zki z tzw. pierwszym poziomem wód gruntowych w dolinie rzeki na odcinku mi dzy Brzegiem a O aw [por. Wojtasik 1981]. W roku 1997 Odra niespodziewanie zaatakowa a mieszka ców Dolnego l ska. Po pierwszych, cz sto nieudolnych, czasem nieracjonalnych, zwykle wreszcie bezskutecznych próbach w czenia si w tzw. akcj przeciwpowodziow, w pracowni na wroc awskich STUDIUM GENERALE tom XIX

70 Jurand Wojewoda Kowalach, w moim domu zatopionym do wysoko ci 173 cm, postanowi em zestawi i opracowa dost pne mi z racji wykonywanego zawodu informacje dotycz ce przebiegu tamtego wezbrania [Wojewoda 1997]. Przedstawione wówczas przeze mnie przyczyny i skutki tzw. powodzi stulecia po latach okazuj si ca kiem sensowne. Jako dla geologa i hydrogeologa niezwykle inspiruj ce by y dla mnie prace S.A. Schumma, a zw aszcza wspó redagowana przez niego ksi ka Active Tectonics and Alluvial Rivers [2002], która opisuje najwa niejsze sposoby dopasowania si krajobrazu dolinno-rzecznego do aktywnego tektonicznie pod o a geologicznego. To w a nie cytat z tej ksi ki otwiera ten artyku. Ju ponad 30 lat zbieram obserwacje i dane dotycz ce (paleo)geodynamiki Sudetów, a zw aszcza wp ywu wspó czesnej aktywno ci tektonicznej i sejsmicznej na obszarze Dolnego l ska na rozwój sieci rzecznej regionu [August i in. 1995; Mastalerz i Wojewoda 1990, 1993; Rotnicka i Wojewoda 1996; Wojewoda 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2012, 2013, 2015; Wojewoda i Burliga 1996; Wojewoda i in. 1995]. Sta o si dla mnie oczywiste, e historia Odry to w du ej mierze forma rozejmu zawartego mi dzy p yn c wod a terenem, po którym p ynie; to ci g e ujarzmianie kaprysów pogody i klimatu przez uwarunkowania geologiczno-strukturalne pod o a. Odra i jej dorzecze pokornie dopasowuj si do budowy geologicznej Dolnego l ska, w szczególno ci za do najwa niejszych struktur geologicznych naszego regionu. Jedn z takich struktur jest granica mi dzy blokami dolno l skim i wielkopolskim, tzw. strefa uskokowa rodkowej Odry [por. Mazur i in. 2006; ela niewicz 2006; ela niewicz i Aleksandrowski 2008]. W 2008 roku wydana zosta a ksi ka Geologia i paleogeograþ a Wroc awia autorstwa Adolfa i Anity Szponarów. By o to pierwsze wielotematyczne i przyst pnie opracowane zestawienie podstawowych informacji dotycz cych budowy geologicznej Wroc awia i okolic. Has o paleogeograþ a w tytule w rzeczywisto ci odnosi si wy cznie do najm odszego etapu historii geologicznej tego obszaru czwartorz du, a zw aszcza do okresu formowania si g ównych elementów wspó czesnego krajobrazu. Nic dziwnego zatem, e autorzy wiele informacji czerpi z najbardziej znanych historycznych odwzorowa kartograþ cznych okolic Wroc awia. Ksi ka ta zainspirowa a mnie do ponownego przegl du tych danych i ich weryþ kacji pod k tem wiarygodno ci, dok adno ci odwzorowania i ewentualnie przydatno ci dla historycznych rekonstrukcji paleogeograþ cznych. Niezwykle przydatne w tym zakresie okaza y si z jednej strony aplikacje umo liwiaj ce wykonanie kalibracji map i szkiców historycznych, z drugiej natomiast niemal idealne odwzorowanie dzisiejszej powierzchni terenu, która jest obecnie mo liwa dzi ki wykorzystaniu ortofotomapy oraz tzw. numerycznego modelu powierzchni terenu. Ten ostatni stanowi obecnie podstaw wszelkich analiz morfometrycznych, a jego dok adno zawdzi czmy niezwykle precyzyjnym technikom radaru satelitarnego i skaningu lidarowego.

W poszukiwaniu dawnej Odry 71 Wst p Dla mieszka ców Wroc awia, którzy codziennie pokonuj liczne przeprawy nad wod ( cznie, tylko w aglomeracji miejskiej, jest ponad 300 mostów i k adek!), woda na terenie miasta jest czym zupe nie normalnym. Czym, co stanowi integraln cz wroc awskiej zabudowy i wroc awskich krajobrazów. Jednak przyjezdnych cz sto ogarnia zdumienie, kiedy odnosz wra enie, e Wroc aw na wodzie stoi. Wroc aw jest najwi kszym w z em hydrograþ cznym w po udniowo-zachodniej Polsce. O Wroc awskiego W z a Wodnego wyznacza oczywi cie Odra, do której na obszarze aglomeracji uchodzi a pi znacz cych dop ywów: O awa, l za, Bystrzyca, Widawa i Dobra (il. 1). Il. 1. Wroc awski W ze Wodny Dzisiejsze ramiona Odry s w du ej mierze zmienione lub wykonane przez cz owieka. Tylko nieliczne nawi zuj swoim kszta tem i przebiegiem do rzeki sprzed okresu osadnictwa. Wi kszo zbiorników wodnych to relikty dawnych kana ów eglugowych, m ynówek oraz fragmentarycznie zachowane fosy obronne miasta. Fosa starsza, z XIII wieku, zwana równie Czarn O aw, z powodu szybkiej rozbudowy miasta, straci a swoje funkcje, zanim uko czono jej budow. Pe ni a rol ródmiejskiego kana u jeszcze w po owie XIX wieku, po czym zosta a zasypana i przekszta cona w wewn trzn obwodnic miasta (dzisiejsza ul. Kazimierza Wielkiego). Fosa m odsza, której budow rozpocz to w XV wieku, a uko czono ostatecznie w 1810 roku, pozosta a w krajobrazie Wroc awia, chocia nigdy nie dope ni a swojej obronnej funkcji. Warto nadmieni, e wi kszo dzisiejszych

72 Jurand Wojewoda Il. 2. Zmiany koryta Odry we Wroc awiu odwzorowane na historycznych mapach miasta arterii ródmiejskich powsta a w miejscu zasypanych redniowiecznych kana ów eglugowych (il. 2). Do normalnego funkcjonowania dzisiejszego Wroc awia niezb dny jest system eglugowo-przeciwpowodziowy miasta. Jego budowa zosta a zako czona w latach 1905 1908, a prace modernizacyjne aktualnie trwaj. Nasza wiedza o pierwotnej Odrze opiera si g ównie na wynikach bada geologicznych, geomorfologicznych i archeologicznych. Tylko w pewnym przybli eniu mo emy odtworzy historyczn Odr i zwi zane z ni kana y na planie Wroc awia. Odra i jej dorzecze Odra wyp ywa z Gór Odrza skich (czes. Oderské vrchy) w Czechach, które stanowi pasmo Gór Opawskich. Przyjmuje si, e ród a rzeki znajduj si na wysoko ci od ok. 630 680 m n.p.m., na zboczach góry Vysoká. W górnym biegu, po opuszczeniu obszaru górskiego, rzeka kieruje si ku pó nocy i przez Bram Morawsk wyp ywa na Przedgórze Sudeckie. W okolicach Ko la skr ca ku

W poszukiwaniu dawnej Odry 73 pó nocnemu zachodowi i utrzymuje ten kierunek a do uj cia Nysy u yckiej, sk d ponownie kieruje si ku pó nocy, bezpo rednio do Morza Ba tyckiego (il. 3). Odra jest drug co do wielko ci rzek w Polsce, a po abie (ok. 1165 km, zlewnia Morza Pó nocnego) najd u sz rzek wyp ywaj c z Sudetów (ok. 854 km). Co ciekawe, obszary obydwu rzek s porównywalne (odpowiednio: 118 861 km 2 i 144 055 km 2 ). Ró ni je jednak zdecydowanie po o enie obszaru ród owego ród a aby oraz trzeciej co do wielko ci rzeki sudeckiej, Morawy (ok. 352 km, zlewnia Dunaju i Morza Czarnego), le na wysoko ci ok. 1380 m n.p.m. Odr wyró nia równie to, e jej zlewnia obejmuje niemal ca y obszar Sudetów, zatem wi kszo wody z opadów w tym regionie sp ywa w dó w a nie ni. Il. 3. Zlewnia Odry (czerwonym kolorem zaznaczone odcinki prze omowe Doliny Odry) Na odcinku dolno l skim Odra p ynie szerokim, miejscami nawet na ponad 20 km, obni eniem Pradolin Odry. Trzykrotnie napotyka na drodze wyniesienia terenu. Rozcina je, zmieniaj c jednocze nie swój bieg. W miejscach tych (w prze omach) dolina jest w ska i g boka. Kiedy dochodzi do wezbra, okoliczne miejscowo ci s szczególnie zagro one powodziami. Pierwszy prze om znajduje

74 Jurand Wojewoda si w okolicach Opola, gdzie koryto Odry wcina si w wypi trzone tektonicznie wapienne ska y triasu i kredy. Drugie rozci cie, w okolicach cinawy, dzieli pas moreny czo owej stadia u Odry na dwa pasma Wzgórza Trzebnickie na wschodzie i Wzgórza Dalkowskie na zachodzie (200 250 m n.p.m.). Trzecie, na wschód od Nowej Soli, rozdziela Wzgórza Zielonogórskie od Pojezierza Leszczy skiego, które stanowi relikty moreny czo owej i dennej stadia u Warty. Historia geologiczna (pra)odry Geolodzy zajmuj cy si paleogeograþ Sudetów s zgodni, e na obszarze Przedgórza Sudeckiego a po niziny dzisiejszej Wielkopolski ju przesz o 10 mln lat temu ( rodkowy miocen) p yn y rzeki, które mia y swoje ród a na obszarach obecnej po udniowej Polski [por. August i in. 1995; Czerwonka i Krzyszkowski 2001]. Najwi ksza z nich, pra-odra, wyp ywa a z terenu, gdzie w a nie wtedy rozpocz o si formowanie pasma górskiego Sudetów. Warto w tym miejscu podkre li, e poj cie góry nie zawsze oznacza to samo w sensie geologicznym i geograþ cznym. Geologiczne góry to ska y i ich struktura, w geograþ cznym natomiast to element lub forma krajobrazu. Ska y, z których zbudowany jest tzw. fundament Sudetów, powsta y mi dzy ok. 500 i 60 mln lat temu i stanowi cz obecnej struktury geologicznej Europy. Jednak wi kszo z nich uformowa a si mi dzy ok. 320 i 180 mln lat temu w czasie tzw. orogenezy waryscyjskiej lub pó niej. Ale równie niektóre ska y m odsze, np. pó notrzeciorz dowe (od ok. 40 do prawie 0,4 mln) ska y y owe i wulkaniczne, a zw aszcza te ujmowane pod wspóln nazw bazaltoidów, stanowi istotny element budowy geologicznej Sudetów. Tymczasem Sudety w znaczeniu geograþ cznym i paleogeograþ cznym to zespó pasm górskich, dolin i kotlin o bardzo ró nej genezie. Dzisiaj tworz one wspó czesny krajobraz Dolnego l ska, chocia wi kszo z nich stanowi w ca o ci lub cz ciowo relikty dawnych krajobrazów. Zarys dzisiejszego systemu dolin rzecznych Dolnego l ska zacz powstawa ju ok. 20 mln lat temu, kiedy to na po udniowym wschodzie Europy fa dowa y si i jednocze nie wypi trza y Karpaty [por. Malkovský 1975; Tyrá ek 2001]. W pó nym miocenie, ok. 8 5 mln lat temu, z obszaru dzisiejszej Skandynawii p yn y rzeki, z których cz uchodzi a do morza przedkarpackiego na po udniu dzisiejszej Polski (il. 4). Teren Sudetów i Przedgórza Sudeckiego tworzy w tym czasie jednolity i niezbyt wysoki masyw, z którego pierwsze prarzeki rozp ywa y si promieni cie we wszystkich kierunkach. Najwi ksz prarzek w tamtym okresie by a niew tpliwie pra-morawa, która równie uchodzi a do wspomnianego wcze niej morza. O pot dze tej rzeki wiadczy chocia by to, e rozci a w poprzek kszta tuj ce si masywy frontu orogenu karpackiego, tworz c jeden z najwi kszych prze omów w tej cz ci Europy (Dolina Morawy). Mo na z du ym prawdopodo-

W poszukiwaniu dawnej Odry 75 Il. 4. Zmiany schematu hydrograþ cznego Sudetów w kenozoiku. Zaciemnione zosta y przypuszczalne dawne elewacje morfologiczne (pasma górskie?) bie stwem przyj, e w a nie wtedy zacz kszta towa si system dolin dzisiejszych najwi kszych rzek sudeckich, w tym pra-odry. Stosunkowo niedawno, bo dopiero w plejstocenie (ok. 2 mln lat temu), zanim l dolód skandynawski dotar w pobli e Sudetów (tzw. okres preglacjalny), dosz o do znacz cej zmiany krajobrazu tzw. inwersji reliefu (il. 4). Obszar dzisiejszego Przedgórza Sudeckiego (geologicznie bloku przedsudeckiego) obni y si, natomiast wypi trzy o si pasmo Sudetów. Nast pi o to wzd u linii jednego z najwa niejszych uskoków tektonicznych Dolnego l ska sudeckiego uskoku brze nego. Wypi trzaj ce si Sudety wyznaczy y nowy wododzia mi dzy p yn cymi ku po udniowi rzekami zlewni pra-morawy i p yn cymi ku pó nocy rzekami, które utworzy y now zlewni pra-odry. Cz nowych rzek sudeckich tej zlewni, prawdopodobnie wykorzystuj c ju istniej ce doliny, zacz a p yn w przeciwnym kierunku. Nieco pó niej nasuwaj cy si z pó nocy l dolód dotar a do frontu wypi trzaj cych si Sudetów. Wody wyp ywaj ce zarówno z topniej cego l dolodu, jak i z obszaru dzisiejszych Sudetów, tworz cych w tamtym czasie rozleg elewacj, nanios y materia osadowy na niemal ca y obszar Dolnego l ska i po udniowej Wielkopolski. L dolód skandynawski w trakcie kolejnych postojów formowa moreny czo owe, które po jego ust pieniu utworzy y ci gi wzgórz morenowych. W czasie stadia u odrza skiego oraz bezpo rednio po nim wody wyp ywaj ce z l dolodu i pra-odra po czy y si w wielk rzek, która p yn a w kierunku zachodnim ku szerokim nizinom niemieckim i Morzu Pó nocnemu. Utworzy a ona rozleg Pradolin Odry, która do dzisiaj jest wykorzystywana przez koryta Odry. Od czasu ostatnich zlodowace po wspó czesno obszar Sudetów ca y czas wypi trza si, tworz c wyra ny wododzia dla wyp ywaj cych st d rzek (il. 4). Cz z nich sp ywa ku po udniowemu wschodowi do Morza Czarnego (zlewnia Morawy, dalej Dunaju). Cz rzek to dop ywy aby, która uchodzi do Morza Pó nocnego. Jednak najwi ksz i najwa niejsz rzek wyp ywaj c z Sudetów jest Odra wraz z dop ywami (Bia, Nys K odzk, Bystrzyc, Strzegomk, Kaczaw, Bobrem, Kwis i Nys u yck.

76 Jurand Wojewoda Dolina Odry na odcinku miejskim Odtworzenie naturalnego, pierwotnego kszta tu doliny i koryt Odry nie jest atwym zadaniem. G ównie za spraw wielowiekowego zagospodarowania rzeki dla celów eglugowych i kolejnych etapów rozbudowy miasta. Szczególne k opoty sprawia Il. 5. Rekonstrukcje paleokoryt Odry w miejskiej cz ci Doliny Odry Il. 6. Systemy paleomeandrów Odry porozcinane kana ami eglugowymi widoczne na lidarowym numerycznym modelu powierzchni terenu (rejon Wyspy Opatowickiej i Biskupina, por. il. 5)

W poszukiwaniu dawnej Odry 77 obszar miejski Wroc awia, gdzie nie ma ju prawie adnych przyrodzonych elementów doliny, a wi kszo wód powierzchniowych p ynie wykonanymi przez ludzi kana ami. Jednak opieraj c si na ladach dawnej Odry g ównie na pozosta o- ciach zachowanych odsypów meandrowych i dawnych koryt, które wspó cze nie tworz starorzecza dolinne mo liwa staje si coraz dok adniejsza rekonstrukcja przebiegu pra-odry (il. 5 i 6). Niezwykle cennych materia ów dostarczy y prace budowlane przy przebudowie systemu kana ów przeciwpowodziowych Wroc awia. Ukaza y one miejsca, gdzie znajdowa y si dawne koryta rzeki (il. 7). Datowania nap awionych pni d bów, które wcze niej porasta y tereny zalewowe dawnej Odry (tzw. czarne d by), pozwalaj oszacowa wiek tych paleokoryt na od ok. 2000 do ponad 8000 lat p.n.e. (il. 8). Il. 7. Relikty dawnej Odry (Odra Pylec) na terenie Szczytnik (rejon parku Szczytnickiego, ZOO i D bia)

78 Jurand Wojewoda Il. 8. Jeden z najwi kszych okazów tzw. czarnych d bów, masowo wyst puj cych w osadach korytowych pra-odry holoce skiej w wykopie pod parking przy Hali Stulecia (A); kopalne koryto pra-odry holoce skiej i wspó czesne osady powodziowe (B) oraz strop tzw. gliny szarej (zlodowacenie Sanu) wraz z pokrywaj cym j rzecznym brukiem rezydualnym pra-odry plejstoce skiej (C) (skarpa kana u przeciwpowodziowego na Kowalach)

W poszukiwaniu dawnej Odry 79 Odra ródmiejska Obszar Starego Miasta we Wroc awiu to wielusetletnia historia osadnictwa i przebudowy zastanego planu hydrograþ cznego Odry. Do najstarszych reliktów dawnej Odry i jej kana ów nale stawy oraz sama ulica Boles awa Prusa (il. 5 (1) i (2)). Tamt dy, a do niemal po owy XVII wieku, p yn a tzw. Odra w. Wincentego, która z czasem zosta a zamieniona, jak wiele koryt i kana ów na terenie Wroc awia, w miejsk arteri. Podobnym reliktem jest staw na terenie wroc awskiego Ogrodu Botanicznego (il. 5 (3)). Jest to pozosta o po tzw. Odrze Szczytnickiej oraz kana ach, które czy y to rami Odry z Odr w. Wincentego. Cz tego koryta po po czeniu kana em z tzw. Odr Katedraln stworzy a wysp, na której wybudowane zosta y najstarsze budowle Wroc awia, w tym mi dzy innymi wroc awska Katedra. Równie i w tym przypadku dawny kana, a w a ciwie jego nabrze e, zmieni si z czasem w ulic ( w. Józefa), a jego lady s rozpoznawalne zarówno w wykopach budowlanych, jak i w obrazie p ytkiej geoþ zyki (il. 5 (4)). Dzisiejsze nabrze a Wyspy Piaskowej i Wyspy Katedralnej (Tumskiej) to najstarsze relikty pierwotnego koryta Odry z pocz tków lokacji (il. 5 (5)). Oczywi cie i w tym miejscu linia dawnego brzegu Odry zosta a silnie zmieniona, ale z grubsza zachowa a swój pierwotny przebieg. Jednym z wa niejszych obszarów w yciu dawnego i dzisiejszego Wroc awia by o dawne nabrze e handlowe, które obecnie znajduje si w s siedztwie nadal spe niaj cej swoje funkcje Hali Targowej (dawniej Zbrojowni) (il. 5 (6)). Dokumentacja historyczna pokazuje sceny z nieodleg ej przesz o ci (XIX XX wiek), kiedy przy nabrze u tym cumowa y liczne statki transportowe i pasa erskie, a Odra by a najwa niejszym traktem handlowym regionu. Id c dalej tym nabrze em w kierunku wschodnim, docieramy do ma ej zatoczki zachowanego fragmentu zewn trznej fosy obronnej Wroc awia, okalaj cej miasto od po udnia i po udniowego wschodu (il. 5 (7)). Zdecydowana wi kszo tego systemu wpisuje si w krajobraz dzisiejszego miasta, chocia liczne odcinki, g ównie zasilaj ce fos, zosta y z czasem zasypane. W a nie na takim zasypanym fragmencie dawnej fosy cz ciowo zosta o posadowione muzeum Panorama Rac awicka upami tniaj ce Powstanie Ko ciuszkowskie (il. 5 (8)). Odra Czarna i Pylec Obszar Szczytników, dawnej wsi podwroc awskiej, to jeden z najlepiej zachowanych fragmentów dawnego systemu dolinnego Odry. Przy p tli tramwajowej k. Hali Stulecia (il. 5 (12)) zachowa si relikt potoku Pylec potoku, który niegdy stanowi jedn z odnóg Odry. Dzisiaj zasila wod m.in. staw w Parku Japo skim i starorzecza w pó nocnej cz ci parku Szczytnickiego (il. 5 (13)). Znaczna jego cz jest zabudowana i schowana pod ziemi, a do uj cia do dawnego koryta Czarnej Odry, która jeszcze w XIX wieku p yn a w przeciwnym kierunku, zasi-

80 Jurand Wojewoda laj c wod odnog Odry Szczytnickiej. Relikty jej koryt widoczne s w pobli u domów akademickich Akademii Medycznej (il. 5 (14)). G ówne koryto dawnej Czarnej Odry ci gnie si pocz tkowo wzd u ulicy Czackiego (il. 5 (15)), równolegle do akwenu rekreacyjnego Morskie Oko (il. 5 (16)), który jest dawnym zagospodarowanym wyrobiskiem wirów i piasku Odry. Koryto dawnej Czarnej Odry ucina si na obwa owaniach kana u powodziowego (il. 5 (18)). Najstarszy kierunek przep ywu pra-odry na obszarze Szczytników zrekonstruowany zosta dzi ki analizie sedymentologicznej osadów pra-odry holoce skiej i plejstoce skiej, które ujawni y si w brzegu kana u przeciwpowodziowego w dzielnicy Kowale w czasie ostatniej przebudowy tego fragmentu wroc awskiego systemu ochrony przeciwpowodziowej w latach 2013 2015 (il. 5 (11) i il. 8). Dolina Odry na odcinku od O awy do Brzegu Dolnego Dolina Odry na odcinku od O awy do Brzegu Dolnego ma kszta t bardzo regularnego pasa o przeci tnej szeroko ci ok. 4,8 km i spadku blisko 0,4 m/km (1 m /~2,4 km). Dolina ma najwi ksz szeroko w okolicach Siedlec-Jelcza (~5,6 km), a najw sza jest w okolicach Urazu (~3,7 km). Odcinkowa analiza spadku doliny wskazuje, e odcinki zorientowane bardziej po udnikowo maj spadki mniejsze (1 m /4 4,5 km), a te bardziej równole nikowe spadki wi ksze (1 m /2,1 2,5 km). Na wi kszo ci omawianego obszaru koryto Odry ma charakter meandrowy o przeci tnej kr to ci od 1,06 do 1,7. Ponadto na obszarze aglomeracji Wroc awia krzywa spadku osi doliny jest obni ona w stosunku do pozosta ych obszarów o blisko 1 metr (!) (il. 9). Do wyj tkowo zachowuje si ródmiejski odcinek doliny, mniej wi cej od linii Czarnej Odry do uj cia Widawy. Na tym obszarze rzeka p ynie (i p yn a!) wieloma korytami, tworz c liczne k py i wyspy. Formy dolinne na tym odcinku wydaj si wykazywa wielowiekow stabilno, na co wskazuj liczne szkice i odwzorowania kartograþ czne od XIII wieku po wspó czesno. Niew tpliwie taka architektura hydrologiczna sprzyja a osadnictwu, spe niaj c liczne wymogi komunikacyjne, obronne i gospodarcze dla lokacji miejskich. Dolina Odry na odcinku ródmiejskim jest typowa dla rzek anastomozuj cych, co sugeruje znacz c subsydencj tego obszaru, równie w czasach historycznych (il. 10). Na tym samym obszarze wyst puj wyra ne elewacje pod o a o zachowanych elementach dawnego krajobrazu, w przybli eniu równowiekowych. Jedna z takich elewacji wyst puje w po udniowo-zachodniej cz ci Wroc awia. Udokumentowane zosta y na niej lady bytno ci cz owieka w rodkowym paleolicie (stanowisko Hallera) [por. Wi niewski 2006; Wi niewski i in. 2011]. Elewacja w tym miejscu stanowi wyniesiony ponad 10 m powy ej dna dzisiejszej doliny Odry p askowy,

W poszukiwaniu dawnej Odry 81 Il. 9. Dolina Odry mi dzy O aw i Brzegiem Dolnym. Zaznaczone punkty wyznaczaj nachylenie doliny co 1 m. Na obszarze Wroc awskiego W z a Wodnego zaznacza si wyra na anomalia przeci tnej wysoko ci terenu przy zachowaniu przeci tnego dla doliny spadku Il. 10. Romboidalny zarys Wroc awskiego W z a Wodnego z zaznaczonymi fragmentami doliny o tendencji do powstawania koryt meandrowych i anastomozowych (odcinek ródmiejski). Zwracaj uwag brak suwerennej doliny O awy, która wykorzystuje na tym odcinku dawne koryta Odry, oraz wyra nie zaznaczaj ce si strukturalne elewacje pod o a czwartorz du

82 Jurand Wojewoda o charakterze rozleg ej powierzchni zrównania erozyjnego (pavement) pokrytego brukami korytowymi Pra-Odry (?) [Wi niewski i in. 2011]. Drug elewacj tworz osady rzeki roztokowej w okolicach Chrz stawy, równie z brukami korytowymi pra-odry plejstoce skiej w sp gu [Badura 2009]. Powierzchnie zrównania powsta y wskutek erozji rzecznej tworz cych si elewacji i pokryte s rezydualnymi brukami korytowymi pra-odry, kiedy rzeka przypomina a z wygl du dzisiejsze wielkie rzeki roztokowe Kanady czy Syberii. Te gruboziarniste osady, w których niektóre g azy osi gaj do ponad 3 m rednicy, bardzo utrudniaj lokaln, podwodn eksploatacj piasków kwarcowych (por. il. 8). Do tej samej elewacji nale wyst puj ce tu pod powierzchni utwory ilaste na Kowalach (ul. Ceglana), które obecnie przykryte s ha d, ale jeszcze w latach 60. XX w. by y eksploatowane w miejscowym wyrobisku. Geodynamiczny kontekst doliny Odry we Wroc awiu Odra, dop ywy Odry oraz pod o e geologiczne aglomeracji wroc awskiej tworz charakterystyczny, romboidalny w zarysie system geomorfologiczny i geologiczny o cechach typowych dla basenów z odci gania (ang. pull-apart). Baseny takie cechuj si siln subsydencj i powstaj w ramach równoleg ych (ca.) uskoków przesuwczych. W przypadku wroc awskiego basenu pull-apart rol przesuwczych uskoków ramowych odgrywaj prawdopodobnie uskoki rodkowej Odry zarówno te ju rozpoznane [Cymerman 2004], jak i te jeszcze nieudokumentowane (il. 11). Il. 11. Wroc awski basen pull-apart w ramach uskoków systemu Odry

W poszukiwaniu dawnej Odry 83 BibliograÞ a August C., Awdankiewicz M., Wojewoda J. (1995). Trzeciorz dowe bazaltoidy, wulkanoklastyki i serie osadowe wschodniej cz ci bloku przedsudeckiego, [w:] S. Cwojdzi ski (red.), Geologia i ochrona rodowiska Bloku Przedsudeckiego. Przewodnik do LXVI Zjazdu PTG, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, s. 241 254. Badura J. (2009). Mapa geomorfologiczna, 1:50000. Atlas Geologiczno-In ynierski Aglomeracji Wroc awskiej, PIGeol., Wroc aw Warszawa. Cymerman Z. (2004). Tectonic Map of the Sudetes, 1:200000, PIGeol., Warszawa. Czerwonka J.A., Krzyszkowski D. (2001). Preglacial (Pliocene to early Middle Pleistocene) deposits in Southwestern Poland: lithostratigraphy and reconstruction of drainage pattern, [in:] Late Cainozoic Stratigraphy and Palaeogeography of the Sudetic Foreland, D. Krzyszkowski [ed.], WIND J. Wojewoda, s. 147 195. Malkovský H.M. (1975). Palaeogeography of the Miocene of the Bohemian Massif, Véstník Úst edního ústavu geologického, 50: 27 31. Mastalerz K., Wojewoda J. (1990). Sto ek aluwialny Pre-Kaczawy przyk ad sedymentacji w czynnej streþ e przesuwczej, plio-plejstocen, Sudety, Przegl d Geologiczny, 449: 363 370, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Mastalerz K., Wojewoda J. (1993). Alluvial-fan sedimentation along an active strike-slip fault: Plio- -Pleistocene Pre-Kaczawa fan, SW Poland, [in:] M. Marzo, C. Puigdefabregas (eds.), Alluvial Sedimantation, Special Publications Int. Ass. Sediment., 17: 293 304, Blackwell Sci. Publications. Mazur S., Aleksandrowski P., Kryza R., Oberc-Dziedzic T. (2006). The Variscan Orogen in Poland, Geol. Quart., 50 (1): 89 118. Rotnicka J., Wojewoda J. (1996). Rekonstrukcje kenozoicznych sieci rzecznych Dolnego l ska, [w:] P.H. Karnkowski (red.), Analiza basenów sedymentacyjnych a nowoczesna sedymentologia, V Krajowe Spotkanie Sedymentologów, 17 21.06.1996, Warszawa, Materia y Konferencyjne, s. 40, Instytut Geologii Podstawowej, Uniwersytet Warszawski. Schumm S.A., Dumont J.F., Holbrook J.M. (2002). Active Tectonics and Alluvial Rivers, Cambridge University Press, s. 290. Tyrá ek J. (2001). Upper Cenozoic Fuvial history in the Bohemian Massif, Quaternary International, 79: 37 53. Wi niewski A. (2006). rodkowy paleolit w dolinie Odry, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc awskiego, s. 265. Wi niewski A., Adamiec G., Badura J., Bluszcz A., Kowalska A., Kufel-Diakowska B., Miko ajczyk A., Murczkiewicz M., Musil R., Przybylski B., Skrzypek G., Stefaniak K., Zycha J. (2011). Occupation dynamics north of the Carpathians and Sudetes during the Weichselian (MIS5d-3): The Lower Silesia (SW Poland) case study, Quaternary International. Wojtasik M. (1981). Hydrogeologia doliny Odry mi dzy Brzegiem a O aw, praca magisterska, Archiwum ING UWr. Wojewoda J. (1997). Oddajmy rzece, co jej, Gazeta Wyborcza, 19.08.1997, 09.09.1997, http://www. jw.ing.uni.wroc.pl/start/publicystyka/odda%c4%87_rzece_co_jej.jpg. Wojewoda J. (2003). Tensyjny rozwój strefy Z otoryja Jawor w neogenie, [w:] W. Ci kowski, J. Wojewoda, A. ela niewicz (red.), Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorz du, s. 127 135, WIND, Wroc aw. Wojewoda J. (2004a). Anomalie w przebiegu doliny górnego odcinka Nysy K odzkiej i ich interpretacja neotektoniczna, [w:] M. K dzierski, S. Leszczy ski, A. Uchman (red.), Geologia Tatr: ponadregionalny kontekst sedymentologiczny, I Polska Konferencja Sedymentologiczna (POKOS 1), 21 24.06.2004, Zakopane, Materia y Konferencyjne, s. 129, PTG, Kraków. Wojewoda J. (2004b). Geodynamic interpretation of anomalies in the orientation of the upper segment of the Nysa K odzka river, [in:] M. Svojtka (ed.), 2nd Central European Tectonics

84 Jurand Wojewoda Group (CETG 2). 22 25.04.2004, Lu enec, Geolines, 17: 103 106, Academy of Sciences of the Czech Republic. Wojewoda J. (2005). Wydarzenia w systemie dolinnym górnego odcinka Nysy K odzkiej i ich interpretacja neotektoniczna, [w:] J. Skoczylas (red.), Referaty wyg oszone na posiedzeniach Oddzia u Pozna skiego PTG (2004), t. 14, s. 59 76, Instytut Geologii, Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu. Wojewoda J. (2006). Neotektoniczne przyczyny anomalii geometrii doliny cinawki, lewobrze nego dop ywu Nysy K odzkiej, [w:] A. Wysocka, M. Jasionowski (red.), Przebieg i zmienno sedymentacji w basenach przedgórskich, II Polska Konferencja Sedymentologiczna (POKOS 2), 20 23.06.2006, Zwierzyniec, Materia y Konferencyjne, s. 174. Wojewoda J. (2007a). Anomalie kszta tu górnego odcinka doliny cinawy, Czasopismo GeograÞ czne, 78 (1 2): 83 104. Wojewoda J. (2007b). Geodynamic interpretation of shape anomalies of the cinawka (Sténava) River valley, [in:] 8th Czech-Polish workshop on recent geodynamics of the Sudeten and adjacent areas, 29 31.04.2007, K odzko, Abstracts, p. 33 34, Wroc aw University of Environmental and Life Sciences, Polish Academy of Sciences. Wojewoda J. (2007c). The Czerwona Woda Creek: a tectonically controlled mountain river basin, [in:] 8th Czech-Polish workshop on recent geodynamics of the Sudeten and adjacent areas, 29 31.04.2007, K odzko, Abstracts, p. 34 35, Wroc aw University of Environmental and Life Sciences, Polish Academy of Sciences. Wojewoda J. (2012). W poszukiwaniu starej Odry. Przewodnik do wycieczki: 13th Czech Polish Workshop on recent geodynamics of the Sudety Mts. And adjacent areas Wroc aw Paw owice, Poland, November 22 24, Wroc aw: Institute of Geodesy and Geoinformatics Wroc aw University of Environmental and Life Sciences, Poland Institute of Rock Structure and Mechanics Academy of Sciences of the Czech Republic, v.v.i. Section of the Geodynamics, Committee of Geodesy Polish Academy of Sciences, 2012, pp. 61 69. Wojewoda J. (2013). Odra we Wroc awiu, Wroc aw nad Odr, [w:] G bokomorska sedymentacja ß iszowa, sedymentologiczne aspekty historii basenów karpackich, V Polska Konferencja Sedymentologiczna (POKOS 5), 16 19.05.2013, ywiec: abstrakty referatów i posterów oraz artyku y: przewodnik do wycieczek (red. nauk. M. Krobicki i A. Feldman-Olszewska), Warszawa: Pa stwowy Instytut Geologiczny Pa stwowy Instytut Badawczy, s. 253 256, http://www.jw.ing.uni.wroc.pl/nauka/publikacje/pdf/pdf%20abstrakty/2013_wojewoda_odra_pokos5.pdf. Wojewoda J. (2013). Sedymentologiczne, basenowe i archeologiczne wska niki geodynamiki Basenu Wroc awskiego, [w:] G bokomorska sedymentacja ß iszowa, sedymentologiczne aspekty historii basenów karpackich, V Polska Konferencja Sedymentologiczna (POKOS 5), 16 19.05.2013, ywiec: abstrakty referatów i posterów oraz artyku y: przewodnik do wycieczek (red. nauk. M. Krobicki, A. Feldman-Olszewska), Warszawa, Pa stwowy Instytut Geologiczny Pa stwowy Instytut Badawczy, s. 245 247, http://www.jw.ing.uni.wroc.pl/nauka/publikacje/pdf/ PDF%20abstrakty/2013_Wojewoda_www_POKOS5.pdf. Wojewoda J. (2015). Rzeka osobliwo ci, Academia (Nauki o Ziemi), 1 (41), Polska Akademia Nauk, http://www.naukaonline.pl/nasze-teksty/nauki-o-ziemi/item/1641-rzeka-osobliwosci. Wojewoda J., Burliga S. (1996). Wiek i struktura po udniowego obrze enia obszaru Gór Sto owych, [w:] A. Ogorza ek (red.), rodowisko przyrodnicze Parku Narodowego Gór Sto owych, 11 13.10.1996, Kudowa-Zdrój, Szczeliniec, 1, s. 13 19, Wydawnictwo PNGS, Kudowa-Zdrój. Wojewoda J., Migo P., Krzyszkowski D. (1995). Rozwój rze by i rodowisk sedymentacji w m odszym trzeciorz dzie i starszym plejstocenie na obszarze rodkowej cz ci bloku przedsudeckiego: wybrane aspekty, [w:] S. Cwojdzi ski (red.), Geologia i ochrona rodowiska bloku przedsudeckiego. Przewodnik do LXVI Zjazdu PTG, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, s. 315 331.

W poszukiwaniu dawnej Odry 85 ela niewicz A. (2006). Dzieje Ziemi. Przesz o geologiczna, [w:] J. Fabiszewski (red.), Przyroda Dolnego l ska, Wyd. PAN, Oddzia we Wroc awiu, s. 86 132. ela niewicz A., Aleksandrowski P. (2008). Regionalizacja tektoniczna Polski Polska po udniowo- -zachodnia, Przegl d Geologiczny, t. 56, nr 10, s. 904 911.