Załącznik do Uchwały Zarządu Nr 2/XVI/14 z dnia 18.06.2014r. Załącznik do Uchwały Rady Nadzorczej Nr 2/V/14 z dnia 18.06.2014r.

Załącznik do Uchwały Zarządu Nr 2/XVI/14 z dnia 18.06.2014r. Załącznik do Uchwały Rady Nadzorczej Nr 2/V/14 z dnia 18.06.2014r. Polityka zarządzania ryzykiem kredytowym (w tym Polityka zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych, ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie) w Banku Spółdzielczym w Końskich Końskie, czerwiec 2014 1

1. Postanowienia ogólne 1 1. Bank Spółdzielczy w Końskich zwany dalej Bankiem posiada zdefiniowane: strategię działania Banku, strategię zarządzania poszczególnymi rodzajami ryzyk oraz korespondującą z nimi politykę zarządzania ryzykiem kredytowym w tym politykę zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych, ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie zwaną dalej polityką zarządzania ryzykiem kredytowym opisaną w niniejszym dokumencie. 2. Za jeden z kluczowych elementów koniecznych dla skutecznego wdrożenia strategii rozwoju Banku uznano właściwą politykę zarządzania poszczególnymi rodzajami ryzyka, w tym ryzykiem kredytowym. Za główny cel uznano doskonalenie zarządzania ryzykiem m.in. poprzez wyznaczenie akceptowalnego przez Bank jego poziomu, wdrożenie efektywnych metod zarządzania ryzykiem i przegląd obowiązujących regulacji wewnętrznych w Banku. 3. Politykę zarządzania ryzykiem kredytowym w Banku opracowuje Zespół ryzyk i analiz ekonomicznych (ZRA), zgodnie z wytycznymi zawartymi w Rekomendacji T oraz Rekomendacji S, a także w Uchwale 258/2011 KNF 4. Projekt polityki przedkładany jest Zarządowi Banku do akceptacji i Radzie Nadzorczej do zatwierdzenia. 5. ZRA jest odpowiedzialny za przegląd i aktualizację polityki przynajmniej raz w roku, w szczególności w przypadku zmiany strategii Banku i tworzenia planu finansowego na dany okres obrachunkowy. 6. Polityka zarządzania ryzykiem kredytowym oraz jej realizacja podlega corocznemu przeglądowi zarządczemu, który jest przeprowadzany przez Komisje ds. przeglądów zarządczych. 7. Zarząd banku co najmniej raz na pół roku dokonuje oceny polityki zarządzania ryzykiem kredytowym w zakresie DEK i co najmniej raz w roku w zakresie EKZHK pod względem sposobu jej stosowania oraz konieczności wprowadzenia niezbędnych zmian. Zarząd Banku informuje Radę Nadzorczą o wynikach dokonanej oceny. 8. Ocena, o której mowa w ust. 7 obejmuje w szczególności sprawdzanie prawidłowości realizacji polityki zarządzania ryzykiem kredytowym w zakresie DEK i EKZHK w prowadzonej działalności oraz badanie rzetelności składanych sprawozdań i informacji. 9. Polityka zarządzania ryzykiem kredytowym obejmuje następujące zagadnienia: 1. uwarunkowania i cele Banku w zakresie ryzyka kredytowego oraz podstawowe wytyczne dla realizacji polityki, 2. dopuszczalny stopień ekspozycji Banku na ryzyko kredytowe, 3. zasady limitowania i monitorowania ryzyka kredytowego. 2 1. Ryzyko kredytowe ryzyko poniesienia straty finansowej spowodowanej brakiem zdolności klienta do obsługi długu albo odmową wypełnienia zobowiązań wynikających z umowy wobec Banku. Ryzyko kredytowe dotyczy wszystkich aktywów bilansowych, do których Bank ma tytuł prawny oraz pozycji pozabilansowych. Obejmuje ono działalność kredytową oraz działalność na rynku hurtowym (lokaty międzybankowe, dłużne papiery wartościowe, obligacje komunalne itp.). Na ryzyko kredytowe składają się również: ryzy- 2

ko koncentracji, ryzyko rezydualne, ryzyko detalicznych ekspozycji kredytowych oraz ryzyko ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie. 2. Detaliczna ekspozycja kredytowa zgodnie z definicją rekomendacji T są to kredyty udzielone osobom fizycznym na cele nie związane z działalnością gospodarczą ani rolniczą, z wyłączeniem ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie, zabezpieczonych kaucją złożoną w Banku, kredytów na zakup papierów wartościowych oraz ekspozycji, których źródłem spłaty jest sprzedaż papierów wartościowych. 3. Ekspozycja kredytowa zabezpieczona hipotecznie ekspozycja kredytowa, w przypadku, której zostało już ustanowione zabezpieczenie w postaci hipoteki na rzecz Banku lub zabezpieczenie takie stanowi zabezpieczenie docelowe. W przypadku ekspozycji spełniających łącznie poniższe warunki: a) związane są z finansowaniem innych obszarów niż nieruchomości, b) oprócz zabezpieczenia w postaci hipoteki, zabezpieczone są również innymi zabezpieczeniami jako ekspozycje kredytowe zabezpieczone hipotecznie należy traktować ekspozycje kredytowe, w przypadku których: a) pierwotny okres zapadalności jest dłuższy niż trzy lata, oraz b) hipoteka jest lub będzie zabezpieczeniem dominującym i zmiana wartości nieruchomości stanowiącej zabezpieczenie może mieć istotny wpływ na wycenę ekspozycji kredytowej. 3 1. Organizacja systemu zarządzania ryzykiem w Banku zapewnia efektywny i kompleksowy proces oceny i kontroli ryzyka oraz określa podział kompetencji, w którym uwzględniono rozdzielenie funkcji podejmowania ryzyka (operacyjna działalność) od funkcji niezależnej jego oceny i kontroli. Zasada ta realizowana jest poprzez rozdzielenie pionu ryzyka od pionu operacyjnego (bezpośrednio odpowiedzialnego za prowadzenie danego rodzaju działalności operacyjnej). 2. Zarządzanie ryzykiem kredytowym w Banku realizowane jest z uwzględnieniem struktury i kompetencji wynikających z Regulaminu Organizacyjnego. Zadania poszczególnych komórek organizacyjnych Banku w procesie zarządzania ryzykiem kredytowym w sposób kompleksowy ujęte zostały w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. 3. Polityka kredytowa obowiązuje na wszystkich poziomach zarządzania oraz we wszystkich jednostkach organizacyjnych Banku realizujących politykę zarządzania ryzykiem kredytowym, a do jej realizacji zobligowani są wszyscy pracownicy kredytowi Banku. 4. Schemat organizacyjny zarządzania ryzykiem kredytowym zawiera załącznik do niniejszej polityki. 2. Uwarunkowania i cele Banku w zakresie ryzyka kredytowego oraz podstawowe wytyczne dla realizacji polityki 4 W zakresie Polityki kredytowej, Bank uznaje za podstawowy cel wzrost obliga kredytowego oparty na dywersyfikacji portfela kredytowego przy minimalizacji ryzyka kredytowego i koncentracji. Główne założenia i cele Polityki kredytowej Banku wynikają ze Strategii działania Banku. Po każdorazowym przyjęciu Strategii Banku ulega weryfikacji Polityka kredytowa Banku. 5 1. Celem opracowania Polityki kredytowej Banku jest: 3

a. określenie podstawowych kierunków stabilnego rozwoju akcji kredytowej przy zachowaniu planowanej dochodowości portfela oraz zasad ostrożnego zarządzania Bankiem, b. dostosowanie regulacji kredytowych do zmieniających się przepisów zewnętrznych oraz warunków funkcjonowania Banku wewnętrznych i zewnętrznych, ze szczególnym uwzględnieniem zapisów Rekomendacji T oraz Rekomendacji S a także zapisów uchwały 258/2011 KNF oraz Pakietu CRD IV/CRR, c. określenie kierunków inwestowania, w tym dokonywania inwestycji własnych. d. Określenie kluczowych obszarów zarządzania ryzykiem kredytowym, w tym ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych oraz ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie, które są monitorowane przez Zarząd Banku. 2. Istotnym celem Polityki kredytowej jest racjonalne zarządzanie ryzykiem portfela kredytowego poprzez: a. utrzymanie poziomu udziału należności zagrożonych i zobowiązań pozabilansowych w portfelu kredytowym, b. zwiększenie przychodów odsetkowych, c. zwiększenie przychodów z tytułu prowizji, d. zapewnienie zrównoważonego wzrostu portfela kredytowego skorelowanego ze wzrostem bazy depozytowej, e. dostosowanie dynamiki przyrostu akcji kredytowej do dynamiki przyrostu funduszy własnych, f. dostosowanie terminów udzielania kredytów do długości trwania składanych w Banku depozytów, g. zwiększenie zaangażowania Banku w konsorcja kredytowe. 6 W związku ze zmianą przepisów zewnętrznych Bank planuje następujące zadania zmierzające do ograniczania skutków ryzyka kredytowego: 1. Doskonalenie metod oceny zdolności kredytowej wdrażanie zapisów Rekomendacji T i S. 2. Ograniczanie zaangażowania wobec klientów posiadających duże obciążenia kredytowe. 3. W przypadku detalicznych ekspozycji kredytowych oraz ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie dla osób fizycznych stosowanie odpowiedniego wskaźnika DtI w zależności od przyjętej segmentacji klientów. 4. Stosowanie wewnętrznych i zewnętrznych baz danych w celu ustalenia obiektywnego poziomu zadłużenia klientów Banku. 5. Wdrożenie zapisów Rekomendacji J. 6. Doskonalenie metod oceny zdolności kredytowej i zabezpieczeń w przypadku udzielania detalicznych ekspozycji kredytowych oraz kredytów zabezpieczonych hipotecznie. 7. Weryfikacja metod zarządzania ryzykiem kredytowym oraz adekwatnością kapitałową w związku z wejściem w życie Pakietu CRD IV/CRR. 8. Uzupełnienie danych w systemie ewidencyjno-księgowym o informacje dotyczące wszystkich zabezpieczeń. 7 Podstawowe obszary działalności Banku objęte niniejszą Polityką kredytową to: 1. Wzrost obliga kredytowego zgodny z zatwierdzonym przez Radę Nadzorczą planem ekonomiczno-finansowym. 2. Metody oceny zdolności kredytowej, uwzględniające stosowanie odpowiednich narzędzi analitycznych (ocen ilościowych i jakościowych), wykorzystanie baz danych oraz weryfikację przyjętych założeń. 4

3. Metody i techniki ograniczania ryzyka kredytowego. 4. Analiza portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, zgodnie z zapisami Rekomendacji S. 5. Analiza portfela detalicznych ekspozycji kredytowych, zgodnie z zapisami Rekomendacji T. 6. Analiza zmian na rynkach podstawowych zabezpieczeń przyjmowanych przez Bank, ze szczególnym uwzględnieniem rynku nieruchomości. 7. Organizacja zarządzania ryzykiem kredytowym, zapewniająca rozdzielenie funkcji oceny ryzyka kredytowego od działalności sprzedażowej. 8. Przyznawanie uprawnień do podejmowania decyzji kredytowych, zgodnych z systemem kompetencji kredytowych obowiązujących w Banku oraz zasad zatwierdzania odstępstw od regulacji. 9. Weryfikacja przyjętych procedur oceny zdolności kredytowej oraz zarządzania ryzykiem kredytowym. 10. Zasady kontroli ryzyka kredytowego. 8 Bank rozwija akcję kredytową w stosunku do następujących podstawowych, docelowych: 1. Grup klientów: a) osoby fizyczne, nie prowadzące działalności gospodarczej i rolniczej (detaliczne ekspozycje kredytowe, zgodnie z Rekomendacją T ), b) osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, c) podmioty gospodarcze, d) rolnicy indywidualni, e) jednostki samorządu terytorialnego, f) wspólnoty mieszkaniowe, g) inne instytucje, lokalne fundacje i stowarzyszenia działające na obszarze funkcjonowania Banku. 2. Branż: a) przetwórstwo przemysłowe, b) handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, wyłączając motocykle, c) rolnictwo, leśnictwo łowiectwo i rybactwo, d) działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, e) działalność związana z obsługą rynku nieruchomości. 9 Wzrost akcji kredytowej w Banku następuje głównie poprzez: 1. Rozwój współpracy, zwiększanie zaangażowania wobec dotychczasowych, sprawdzonych klientów, oferowanie im dodatkowych produktów kredytowych (cross selling). 2. Pozyskiwanie do współpracy nowych klientów tylko o sprawdzonej, dobrej, stabilnej sytuacji finansowej. 3. Weryfikację zdolności kredytowej kredytobiorców z wykorzystaniem dostępnych baz danych. 4. Obsługa klientów z obszaru działania Banku. 5. Sprzedaż kart kredytowych. 6. Sprzedaż kredytów mieszkaniowych i kredytów hipotecznych (w tym na cele inne niż mieszkaniowe). 7. Udział w przetargach na obsługę jednostek samorządu terytorialnego. 8. Prowadzenie działań marketingowych i promocyjnych. 5

9. Przekazywanie informacji o aktualnej i promocyjnej ofercie z wykorzystaniem dostępnych mediów takich jak materiały informacyjne dostępne w siedzibie Banku, strona internetowa, informacje w lokalnej prasie, radio i telewizji, podczas lokalnych imprez, masowe roznoszenie ulotek reklamowych. 10 Stosowane w Banku metody wsparcia wzrostu akcji kredytowej, to: 1. Wdrażanie nowych produktów kredytowych, tj. kart kredytowych, kredytów hipotecznych, kredytów pomostowych, sezonowych i okazjonalnych. 2. Ocena ryzyka wdrażanych nowych produktów kredytowych, ze szczególnym uwzględnieniem kredytów długoterminowych. 3. Rozwój sprzedaży kredytów hipotecznych i mieszkaniowych. 4. Współpraca z instytucjami zewnętrznymi w celu pozyskiwania korzystnych linii kredytowych, dopłat itp. (np. ARiMR, BGK, NFOŚiGW, inne organizacje unijne). 5. Stosowanie okresowych promocji. 6. Doskonalenie technik obsługi klientów w zakresie sprzedaży kredytów. 7. Odpowiednia polityka cenowa, uwzględniająca zróżnicowane portfele kredytowe (detaliczne, zabezpieczone hipotecznie itp.). 8. Zawieranie konsorcjów bankowych z Bankiem Zrzeszającym oraz Bankami Spółdzielczymi. 11 1. Zarządzanie ryzykiem kredytowym w Banku odbywa się w oparciu o zatwierdzoną przez Radę Nadzorczą Strategię zarządzania poszczególnymi rodzajami ryzyka, plan ekonomiczno-finansowy, procedury kredytowe oraz sporządzane w formie pisemnej analizy. 2. Rada Nadzorcza otrzymuje sprawozdanie z realizacji strategii i polityki zarządzania ryzykiem kredytowym w cyklach i w zakresie zgodnym z obowiązująca w Banku Instrukcją sporządzania informacji zarządczej. 3. Zarząd oraz Rada Nadzorcza Banku wykorzystuje wyniki kontroli wewnętrznej i audytu do oceny efektywności procesu zarządzania ryzykiem kredytowym. 12 Stosowane w Banku metody zarządzania ryzykiem kredytowym, częstotliwość analiz oraz struktura organizacyjna dostosowane są do profilu i wielkości tego ryzyka, skali i złożoności działalności kredytowej Banku. 13 Podstawowe czynniki analizowane przez Bank w celu określenia profilu ryzyka to w szczególności: 1. Współczynnik wypłacalności. 2. Wskaźnik jakości kredytów ogółem, w tym wskaźnik jakości detalicznych ekspozycji kredytowych oraz ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie. 3. Udział kredytów w sumie bilansowej. 4. Udział detalicznych ekspozycji kredytowych w sumie bilansowej. 5. Udział ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie w sumie bilansowej. 6. Stan rezerw celowych, w tym rezerw na detaliczne ekspozycje kredytowe, na ekspozycje zabezpieczone hipotecznie. 7. Średni wskaźnik LtV. 8. Wielkość sumy bilansowej. 9. Wskaźnik pokrycia kredytów depozytami stabilnymi. 6

10. Złożoność działalności, tj. nieznacząca skala transakcji i instrumentów finansowych zaliczanych do portfela handlowego. 11. Struktura inwestycji Banku: 1) Bank angażuje się w: a) akcję kredytową b) obligacje komunalne, c) lokaty w Banku Zrzeszającym, d) akcje w Banku Zrzeszającym, e) certyfikaty depozytowe w Banku Zrzeszającym, f) jednostki uczestnictwa w Funduszach Inwestycyjnych, g) obligacje skarbowe, h) obligacje komercyjne. 2) Bank może angażować się w: a) bony skarbowe, b) obligacje banku zrzeszającego, c) obligacje banków spółdzielczych, 12. Limity zaangażowania w inne instrumenty niż kredyty oraz lokaty w banku zrzeszającym określa Polityka angażowania środków w inwestycje finansowe. 14 Planuje się, iż wskaźnik jakości portfela kredytowego, wyrażony jako procentowy udział kredytów i innych należności zagrożonych w portfelu kredytowym ogółem, w okresie obowiązywania niniejszej Polityki kredytowej nie będzie przekraczał poziomu 3 %. Zakłada się, że wskaźnik jakości detalicznych ekspozycji kredytowych nie będzie wyższy niż 2,6%. 15 Bank kontynuuje politykę dywersyfikacji ryzyka kredytowego, poprzez stosowanie ustalonych zasad bezpieczeństwa działalności kredytowej w poszczególnych segmentach rynku oraz poprzez niezbędne instrumenty. Do podstawowych działań mających na celu minimalizację ryzyka kredytowego należy zaliczyć: 1. dywersyfikację struktury przedmiotowej i podmiotowej portfela, poprzez wprowadzone wewnętrzne limity branżowych oraz limity detalicznych ekspozycji kredytowych w postaci limitu udziału ww. ekspozycji w stosunku do posiadanych funduszy własnych oraz postaci limitu łącznego zaangażowania w detaliczne ekspozycje kredytowe w stosunku do jednego kredytobiorcy. 2. wymaganie przy ocenie zdolności kredytowej uwiarygodnionych dokumentów, weryfikacja informacji przekazywanych przez klientów, stosowanie metod statystycznych do oceny zdolności kredytowej klientów detalicznych. 3. doskonalenie metod oceny zdolności kredytowej poprzez: a. ostrożne zwiększanie w portfelu kredytowym kredytów inwestycyjnych długoterminowych oraz wymaganie od kredytobiorcy zwiększonego udziału własnego środków w realizację przedsięwzięcia. b. wymaganie udziału własnego przy udzielaniu kredytów hipotecznych i mieszkaniowych osobom fizycznym. c. w przypadku zabezpieczenia hipotecznego spłaty kredytu, stosowanie cesji należności z polisy ubezpieczeniowej nieruchomości od ognia i zdarzeń losowych. d. wykorzystywanie do weryfikacji kredytobiorców, celem minimalizacji ryzyka i eliminowania kredytobiorców niesolidnych, między innymi system wymiany danych ZBP, BIK S.A, KRD, e. stosowanie do aktualizacji wyceny wartości nieruchomości własnych technik oraz baz nieruchomości. 7

f. wykorzystanie narzędzi informatycznych do tworzenia modeli oceny zdolności kredytowej. g. ograniczenie oceny zdolności kredytowej w przypadku udzielania kredytów mieszkaniowych i hipotecznych do okresu 30 lat. h. uwzględnienie w analizie zdolności kredytobiorców zmian w poziomie dochodów (np. w wyniku nabycia praw emerytalnych). i. uwzględnianie zmian cykli gospodarczych w ocenie zdolności kredytowej w przypadku kredytów długoterminowych. j. w przypadku ekspozycji finansujących nieruchomości Bank dąży do ustanowienia zabezpieczenia na finansowanej nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy. 4. Analizę struktury portfela w celu wczesnej identyfikacji zagrożeń wynikających z nadmiernych zaangażowań i wprowadzanie stosownych ograniczeń, 5. Wzmacnianie monitoringu ekspozycji kredytowych, 6. Nadzór nad czynnościami wykonywanymi w toku procesu kredytowania, mający na celu weryfikację sprawności działania mechanizmów kontrolnych (obejmujący m.in.: proces przestrzegania wewnętrznych aktów normatywnych, procedur, kompetencji, itp.), 7. Prowadzenie aktywnej polityki szkoleń, także w formie bieżącego instruktażu. 8. Dbałość o to, aby informacje przekazywane klientom były zrozumiałe i rzetelne, żeby zawierały wszystkie informacje dotyczące warunków udzielania kredytów, szczególnie ponoszonych przez klienta kosztów. 9. Dbałość o profesjonalizm, staranność i rzetelną wiedzę pracowników kredytowych Banku. 10. Analizę ryzyka kontrahenta, tj. sytuacji podmiotów, w których Bank przeprowadza inwestycje własne (np. zakup obligacji komunalnych). 11. Analizę opłacalności inwestycji własnych poprzez wyliczanie marży z tytułu tych inwestycji w stosunku do kosztu pozyskania środków w Banku. 12. Analiza opłacalności inwestycji własnych jest każdorazowo przeprowadzana przed podjęciem decyzji przez Zarząd (lokowanie środków i inwestycje w instrumenty finansowe) oraz przez Radę Nadzorczą (nabycie akcji Banku Zrzeszającego). 13. Zarządzanie ekspozycjami zagrożonymi, wczesna identyfikacja ekspozycji, których jakość zaczyna się pogarszać. 16 W zakresie portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie Bank wyznacza następujące kluczowe obszary oraz założenia polityki kredytowej: 1. Bank dywersyfikuje ryzyko związane z portfelem ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie poprzez udzielanie kredytów zabezpieczonych hipotecznie wszystkim grupom Klientów, udzielanie kredytów na różne okresy oraz zabezpieczanie hipoteczne na zróżnicowanych nieruchomościach (tzn. nieruchomości komercyjne, nieruchomości mieszkaniowe, nieruchomości pozostałe) tak, aby żadne z powyższych zabezpieczeń nie dominowało. 2. Kredyty i pożyczki hipoteczne związane z finansowaniem nieruchomości mieszkaniowych nie będą stanowić dla Banku priorytetowego produktu. Bank tak kreuje ofertę w tym zakresie, aby oferta była umiarkowanie atrakcyjna. Bankowi zależy, aby kredyty na cele mieszkaniowe i pożyczki hipoteczne udzielać swoim stałym i sprawdzonym Klientom tak, aby Klienci Banku nie byli skłonni korzystać z usług innych banków w tym zakresie. 3. Bank udziela kredytów: 1) w przypadku ekspozycji kredytowych zabezpieczonych na nieruchomościach mieszkalnych przy zachowaniu wskaźnika LtV 0,8 i poniżej 0,8. Dopuszcza się udzielania kredytów, których wskaźnik LtV wynosi 0,9 w przypadku, gdy część ekspozycji przekraczającej 0,8 LTV jest odpowiednio ubezpieczona, lub kredytobiorca przedstawił dodatkowe zabezpieczenie w formie blokady środków na 8

rachunku bankowym lub poprzez zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP, z zastrzeżeniem że: a) dla ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie powstałych w okresie do 31 grudnia 2014r. wartość wskaźnika LtV nie może przekroczyć poziomu 0,95, b) dla ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie powstałych w okresie od 1 stycznia 2015r. do 31 grudnia 2015r. wartość wskaźnika LtV nie może przekroczyć poziomu 0,9, c) dla ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie powstałych w okresie od 1 stycznia 2016r. do 31 grudnia 2016r. wartość wskaźnika LtV nie może przekroczyć poziomu 0,85. Dopuszcza się udzielania kredytów, których wskaźnik LtV wynosi 0,9 w przypadku, gdy część ekspozycji przekraczająca 0,85 LtV jest odpowiednio ubezpieczona, lub kredytobiorca przedstawił dodatkowe zabezpieczenie w formie blokady środków na rachunku bankowym lub poprzez zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP. 2) w przypadku ekspozycji kredytowych zabezpieczonych na nieruchomościach komercyjnych przy zachowaniu wskaźnika LtV 0,75. Dopuszcza się udzielania kredytów, których wskaźnik LtV wynosi 0,8 w przypadku, gdy część ekspozycji przekraczająca 0,75 LtV jest odpowiednio ubezpieczona, lub kredytobiorca przedstawił dodatkowe zabezpieczenie w formie blokady środków na rachunku bankowym lub poprzez zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP. 4. Indywidualnie istotną ekspozycją kredytową jest ekspozycja o wartości przekraczającej równowartość 5% funduszy własnych Banku. 5. Bank prowadzi monitoring lokalnego oraz krajowego rynku nieruchomości w celu weryfikacji wartości nieruchomości w trakcie okresu kredytowania. 6. Przynajmniej raz w roku Bank weryfikuje wartość nieruchomości stanowiących zabezpieczenie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie. 7. Bank okresowo dokonuje przeglądu i weryfikacji procedur dotyczących udzielania i monitoringu kredytów na finansowanie nieruchomości mieszkaniowych dla Klientów indywidualnych w celu uwzględnienia bieżącej i prognozowanej sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych oraz weryfikuje inne procedury związane z udzieleniem i obsługą kredytów, przy których może wystąpić zabezpieczenie hipoteczne. 17 W zakresie portfela detalicznych ekspozycji kredytowych Bank wyznacza następujące kluczowe obszary i zasady zarządzania ryzykiem kredytowym: 1. Udzielanie kredytów osobom posiadającym zdolność kredytową do spłaty- między innymi poprzez prawidłową ocenę zdolności kredytowej i wiarygodności osób zobowiązanych do spłaty ekspozycji kredytowej. Pozyskiwanie i weryfikacja informacji o Kliencie z użyciem baz informacji zewnętrznych na podstawie podpisanych umów oraz wewnętrznej bazy informacji. Wykorzystywanie informacji z baz danych zewnętrznych do oceny pozycji Banku na rynku (np. zaangażowanie w DEK i EKZH na tle sektora bankowego), 2. Dywersyfikację ryzyka kredytowego portfela detalicznych ekspozycji kredytowych poprzez udzielanie różnego rodzaju detalicznych ekspozycji kredytowych: tzn. kredyty konsumpcyjne gotówkowe, kredyty odnawialne dla posiadaczy rachunków oszczędnościowo- rozliczeniowych, pożyczki hipoteczne, kredyty na cele mieszkaniowe, kredyty konsolidacyjne, karty kredytowe. Ustalenie i przestrzeganie limitów koncentracji dotyczących całego portfela detalicznych ekspozycji kredytowych, 3. Ostrożną delegację przez Zarząd decyzyjności w zakresie decyzji kredytowych, 9

4. Wprowadzenie do procesu kredytowego osoby weryfikującej formalno- merytorycznie wnioski kredytowe, 5. Nie korzystanie z narzędzi typu scoring w ocenie wiarygodności kredytowej Klientów, 6. Nie korzystanie ze współpracy z pośrednikami przy sprzedaży kredytów, 7. Udzielanie kredytów przede wszystkim Klientom posiadającym w Banku ROR, RB, inne produkty lub pozytywną historię w Banku, 8. Ustawiczny monitoring portfela detalicznych ekspozycji kredytowych w tym spraw w windykacji. 18 W zakresie portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomościach mieszkalnych Bank wyznacza następujące kluczowe obszary i zasady zarządzania ryzykiem kredytowym, poddawane nadzorowi ze strony Zarządu: a) w zakresie identyfikacji, pomiaru i oceny ryzyka ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie zasady: Bank posiada metodyki oceny zdolności kredytowej klientów, zawierające m.in. opis procesu akceptacji wniosku kredytowego oraz opis sposobu uwzględniania w ocenie zdolności kredytowej klientów ryzyka stopy procentowej, Akceptacji założeń i parametrów przyjmowanych w procesie oceny zdolności kredytowej dokonuje Zarząd, Bank standardowo wymaga wkładu własnego, w tym uwzględniania środków pochodzących z rządowych programów wsparcia budownictwa mieszkaniowego, W regulacjach dotyczących udzielania kredytów określono zakres oraz sposób dokumentowania informacji niezbędnej do oceny zdolności kredytowej, w tym zasady korzystania z wewnętrznych i zewnętrznych baz danych, Bank posiada narzędzia wspierające ocenę zdolności kredytowej klientów detalicznych, b) w zakresie akceptacji oraz ograniczania ryzyka ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie zasady: Bank uwzględnia w procesie zarządzania ryzykiem ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie ryzyka wynikającego ze specyfiki produktowej tych ekspozycji, sporządza w tym zakresie odpowiednie analizy i sprawozdania, zgodnie z Instrukcją sporządzania informacji zarządczej. określania akceptowalnego poziomu ryzyka dla poszczególnych portfeli kredytowych w postaci limitów, zawartych w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. uwzględniania poziomu ryzyka z tytułu ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie w polityce cenowej banku, zabezpieczania i ograniczania ryzyka z tytułu ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, w tym szczegółowe zasady ustalania i stosowania: maksymalnego poziomu portfela produktowego, maksymalnego poziomu pojedynczej ekspozycji, maksymalnego poziomu ekspozycji wobec klienta, maksymalnego poziomu zadłużenia z tytułu oferowanego produktu w odniesieniu do dochodów klienta detalicznego (wskaźnik DtI, określony w Strategii zarządzania poszczególnymi rodzajami ryzyka), maksymalnego poziomu relacji wartości ekspozycji kredytowej zabezpieczonej hipotecznie do wartości zabezpieczenia hipotecznego, 10

dotyczące ustalania, weryfikacji i aktualizacji wartości zabezpieczenia, zawarte w Instrukcji monitorowania ekspozycji kredytowych, zabezpieczeń oraz klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych, przeprowadzania testów warunków skrajnych badających wpływ zmiany warunków makroekonomicznych na możliwość spłaty przez klientów detalicznych posiadanych zobowiązań kredytowych, przeprowadzania testów warunków skrajnych badających wpływ czynników ze środowiska wewnętrznego i otoczenia zewnętrznego banku na ryzyko ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, ustalania, nadawania i przeglądu upoważnień do akceptacji ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie. c) w zakresie monitorowania ryzyka ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie zasady: monitorowania przestrzegania limitów wewnętrznych dotyczących tych ekspozycji kredytowych, monitorowania portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, administrowania portfelem ekspozycji kredytowych, tj. gromadzenia i archiwizowania dokumentów, dotyczących wypłat kolejnych transz oraz dochodzenia roszczeń w przypadku naruszenia przez dłużnika warunków umowy, postępowania banku w przypadku przekroczenia wyznaczonych maksymalnych dopuszczalnych poziomów DtI i LtV. Bank przyjmuje maksymalny okres udzielania kredytów zabezpieczonych hipotecznie 35 lat. W przypadku gdy okres kredytowania przekracza 30 lat, to do oceny zdolności kredytowej przyjmuje się maksymalnie 30 lat. Bank rekomenduje klientom detalicznym okres spłaty zobowiązań nie dłuższy niż 25 lat. 19 W zakresie portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomościach komercyjnych Bank wyznacza następujące kluczowe obszary i zasady polityki zarządzania ekspozycjami, poddawane nadzorowi ze strony Zarządu: a) Bank posiada metodologie ilościowej i jakościowej oceny zdolności kredytowej, zawarte w instrukcjach kredytowania, poddawane okresowym przeglądom, b) w Banku funkcjonują pisemne procedury wraz ze wskazaniem uczestników, zaangażowanych w proces udzielania kredytów z ich zakresem odpowiedzialności. Za ustalanie, nadzór i przegląd upoważnień do akceptacji ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie odpowiada Zarząd Banku, c) proces ustalania, weryfikacji i aktualizacji wartości zabezpieczenia, w tym tryb przyjmowania przez bank zabezpieczeń innych niż zabezpieczenie na nieruchomości komercyjnej zawiera Instrukcja prawnych form zabezpieczenia wierzytelności w Banku Spółdzielczym w Końskich, d) zasady uwzględniania w procesie zarządzania ryzykiem ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, ryzyka wynikającego ze specyfiki produktowej ekspozycji zabezpieczonych na nieruchomościach komercyjnych zawarte są w instrukcji oceny zdolności kredytowej oraz w regulacjach produktowych, e) Zarząd określa zasady ustalania maksymalnej dopuszczalnej wartości wskaźnika LtV oraz jego wartość w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym, o którym informuje Radę Nadzorczą oraz Bank Zrzeszający. 11

20 1. Ryzykiem kredytowym w Banku zarządza Zarząd. 2. Bank powierza nadzór nad wdrażaniem i realizacją niniejszej Polityki kredytowej, w tym polityki w zakresie detalicznych ekspozycji kredytowych, ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie Wiceprezesowi Zarządu ds. handlowych. 3. Nadzór nad ryzykiem kredytowym pełni Prezes Zarządu. 4. Kompetencje do podejmowania decyzji kredytowych są ustalane z uwzględnieniem zasad rozdzielenia funkcji operacyjnej od oceny ryzyka. 5. Zarząd w Instrukcji sporządzania informacji zarządczej określa kluczowe obszary zarządzania ryzykiem kredytowym, które poddaje monitorowaniu. 21 Bank stosuje następujące techniki ograniczania ryzyka kredytowego: 1. Pomniejszanie podstawy tworzenia rezerw celowych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z działalnością banków. Bank przyjmuje zabezpieczenia zgodnie z Instrukcją ustanawiania prawnych form zabezpieczeń. 2. Pomniejszanie wag ryzyka przypisywanych ekspozycjom kredytowym zabezpieczonym hipotecznie na nieruchomości mieszkalnej w rachunku wymogów kapitałowych na podstawie Rozporządzenia 575/2013 UE. Bank zarządza ryzykiem związanym z ekspozycjami finansującymi nieruchomości oraz zabezpieczonymi hipotecznie, zgodnie z Instrukcją zarządzania ryzykiem kredytowym. 3. Techniki redukcji ryzyka kredytowego zgodnie z Rozporządzeniem 575/2013 UE - procedurę wyznaczania wymogu kapitałowego z tytułu technik redukcji ryzyka kredytowego w Banku opisuje Instrukcja oceny adekwatności kapitałowej w Banku. 22 1. W celu ograniczania skutków ryzyka kredytowego Bank przyjmuje zabezpieczenia. Przyjmowane zabezpieczenia powinny spełniać kryteria płynności, wartości oraz dostępu i możliwości ich kontroli, zgodnie z obowiązująca w Banku Instrukcją prawnych form zabezpieczeń oraz z Instrukcją monitorowania ekspozycji kredytowych i zabezpieczeń oraz klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych. 2. Wartość przyjmowanych zabezpieczeń na nieruchomości powinna zapewnić odpowiedni poziom wskaźnika LtV przez cały okres kredytowania, uwzględniając rodzaj nieruchomości (mieszkalna, komercyjna), rynek zabezpieczeń (pierwotny, wtórny), rodzaj produktu itp. 3. Bank stale monitoruje zmiany na rynku typowych zabezpieczeń, przyjmowanych przez Bank, tj. rynku nieruchomości. 4. Bank preferuje zabezpieczenia zwrotności kredytów, które pozwalają na: a. Skuteczną egzekucję należności w przypadku braku spłaty kredytów. b. Pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych. c. Przypisanie niższych wag ryzyka ekspozycjom kredytowym w rachunku wymogu kapitałowego. 23 Podstawowe zabezpieczenia, uznawane za najkorzystniejsze przez Bank to: 1. Zdeponowane w Banku lub w banku, będącym stroną trzecią środki pieniężne. 2. Hipoteka na gruntach rolnych. 3. Hipoteka na nieruchomości mieszkalnej. 4. Poręczenia Banku Gospodarstwa Krajowego, Funduszy Poręczeń Kredytowych, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, itp. 12

5. Poręczenia i gwarancje jednostek samorządu terytorialnego, banków. 6. Zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP. 24 W Banku funkcjonują procedury monitorowania stanu zabezpieczeń kredytowych, ze szczególnym uwzględnieniem zabezpieczeń w postaci hipotek na nieruchomościach, zgodnie z Rekomendacją S. Bank systematycznie śledzi zmiany na lokalnym rynku nieruchomości oraz analizuje trendy ogólnokrajowe. 25 Niniejsza Polityka kredytowa oraz pozostałe procedury obejmujące zarządzanie ryzykiem kredytowym są znane i przestrzegane przez wszystkich pracowników Banku, zaangażowanych w działalność kredytową. W tym celu w Banku prowadzone są systematyczne szkolenia. Przyjęte pisemne procedury kredytowe określają tryb i metody: a) angażowania się banku w ekspozycje kredytowe zabezpieczone hipotecznie, podział zadań i obowiązków, kompetencje oraz zakres odpowiedzialności związane z procesem oceny zdolności kredytowej oraz podejmowania decyzji o zaangażowaniu się banku, b) oceny i monitorowania zdolności kredytowej klienta, c) informowania klientów o ponoszonym ryzyku d) dokumentowania danych wykorzystywanych w procesie oceny zdolności kredytowej, e) korzystania z narzędzi wspierających proces oceny zdolności kredytowej, f) zabezpieczania ekspozycji i monitorowania wartości zabezpieczenia, g) wypłaty środków na finansowanie nieruchomości, h) prowadzenia monitoringu spłat, restrukturyzacji i windykacji oraz spisywania należności, i) dokonywania zmian warunków umów kredytowych (zarówno na wniosek klienta, jak i z inicjatywy banku) w zakresie wynikającym z obowiązujących przepisów, j) refinansowania ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie wynikających z innych umów, k) monitorowania procesu zarządzania ryzykiem ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, ze szczególnym uwzględnieniem procedur zapewniających spełnienie wymogów określonych w przepisach prawa oraz regulacjach wewnętrznych, l) raportowania (w tym zakres, częstotliwość, odbiorców raportów, komórki odpowiedzialne za ich sporządzenie) w obszarze procesu akceptacji, skuteczności stosowanych zasad oceny zdolności kredytowej oraz ich składowych, przestrzegania limitów, jakości portfeli kredytowych, skuteczności monitoringu i odzyskiwania należności, skuteczności zabezpieczeń, poziomu strat kredytowych, m) wykorzystywania systemów informatycznych stosowanych w zarządzaniu ryzykiem ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, n) przeprowadzania testów warunków skrajnych. 26 1. Pracownicy Banku powinni dołożyć wszelkich starań, aby przekazywane klientom informacje, dotyczące oferty kredytowej, w tym oferty kredytów udzielanych osobom fizycznym były zrozumiałe, jednoznaczne i czytelne. 2. Bank dostosuje swoje regulacje do zmian Ustawy o kredycie konsumenckim. 3. W relacjach z klientami bank powinien wykazać profesjonalizm, rzetelność i staranność oraz zapewnić klientowi najlepszą wiedzę. 4. W przypadku kredytów o zmiennej stopie procentowej, klienci są informowani o ryzyku, związanym ze wzrostem rynkowych stóp procentowych. 13

27 Zarządzanie ryzykiem kredytowym, w tym ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych, oraz ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie podlega kontroli wewnętrznej funkcjonalnej oraz audytowi wewnętrznemu, zgodnie z Regulaminem kontroli wewnętrznej i audytu, obowiązującym w Banku. 3.Dopuszczalny stopień ekspozycji Banku na ryzyko kredytowe 28 1. Bank określił akceptowalny poziom apetytu na ryzyko kredytowe, który obejmuje zarówno składniki bilansowe i pozabilansowe w złotówkach, jak i odpowiednio składniki walutowe. Apetyt na ryzyko określono, z zastrzeżeniem ust. 2, poprzez pryzmat maksymalnej alokacji funduszy własnych na ten obszar ryzyka. Zgodnie z obowiązującą Polityką zarządzania kapitałem w Banku Spółdzielczego w Końskich maksymalna alokacja na ryzyko kredytowe nie może przekraczać 55% funduszy własnych Banku. 2. Miarę akceptowalnego poziomu ryzyka kredytowego stanowi również poziom następujących wskaźników, który nie może przekraczać: Udział kredytów w sumie bilansowej 50,00% Udział kredytów zagrożonych w kredytach ogółem 3,00% Wskaźnik jakości detalicznych ekspozycji kredytowych 2,6% - Kredyty konsumpcyjne 2,5% - Kredyty mieszkaniowe 0,5% - Kredyty na kolektory słoneczne 0,5% - Kredyty o stałej stopie % 2,5% - Kredyty w ROR 2% Wskaźnik jakości ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie 2,9% - ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomościach komercyjnych 2,9% - ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomościach mieszkalnych 2,8% Średni wskaźnik LtV 0,80 Wskaźnik DtI 65% 3. Określony w ramach ust. 1 i 2 akceptowalny poziom ryzyka determinuje skalę tolerancji na ryzyko kredytowe (pożądany poziom ryzyka wartość maksymalna), wyznaczaną przez pryzmat poziomu limitów przyjętych w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. W konsekwencji poziom poszczególnych przyjętych limitów nie może być sprzeczny 14

z wartością alokacji funduszy własnych na ryzyko kredytowe, która została określona w ust. 1. oraz poziomem wykorzystania limitów określonych w ust. 2. 4. Sytuacje, w których możliwe jest przekroczenie limitów ograniczających ryzyko kredytowe oraz sposób postępowania w przypadku przekroczenia limitów określa się w ramach Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. 4.Zasady limitowania i monitorowania ryzyka kredytowego 29 1. W Banku istnieją powszechnie zakomunikowane polityki i instrukcje zarządzania poszczególnymi rodzajami ryzyka. Polityka zarządzania ryzykiem, wewnętrzne procedury i zasady jego pomiaru, ograniczania, monitorowania i kontroli określają ramy dla sprawnego funkcjonowania procesu zarządzania ryzykiem oraz dostosowywania wielkości podejmowanego ryzyka do bieżącej i prognozowanej sytuacji rynkowej. 2. W ramach zarządzania ryzykiem szczególnie istotne jest dla Banku wypełnienie obowiązku utrzymywania kapitału własnego na pokrycie podejmowanego ryzyka, w tym ryzyka kredytowego, na określonym regulacyjnie minimalnym poziomie. 30 1. Poziom ryzyka kredytowego w działalności Banku ograniczony jest poprzez system limitów zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych. 2. Limity zewnętrzne to limity wynikające z ustawy Prawo bankowe oraz uchwały 208/2011 KNF. 3. System limitów wewnętrznych Banku w zakresie ryzyka kredytowego obejmuje: a) limit branży rozumiany jako wyrażony w procentach maksymalny, możliwy udział kredytów udzielonych kredytobiorcom działającym w tej samej branży w stosunku do funduszy własnych Banku, b) limit zaangażowań zabezpieczonych tym samym rodzajem zabezpieczenia lub zabezpieczonych przez tego samego dostawcę zabezpieczenia, c) limit zaangażowań w jednorodny instrument finansowy (jednorodny produkt kredytowy), d) limit na ekspozycje kredytowe zabezpieczone hipotecznie, zgodnie z Rekomendacją S, e) limit na kredyty mieszkaniowe, f) limit na detaliczne ekspozycje kredytowe (Rekomendacja T) oraz limity jednostkowe produktów z uwzględnieniem segmentacji klientów, g) limit kredytów zagrożonych, h) limit na ekspozycje niezabezpieczone, i) limit poziomu wskaźnika LtV. 2. Wszystkie limity z zakresu zarządzania ryzykiem kredytowym uchwala Zarząd Banku. 3. Monitoring wykorzystania limitów w zakresie ryzyka kredytowego realizowany jest przez ZRA zgodnie z obowiązującą w Banku Instrukcją zarządzania ryzykiem kredytowym. 31 Metody pomiaru i monitorowania ryzyka kredytowego zawiera Instrukcja zarządzania ryzykiem kredytowym. 15

32 1. W Banku przeprowadzane są testy warunków skrajnych, których celem jest analiza wpływu znacznego wzrostu ryzyka kredytowego na sytuację Banku. 2. Na podstawie testów warunków skrajnych opracowuje się (weryfikuje) plany awaryjne w zakresie działalności kredytowej. 33 Wyniki analizy ekspozycji banku na ryzyko kredytowe, w tym przestrzegania limitów oraz przeprowadzanych testów warunków skrajnych są raportowanie Zarządowi oraz Radzie Nadzorczej w zakresie i w cyklach zgodnych z Instrukcja sporządzania informacji zarządczej. 34 Bank posiada, przyjęte uchwałami Zarządu Banku, wewnętrzne procedury postępowania w przypadku stwierdzenia przekroczenia limitów ograniczających ryzyko kredytowe, obejmujące m.in. zasady informowania organów Banku o niedotrzymaniu wartości granicznych oraz wskazujące komórki odpowiedzialne za podjęcie działań ograniczających narażenie na ryzyko kredytowe do poziomów akceptowanych przez Bank. 5. Postanowienia końcowe 35 Polityka zarządzania ryzykiem kredytowym oraz jej zmiany wchodzą w życie z dniem podjęcia uchwały przez Radę Nadzorczą Banku. 16

ZAŁĄCZNIK SCHEMAT ORGANIZACYJNY ZARZĄDZANIA RYZYKIEM KREDYTOWYM. Rada Nadzorcza Zarząd Wiceprezes Zarządu ds. handlowych Prezes Zarządu Wiceprezes Zarządu ds. finansowoksięgowych Stanowisko ds. kontroli wewnętrznej Komitet Kredytowy Komisja ds. przeglądów zarządczych Stanowisko ds. analiz kredytowych i windykacji Główny Księgowy Kierownicy i Komórki organizacyjne Oddziałów Zespół księgowoinformatyczny Komórka monitorująca - Zespół ryzyk i analiz ekonomicznych 17