ZACHOWANIA PROKREACYJNE NA OBSZARACH MIEJSKICH I WIEJSKICH W POLSCE W LATACH

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 146 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (151) 2011 MA GORZATA PODOGRODZKA 1 ZACHOWANIA PROKREACYJNE NA OBSZARACH MIEJSKICH I WIEJSKICH W POLSCE W LATACH 1990 2009 Abstrakt. Od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych odmiennoœæ zachowañ prokreacyjnych na obszarach miejskich i wiejskich mo e prowadziæ do zmniejszenia siê ró nic w natê eniu wspó³czynnika dzietnoœci oraz wzorca p³odnoœci miêdzy tymi obszarami. Celem artyku³u jest ukazanie tych przemian oraz okreœlenie ich kierunku i natê enia zmian w latach 1990 2009. Dodatkowo starano siê wyodrêbniæ te regiony kraju, gdzie proces ten przebiega³ najszybciej, a jego zmiany by³y podobne. S³owa kluczowe: zachowania prokreacyjne, obszary wiejskie, obszary miejskie WPROWADZENIE Obserwowane od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku zmiany natê enia p³odnoœci wzbudzaj¹ zainteresowanie wielu badaczy. Okres transformacji, w stosunku do lat wczeœniejszych, przynosi bardzo intensywny spadek wspó³czynnika dzietnoœci. Zmiany te wi¹ ê siê g³ównie z odmienn¹ od okresów poprzednich sytuacj¹ ekonomiczn¹ rodzin i gospodarstw domowych. Nowe warunki okreœlaj¹ce uczestnictwo na rynku pracy, koniecznoœæ zdobywania coraz to wy szych kwalifikacji, wzrastaj¹ca mobilnoœæ spo³eczna i przestrzenna, zwiêkszaj¹ca siê skala nierównoœci spo³ecznych oraz pogarszaj¹ca siê sytuacja mieszkaniowa m³odych ma³ eñstw kszta³tuje nowe postawy jednostek wobec decyzji prokreacyjnych. Zmianie ulega równie œwiadomoœæ spo³eczna w zakresie uczestnictwa kobiet w yciu spo³ecznym oraz roli partnera i rodzica. Wzrastaj¹ca dostêpnoœæ stosowania metod i œrodków kontroli urodzeñ, akceptacja bezdzietnoœci, swoboda seksualna i mo liwoœæ usuniêcia niepo ¹danej ci¹ y sprzy- 1 Autorka jest pracownikiem naukowym Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie (e-mail: mpodog@sgh.waw.pl). 146

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 147 jaj¹ podejmowaniu œwiadomej decyzji o posiadaniu dziecka. Jednoczeœnie ma³- eñstwo przesta³o byæ jedynym akceptowanym spo³ecznie œrodowiskiem ycia we dwoje oraz miejscem poczêcia dziecka. Wzrost niezale noœci jednostki i znaczenia jej samorealizacji oraz indywidualnego stylu ycia nie pozosta³y obojêtne na decyzje odnoœnie do za³o enia rodziny. Trudnoœci godzenia ró nych karier yciowych oraz ich indywidualizacja równie przyczyni³y siê do spadku natê enia p³odnoœci [Go³ata 1995, Fr¹tczak i Liefbroer 1996, Kurkiewicz 1998, Szuman 1998, Chromiñska 1999, Toñski 1999, Fr¹tczak i Ptak-Chmielewska 1999, Kocot-Górecka 2002, Kotowska 2002, Adsera 2004, Matysiak 2005, Budnik i in. 2007, Florczak 2008, Kotowska i in. 2008, Mishtal 2009, Mynarska 2009]. Celem artyku³u jest analiza p³odnoœci wed³ug miejsca zamieszkania, która ma okreœliæ kierunek i natê enie zmian tego procesu w latach 1990 2009 i tym samym daæ odpowiedÿ, na ile przekszta³cenia te przyczyni³y siê do zmniejszenia ró nic w zachowaniach prokreacyjnych miêdzy mieszkañcami obszarów miejskich i wiejskich. Starano siê równie wyodrêbniæ te regiony kraju, gdzie proces ten przebiega³ najszybciej, a jego zmiany by³y podobne. Zmniejszaj¹ca siê sk³onnoœæ do prokreacji oraz odraczanie decyzji o urodzeniu dziecka do starszych grup wieku, przejawiaj¹ca siê poprzez zmiany cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku, co do kierunku i ich natê enia powoduje, i zmienia siê kszta³t rozk³adu p³odnoœci wed³ug wieku matki w chwili rodzenia oraz jego podstawowe charakterystyki, tj. dominanta i mediana wieku. Zmiany te nie przebiegaj¹ jednakowo w przekroju przestrzennym oraz na obszarach miejskich i wiejskich. Analiza w takim ujêciu umo liwi ocenê kierunku i stopnia zaawansowania przemian tego wzorca w ró nych czêœciach Polski oraz pozwoli na odpowiedÿ, czy zmiany te wp³ynê³y na upodobnienie siê zachowañ prokreacyjnych miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi. W prowadzonych rozwa aniach na temat przestrzennego zró nicowania p³odnoœci za jednostkê porównawcz¹ przyjêto województwo. Jest to region administracyjny, który zdaniem wielu badaczy charakteryzuje siê wysokim stopniem instytucjonalizacji oraz stanowi podstawow¹ jednostkê strukturyzacji i organizacji przestrzennej kraju [Chojnicki 1996, Czy 2002]. W przyjêtym do analizy okresie podzia³ administracyjny kraju uleg³ istotnej zmianie. Dlatego te przestrzenna ocena zró nicowania p³odnoœci dotyczyæ bêdzie jedynie lat 1999 2009. Jednoczeœnie wiadomo, e w ramach przyjêtych do rozwa añ jednostek administracyjnych mog¹ wystêpowaæ du e wewnêtrzne ró nice w omawianym procesie. W celu ich ukazania rozwa ania powinny byæ omawiane w granicach danego regionu. W przypadku dociekañ prowadzonych na szczeblu krajowym inna agregacja informacji spowodowa³aby, i interpretacja uzyskanych wyników, ze wzglêdu na du ¹ ich szczegó³owoœæ, by³aby znacznie utrudniona. Do opisu przestrzennego zró nicowania p³odnoœci i jego zmian w czasie wykorzystano wspó³czynnik dzietnoœci ogólnej (W dz ), który wyra a przeciêtn¹ liczbê dzieci rodzonych przez kobietê w ci¹gu ca³ego okresu rozrodczego. Wzorzec p³odnoœci opisany zosta³ za pomoc¹ rozk³adu wspó³czynników p³odnoœci we- 147

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 148 d³ug grup wieku kobiet 15 19, 20 24, 25 29, 30 34, 35 39, 40 44 2 oraz parametrów tego rozk³adu, tj. dominanty i mediany wieku kobiet w chwili rodzenia. Do opisu dynamiki zmian w czasie natê enia dzietnoœci oraz mediany wieku matki wykorzystano informacje o ich przyrostach absolutnych. Natomiast do oceny zmian w czasie ró nic w natê eniu tych miar miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi wyznaczono wskaÿniki wzglêdne, tj. iloraz miêdzy wspó³czynnikiem p³odnoœci dla obszarów miejskich i wiejskich. Ocenê stopnia zaawansowania przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci przeprowadzono poprzez ocenê relacji miêdzy grupami wieku o najwiêkszym wspó³czynniku dzietnoœci. Mog³a wyst¹piæ jedna z nastêpuj¹cych sytuacji: Wzorzec I: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 20 24 lata by³a wiêksza o co najmniej 10% ni w grupie wieku 25 29 lat i wiêksza o co najmniej 10% w grupie wieku 25 29 lat ni w grupie wieku 30 34 lata (W 20 24 > W 25 29 > W 30 34 ). Wzorzec II: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 20 24 lata ró ni³a siê nie wiêcej ni o 10% 3 w porównaniu z grup¹ wieku 25 29 lat, ale by- ³a wiêksza o co najmniej 10% jak w grupie wieku 30 34 lata (W 20 24 W 25 29 > W 30 34 ). Wzorzec III: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25 29 lat by³a wiêksza o co najmniej 10% ni w grupie wieku 20 24 lata i wiêksza o co najmniej 10% w grupie 20 24 lata ni w grupie wieku 30 34 lata (W 25 29 > W 20 24 > W 30 34 ). Wzorzec IV: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25 29 lat by³a wiêksza o co najmniej 10% ni w grupie wieku 20 24 lata, ale w grupie 20 24 lata taka sama jak w grupie wieku 30 34 lata (W 25 29 > W 20 24 = W 30 34 ). Wzorzec V: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25 29 lat by³a wiêksza o co najmniej 10% ni w grupie wieku 30 34 lata i wy sza o co najmniej 10% w grupie 30 34 lata ni w grupie wieku 20 24 lata (W 25 29 > W 30 34 = W 20 24 ). Wzorzec VI: wartoœæ wspó³czynnika p³odnoœci dla kobiet w wieku 25 29 lat ró ni³a siê o co najmniej 10%w porównaniu z grup¹ wieku 30 34 lata, ale by³a wiêksza o co najmniej 10% ni w grupie wieku 20 24 lata (W 25 29 W 30 34 > W 20 24 ). Przyjêto, e im numer wzorca wiêkszy, tym jego przekszta³cenia bardziej zaawansowane. Do oceny stopnia podobieñstwa zmian w czasie wzorca p³odnoœci na obszarach miejskich i wiejskich oraz miêdzy tymi obszarami wykorzystano miarê podobieñstwa struktur. Metoda ta bazuje na informacjach o strukturze zmiennej opisuj¹cej obiekt i porównuje j¹ ze struktur¹ hipotetyczn¹. Porównanie tych dwóch rozk³adów poprzez ocenê odleg³oœci miêdzy nimi pozwala ustaliæ, na ile s¹ one podobne. Porównuj¹c zaœ w czasie zmiany wartoœci tej e odleg³oœci, uzy- 2 Wybór powy szych grup wieku wynika z faktu, e s¹ one znacz¹ce dla przemian procesu zawierania ma³ eñstw. 3 Pod pojêciem ró ni³a siê o co najmniej 10% nale y rozumieæ odchylenia wartoœci zarówno w górê, jak i w dó³. 148

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 149 skuje siê odpowiedÿ, na ile podobieñstwo to zmieni³o siê. Poniewa w niniejszych rozwa aniach interesuje nas ocena, czy w czasie wzorzec p³odnoœci obserwowany na obszarach wiejskich sta³ siê bardziej podobny do wzorca odnotowanego na obszarach miejskich, wiêc za strukturê hipotetyczn¹ przyjêto rozk³ad cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci dla Polski wyznaczony dla obszarów miejskich 4. W analizie wykorzystano nastêpuj¹cy miernik podobieñstwa struktur: m q ij q rj P (Q i, Q r ) = 1 j = 1 m q ij + q rj j = 1 gdzie q ró nica odleg³oœci struktury empirycznej od hipotetycznej, im wartoœci tej miary s¹ wiêksze, tym podobieñstwo miêdzy rozk³adami jest mniejsze [Nowiñska- aÿniewska i Górecki 2005, Malina 2006, M³odak 2006]. Klasyfikacjê regionów podobnych przeprowadzono przy wykorzystaniu jednej z metod taksonomicznych, która oparta jest na syntetycznym mierniku rozwoju. Pos³u y ona do liniowego uporz¹dkowania obiektów ze wzglêdu na rozwój omawianego zjawiska 5. Klasyfikacja zbioru obiektów podobnych okreœlona zosta³a jako relacja miêdzy œredni¹ arytmetyczn¹ [x] a odchyleniem standardowym [S (x) ] w nastêpuj¹cy sposób: grupa I: x i < x n S(x), grupa III: x x< x n+ S (x), grupa II: x n S(x) < x i < x, grupa IV: x i ³ x < x+ n S (x), gdzie n to liczba rzeczywista. Informacje statystyczne wykorzystane w artykule pochodz¹ z Roczników Demograficznych z ró nych lat. Dostêpnoœæ danych wyznacza zakres prowadzonych analiz. WSPÓ CZYNNIK DZIETNOŒCI OGÓLNEJ Lata dziewiêædziesi¹te XX wieku charakteryzuj¹ siê systematycznym spadkiem wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej, zw³aszcza na pocz¹tku badanego okresu. Pierwsza dekada XXI wieku przynosi pocz¹tkowo pewn¹ stabilizacjê wartoœci tej miary, a nastêpnie powolny jej wzrost. Podobne zmiany obserwuje siê zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Jednak e w latach dziewiêædziesi¹tych by³y one intensywniejsze na wsi, a na pocz¹tku XXI w mieœcie. Odmienne natê enie zmian wed³ug miejsca zamieszkania spowodowa³o, i z czasem wyraÿnie zmniejszy³y siê ró nice miêdzy wspó³czynnikiem dzietnoœci w mieœcie i na wsi i pod koniec badanego okresu na obszarach wiejskich by³ on jedy- 4 Przy ocenie podobieñstwa rozk³adów postaæ struktury hipotetycznej nie ma znaczenia. 5 Klasyfikacja zbioru obiektów podobnych sprowadza siê do podzia³u obiektów wed³ug jednej zmiennej. Punktem wyjœcia w tej metodzie jest uporz¹dkowanie obiektów wed³ug nierosn¹cych (niemalej¹cych) wartoœci syntetycznego miernika, a nastêpnie podzia³ analizowanego zbioru na 4 (lub wiêcej) grupy przy wykorzystaniu relacji miêdzy œredni¹ arytmetyczn¹ a odchyleniem standardowym. 149

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 150 nie œrednio o 12% wiêkszy ni na obszarach miejskich. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ró nica ta wynosi³a ponad 40%. W ujêciu ogólnopolskich obserwowano zatem upodobnianie siê zachowañ prokreacyjnych miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi (rysunek 1). RYSUNEK 1. Wspó³czynniki dzietnoœci ogólnej wed³ug miejsca zamieszkania w latach 1990 2009 (Rocznik Demograficzny 2010) FIGURE 1. General Fertility Rates by place of residence in 1990 2009 Podobne zmiany wyst¹pi³y we wszystkich województwach, jednak o ró nym natê eniu. Miary rozproszenia wyznaczone dla wspó³czynnika dzietnoœci wed³ug województw wskazuj¹ na odmiennoœæ tych zachowañ na obszarach miejskich i wiejskich. O ile obszar zmiennoœci oraz wspó³czynnik zmiennoœci na wsi maleje, to w mieœcie odnotowano nieznaczne zwiêkszenie ich wartoœci. Na obszarach wiejskich z czasem dokonuje siê zatem stopniowe przestrzenne ujednolicanie dzietnoœci, natomiast na obszarach miejskich pog³êbia siê jego zró nicowanie. Mimo tych zmian w niektórych województwach nadal wartoœci by³y znacznie wiêksze od przeciêtnej, zw³aszcza na wsi. W badanym okresie wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci charakteryzowa³y siê znacznym zró nicowaniem w ujêciu przestrzennym, odmiennie kszta³tuj¹cym siê dla obszarów miejskich i wiejskich. Równoczeœnie regiony o podobnym natê eniu dzietnoœci nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów oraz obraz ten nieznacznie uleg³ zmianie w czasie. W 1999 roku na obszarach miejskich najmniejszymi wartoœciami wspó³czynnika dzietnoœci charakteryzowa³y siê g³ównie rejony Polski Po³udniowo-Zachodniej. Wartoœci nieco wiêksze, ale nadal mniejsze od ogólnopolskich dotyczy³y województw rozlokowanych w czêœci pó³nocno-zachodniej i œrodkowo-wschodniej. Natomiast najwiêksze natê enie tej miary odnotowano w czêœci pó³nocno- -œrodkowej kraju. Na wsi przestrzenna koncentracja wed³ug intensywnoœci by³a nieco wyraÿniejsza ni dla miasta. Czêœæ po³udniowa Polski odznacza³a siê naj- 150

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 151 mniejszymi wartoœciami tej miary, a czêœæ pó³nocna relatywnie du ymi. Obszar œrodkowy kraju przyjmowa³ wartoœci zbli one do ogólnopolskich. W 2009 roku obraz ten uleg³ zmianie i na obszarach miejskich ma³ymi wartoœciami wspó³czynnika dzietnoœci charakteryzowa³y siê g³ównie rejony Polski Œrodkowo- -Po³udniowej, Pó³nocno-Wschodniej i Po³udniowo-Zachodniej. Najwiêksze natê enie tej miary odnotowano natomiast w czêœci pó³nocno-œrodkowej kraju. Na wsi czêœæ po³udniowa Polski odznacza³a siê najmniejszymi wartoœciami wspó³czynnika dzietnoœci, a czêœæ œrodkowo-pó³nocna relatywnie du ymi. Obszar œrodkowy kraju przyjmowa³ wartoœci zbli one do przeciêtnej (tabele 1 i 2). TABELA 1 Rozk³ad województw wed³ug wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej na obszarach miejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 1. Distribution of the voivodships by the ratio of the total fertility rate in urban areas in 1999 and 2009. Relacje 1999 2009 W dzi < W dz S dz ³ódzkie, dolnoœl¹skie, œl¹skie, opolskie, œwiêtokrzyskie (n = 4) opolskie, (n = 2) W dz + S dz > W dzi W dz œwiêtokrzyskie, zachodniopomor- podlaskie, podkarpackie, dolnoœl¹skie, skie (n = 2) zachodniopomorskie, ³ódzkie (n = 5) W dz + 2 S dz > W dzi W dz + S dz mazowieckie, podlaskie, œl¹skie, ma³opolskie, lubelskie, podkarpackie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, ma³opolskie, lubelskie, mazowieckie (n = 7) warmiñsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie (n = 8) W dzi W dz + 2 S dz ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. pomorskie, wielkopolskie (n = 2) warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, pomorskie (n = 3) TABELA 2. Rozk³ad województw wed³ug wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 2. Distribution of the voivodships by the ratio of the total fertility rate in rural areas in 1999 and 2009 Relacje 1999 2009 W dzi < W dz S dz opolskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie opolskie (n = 1) (n = 3) W dz S dz W dzi < W dz œwiêtokrzyskie, ³ódzkie, œl¹skie, podkarpackie, œwiêtokrzyskie, lubuskie (n = 3) dolnoœl¹skie, lubelskie (n = 5) W dz < W dzi W dz + S dz wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, ³ódzkie, podlaskie, zachodniopomor zachodniopomorskie, mazowieckie, skie, lubuskie, ma³opolskie, podkarpackie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, warmiñsko-mazurskie, warmiñsko-mazurskie, ma³opolskie (n = 8) mazowieckie (n = 9) W dzi > W dz + S dz podlaskie, pomorskie (n = 2) pomorskie (n = 1) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Reasumuj¹c, przeprowadzone rozwa ania na temat zmian natê enia wspó³czynnika dzietnoœci wed³ug województw wskazuj¹, e na obszarach miejskich sta³ymi w czasie ma³ymi wartoœciami tej miary charakteryzowa³y siê obszary Polski Pó³nocno-Zachodniej i Po³udniowo-Wschodniej, natomiast du ymi 151

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 152 czêœæ œrodkowa i œrodkowo-pó³nocna kraju. Natomiast na obszarach wiejskich ma³e wspó³czynniki dzietnoœci dotyczy³y g³ównie rejonów Polski Po³udniowej, a zw³aszcza jej czêœci œrodkowej. Natomiast wartoœci najwiêksze wystêpowa³y g³ównie w czêœci pó³nocnej kraju. Dla tych wyodrêbnionych regionów mo na mówiæ o pewnym ustabilizowaniu siê w czasie natê enia p³odnoœci w odniesieniu do Polski. Mimo wzglêdnie sta³ych w czasie relacji miêdzy obiektami nie oznacza to jednak e, e dokonuj¹ce siê w nich zmiany w natê eniu wspó³czynnika dzietnoœci przebiega³y na podobnym poziomie. W celu oceny skali tych przekszta³ceñ wyznaczono przyrosty absolutne wed³ug województw miêdzy 2009 a 1999 rokiem. Zmniejszenie wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci wyst¹pi³o we wszystkich województwach. Równoczeœnie na obszarach miejskich zmiany te przebiega³y nieco wolniej, ale by³y bardziej jednorodnie ni na obszarach wiejskich. Nie obserwowano natomiast istotnej zale noœci miêdzy natê eniem p³odnoœci a poziomem przyrostów absolutnych. Tym samym wartoœciom przyrostów towarzyszy- ³o ró ne natê enie dzietnoœci. Przestrzenny obraz skali zmian równie nieco odmiennie wygl¹da³ dla obszarów miejskich i wiejskich. W latach 1999 2009 w mieœcie skala zmian przyrostów absolutnych nie pozwala na wyodrêbnienie zwartych przestrzennie regionów. Jedynie najwiêksze spadki wartoœci tej miary odnotowano g³ównie w województwach w czêœci œrodkowej kraju. Natomiast na obszarach wiejskich zasadniczo obszary Polski Œrodkowej i Po³udniowej charakteryzowa³y siê znacznie wiêkszymi spadkami wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci ni pozosta³e obszary kraju (tabela 3). TABELA 3. Rozk³ad województw wed³ug przyrostów absolutnych wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej i miejsca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem TABLE 3. Distribution of the voivodships by increments of absolute factor of fertility rate and place of residence between the 2009. and 1999. Przyrosty absolutne Miasto Wieœ 0,00 > W dzi 0,08 opolskie, podlaskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie, mazowieckie, podkarpackie (n = 3) wielkopolskie (n = 4) 0,08 > W dzi 0,16 œwiêtokrzyskie, ma³opolskie, lubuskie, ³ódzkie, kujawsko-pomorskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, opolskie (n = 4) zachodniopomorskie, lubuskie, wielkopolskie, dolnoœl¹skie, warmiñsko-mazurskie (n = 9) 0,16 > W dzi > 0,24 mazowieckie, pomorskie, ³ódzkie, pomorskie, zachodniopomorskie, œl¹skie (n = 4) œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, ma³opolskie (n = 5) 0,32 > W dzi > 0,40 lubelskie, podlaskie, podkarpackie (n = 3) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Odnotowane zmiany w przestrzennym natê eniu wspó³czynnika dzietnoœci sprawi³y, e ró nice w wartoœciach tych miar miêdzy miejscem zamieszkania wyraÿnie spad³y. O ile w 1999 roku wojewódzkie wspó³czynniki dzietnoœci na obszarach wiejskich by³y wiêksze o 10 50% ni na obszarach miej- 152

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 153 skich, to w 2009 roku nie przekracza³y 25%, a nawet w regionie opolskim miara ta by³a wiêksza w mieœcie. Spostrze enia te potwierdzaj¹ tezê o upodobnianiu siê natê enia wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi. W obu badanych latach przestrzenny rozk³ad województw wed³ug skali ró - nic wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy obszarami miejskimi a wiejskimi nie uleg³ istotnej zmianie. Regiony o podobnej skali wartoœci tej miary nie tworz¹ jednak zwartych przestrzennie obszarów. Najwiêksze ró nice odnotowuje siê w województwach po³o onych g³ównie w czêœci po³udniowo-wschodniej oraz pó³nocno-zachodniej Polski, a najmniejsze w czêœci œrodkowo-zachodniej oraz œrodkowo-po³udniowej kraju (tabela 4). TABELA 4. Rozk³ad województw wed³ug ilorazu wspó³czynnika dzietnoœci dla obszarów miejskich i wiejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 4. Distribution of the voivodships by the quotient of the fertility rate in urban and rural areas in 1999 and 2009 Iloraz [%] 1999 2009 95 < i 100 opolskie (n = 1) 100 < i 110 opolskie (n = 1) œl¹skie, wielkopolskie, lubuskie, lubelskie, (n = 4) 110 < i 120 podkarpackie, dolnoœl¹skie, warmiñsko-mazurskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, mazowieckie, ma³opolskie, ³ódzkie, zachodniopomorskie, podlaskie (n = 10) 120 < i 130 dolnoœl¹skie, lubuskie, wielkopolskie, pomorskie (n =1) œl¹skie (n = 4) 130 < i 140 kujawsko-pomorskie, œwiêtokrzyskie, mazowieckie, lubelskie, warmiñsko-mazurskie (n = 5) 140 < i 150 ma³opolskie, ³ódzkie, podlaskie, pomorskie, podkarpackie, zachodniopomorskie (n = 6) ród³o: Na podstawie Roczników Demograficznych z ró nych lat. ROZK AD CZ STKOWYCH WSPÓ CZYNNIKÓW P ODNOŒCI W badanym okresie zaobserwowane zmiany w natê eniu wspó³czynnika dzietnoœci by³y wynikiem odmiennych zmian w natê eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku. Wskazuj¹ one na spadek p³odnoœci we wszystkich grupach wieku, lecz o ró nej intensywnoœci. Najwiêksze natê enie zmian obserwuje siê natomiast w grupie wieku 20 24 i 25 29 lat. Ró ne nasilenie tych przekszta³ceñ w poszczególnych grupach wieku sprawi³o, i w czasie zmieni³ siê wzorzec p³odnoœci. Krzywa p³odnoœci sta³a siê bardziej sp³aszczona, postaci¹ nieco zbli ona do rozk³adu symetrycznego, dominanta rozk³adu przesunê³a siê do starszych grup wieku oraz zmieni³y siê relacje miêdzy niektórymi cz¹stkowymi wspó³czynnikami p³odnoœci. To przesuniêcie mody rozk³adu nale y ³¹czyæ bardziej z prze³o eniem decyzji o urodzeniu dziecka do 153

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 154 starszych grup wieku matki ni z kolejnoœci¹ urodzeñ. Prawie w ca³ym badanym okresie dynamika zmian natê enia dzietnoœci by³a bowiem ujemna. Podobne zmiany wyst¹pi³y równie na obszarach miejskich i wiejskich, powoduj¹c, i z czasem nieco zmniejszy³y siê ró nice w kszta³cie krzywej rozk³adu p³odnoœci, chocia nadal s¹ one znacz¹ce. Na obszarach miejskich dominanta rozk³adu przesunê³a siê do grupy wieku 25 29 lat, ale nieznacznie ni sz¹ od odnotowanej dla tej grupy intensywnoœci¹ p³odnoœci charakteryzowa³a siê równie grupa wieku 30 34 lata. Ponadto dla tej w³aœnie grupy natê enie p³odnoœci wyraÿnie zwiêkszy³o siê. Na obszarach wiejskich równie zaobserwowano przesuniêcie siê mody do grupy wieku 25 29 lat, ale natê enie p³odnoœci w tej grupie by³o znacznie wiêksze w stosunku do grup s¹siednich (rysunek 2). RYSUNEK 2. Rozk³ad cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku i miejsca zamieszkania w latach 1990 2009 (Rocznik Demograficzny 2010) FIGURE. 2 Distribution of fertility rates by age and place of residence in 1990 2009 154

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 155 W ujêciu przestrzennym odnotowano równie istotne zmiany w natê eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci, o czym œwiadcz¹ wojewódzkie miary rozproszenia. Z czasem na obszarach miejskich zaobserwowano wzrost rozproszenia tej miary w grupie wieku 25 39 lat, przy jednoczesnej koncentracji województw wokó³ wartoœci ogólnopolskiej. Oznacza to, i dla tej grupy wieku z jednej strony zwiêksza siê liczba regionów charakteryzuj¹cych siê podobnym natê eniem dzietnoœci, ale z drugiej zwiêksza siê równie ró nica miêdzy grup¹ regionów o zdecydowanie odmiennym natê eniu tej miary. Z czasem zwiêksza siê zatem przestrzenne zró nicowanie wartoœci tych cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci. W pozosta³ych grupach wieku nie obserwuje siê ju tak istotnych zmian. Na obszarach wiejskich sytuacja ta wygl¹da nieco inaczej. We wszystkich grupach wieku zmniejsza siê przestrzenne rozproszenie wspó³czynnika dzietnoœci oraz prawie w ka dej z nich zwiêksza zró nicowanie wokó³ wartoœci przeciêtnej, poza grup¹ 20 24 lata. Œwiadczy to o tym, i na tych obszarach nast¹pi³o ujednolicenie zachowañ prokreacyjnych prawie we wszystkich grupach wieku. Nadal jednak poziom wspó³czynnika p³odnoœci w poszczególnych grupach wieku wyraÿnie ró ni siê miêdzy województwami (tabela 5). TABELA 5. Miary rozproszenia cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku i województw w 1999 i 2009 roku TABLE 5. Measures of the diversity of fertility rate by age and the voivodships in 1999 and 2009 Miejsce zamieszkania Rok Wiek 19 i mniej 20 24 25 29 30 34 35 39 40 44 Wojewódzki rozstêp Miasto 1999 9,1 16,2 16,7 16,5 6,7 2,3 2009 9,3 16,2 25,0 19,3 10,3 2,6 Wieœ 1999 20,1 33,0 36,8 38,1 15,0 5,6 2009 18,7 21,4 27,0 26,5 10,0 4,3 Wojewódzki wspó³czynnik zmiennoœci Miasto 1999 18,2 6,8 6,4 11,2 12,1 14,4 2009 16,8 35,8 39,5 25,3 15,5 15,4 Wieœ 1999 27,8 7,5 11,0 18,4 19,1 25,0 2009 28,5 13,2 9,8 8,9 12,0 18,6 ród³o: Na podstawie Roczników Demograficznych z ró nych lat. Zmiany w czasie w natê eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug województw sprawi³y, e zmieni³ siê ich wzorzec p³odnoœci. Sta³ siê on jeszcze bardziej przestrzennie zró nicowany, a natê enie tych przekszta³ceñ nie zale a³o od lokalizacji obiektów na obszarze Polski. Dodatkowo zmiany te przebiega³y odmiennie dla obszarów miejskich i wiejskich. W mieœcie zmiany wzorca by³y nieco bardziej jednorodne ni na wsi. Dla tych obszarów wyodrêbniono bowiem mniejsz¹ liczbê grup województw charakteryzuj¹cych siê podobnym natê eniem zmian. Równoczeœnie podobieñstwo zmian wzorca dotyczy³o województw rozlokowanych w ró nych czêœciach kraju, niezale nie od miejsca zamieszkania (tabela 6). 155

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 156 TABELA 6. Grupy województw podobnych ze wzglêdu na natê enie zmian wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku i miejsca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem TABLE 6. Groups of similar voivodships by the intensity of the changes in fertility rates by age and place of residence between the 2009 and 1999 Klasy podobieñstwa Miasto Wieœ I podlaskie, podkarpackie (n = 2) ma³opolskie, lubelskie (n = 2) II opolskie, œwiêtokrzyskie, podlaskie, warmiñsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie (n = 4) podkarpackie, zachodniopomorskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie (n = 6) III warmiñsko-mazurskie, lubuskie, pomorskie, wielkopolskie (n = 2) ma³opolskie (n = 3) IV zachodniopomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie, mazowieckie, lubuskie, pomorskie, dolnoœl¹skie (n = 4) dolnoœl¹skie (n = 5) V mazowieckie, œl¹skie, ³ódzkie (n = 3) œl¹skie (n = 1) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. W konsekwencji przekszta³cenia te wyodrêbni³y ró ne wzorce p³odnoœci wed³ug miejsca zamieszkania, a tym samym i ró ny ich stopieñ przekszta³ceñ. Ponadto z wczeœniej prowadzonych rozwa añ wynika, e zale noœæ miêdzy przyrostami absolutnymi wspó³czynnika dzietnoœæ a jego natê eniem by³a nieistotna. Zmiany wzorca p³odnoœci równie nie zale a³y od natê enia p³odnoœci, niezale nie od miejsca zamieszkania. Podobny poziom zmian wspó³czynnika dzietnoœci nie gwarantowa³, i zmiany wzorca p³odnoœci dla tych jednostek terytorialnych bêd¹ zbli one. Ró ne natê enie w czasie zmian wartoœci cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug województw i miejsca zamieszkania sprawi³o, e w ró nym te stopniu odnotowany wzorzec na obszarach wiejskich upodobnia³ siê do wzorca obowi¹zuj¹cego na obszarach miejskich. Je eli porówna siê zmiany w czasie wartoœci miar podobieñstwa struktur, to mo na stwierdziæ, e wzorzec wiejski sta³ siê bardziej podobny do miejskiego jedynie w województwie opolskim. W regionie œl¹skim i dolnoœl¹skim ró nice miêdzy tymi wzorcami zasadniczo nie zmieni³y siê, w pozosta³ych zaœ wzros³y. Nie mo na zatem twierdziæ, e z czasem wzorzec p³odnoœci na obszarach wiejskich upodobni³ siê do wzorca na obszarach miejskich, chocia ró nice w poziomie wspó³czynnika dzietnoœci ogó³em miêdzy tymi obszarami wyraÿnie zmala³y. Ponadto nadal w wielu czêœciach kraju kszta³t wzorca p³odnoœci wyraÿnie odbiega od ogólnopolskiego, niezale nie od miejsca zamieszkania. Ró ny przestrzennie stopieñ przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci mo na dodatkowo opisaæ syntetycznymi miarami rozk³adu, co przedstawiono w nastêpnym rozdziale. SYNTETYCZNE MIARY ROZK ADU CZ STKOWYCH WSPÓ CZYNNIKÓW P ODNOŒCI W celu wyodrêbnienia grup województw charakteryzuj¹cych siê podobnym kszta³tem wzorca p³odnoœci wykorzystano informacje o dominancie (i relacjach z grupami s¹siednimi) oraz medianie tego rozk³adu. Opis ten pozwoli na ocenê stop- 156

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 157 nia zaawansowania przekszta³ceñ tego wzorca w czasie w ujêciu przestrzennym. W 1990 roku w ujêciu ogólnopolskim najwiêksze natê enie urodzeñ dotyczy- ³o kobiet w wieku 20 24 lata, zarówno w mieœcie, jak i na wsi. Kolejn¹ co do czêstotliwoœci urodzeñ by³a grupa 25 29 lat oraz 30 34 lata. W 2009 roku p³odnoœæ dominowa³a w grupie wieku 25 29 lat, niezale nie od miejsca zamieszkania, a nastêpnie w grupach 30 34 i 20 24 lata, ale w mieœcie ró nice w natê eniu p³odnoœci miêdzy tymi grupami wieku by³y mniejsze ni na wsi. W ujêciu przestrzennym sytuacja ta wygl¹da nieco inaczej. W 1999 roku na obszarach miejskich wzorzec p³odnoœci charakterystyczny dla kraju wyst¹pi³ w 75% województw, tj. najwiêksze natê enie p³odnoœci odnotowano w grupie wieku 25 29 lat, a nastêpnie w grupach 20 24 i 30 34 lata (wzorzec III). W pozosta³ych regionach, tj. dla 25% z nich, podobne natê enie p³odnoœci jak dla grupy wieku 25 29 lat wystêpowa³o równie w grupie 20 24 lat (wzorzec II). Dekadê póÿniej ju we wszystkich województwach najwiêksze natê enie p³odnoœci wyst¹pi³o w grupie wieku 25 29 lat, ale dla prawie 82% z nich natê enie p³odnoœci w grupie 30 34 lata by³o wiêksze ni w grupie 20 24 lata (wzorzec V). W pozosta³ych województwach, tj. w 18% z nich, intensywnoœæ w grupie wieku 25 29 lat kszta³towa³a siê na niewiele ni szym poziomie jak w grupie 30 34 lata (wzorzec VI). Najbardziej zaawansowane przekszta³cenia wzorca p³odnoœci dotyczy³y zatem regionów po³o onych w czêœci pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-wschodniej Polski (tabela 7). Jednoczeœnie stopieñ przekszta³ceñ tego wzorca nie zale a³ od poziomu natê enia wspó³czynnika dzietnoœci na tych obszarach. TABELA 7. Rozk³ad województw wed³ug stopnia zaawansowania zmian wzorca p³odnoœci na obszarach miejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 7. Distribution of voivodships by the degree of progress of changes in the pattern of fertility in urban areas in 1999 and 2009 Wzorzec 1999 2009 II dolnoœl¹skie, lubuskie, œl¹skie i zachodniopomorskie (n = 4) III podlaskie, warmiñsko-mazurskie, podkarpackie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, ma³opolskie, lubelskie, pomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie, mazowieckie (n = 12) V dolnoœl¹skie, lubuskie, œl¹skie, zachodniopomorskie, warmiñsko-mazurskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, pomorskie, wielkopolskie, ³ódzkie, opolskie, mazowieckie (n = 13) VI ma³opolskie, podkarpackie, podlaskie (n = 3) ród³o:na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Na obszarach wiejskich zmiany wzorca p³odnoœci by³y nieco bardziej zró nicowane, mniej zaawansowane i odmiennie przebiegaj¹ce w czasie. W 1999 roku w 44% województw najwiêksze natê enie p³odnoœci obserwowano dla kobiet 157

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 158 w wieku 20 24 lata, a nastêpnie 25 29 lat i 30 34 lata (wzorzec I). W kolejnych 31% województw podobna sk³onnoœæ do prokreacji wystêpuje w grupach wieku 20 24 lata i 25 29 lat, a nastêpnie w wieku 30 34 lata (wzorzec II). Natomiast w 25% województw najwiêksze natê enie p³odnoœci odnotowuje siê w grupie 25 29, a nastêpnie w grupie 20 24 lata i 30 34 lat (wzorzec III). W 2009 roku obserwujemy dalsze zmiany w relacjach miêdzy cz¹stkowymi wspó³czynnikami p³odnoœci, ale dla 12% województw nadal obowi¹zuje wzorzec III p³odnoœci. Dla 50% regionów natê enie p³odnoœci by³o najwiêksze w grupie 25 29 lat, ale równoczeœnie w s¹siednich grupach wieku kszta³towa³o siê na podobnym poziomie (wzorzec IV), a dla 38% natê enie p³odnoœci by³o najwiêksze w grupie 25 29 lat, ale w grupie 20 24 lata by³o mniejsze ni w grupie 30 34 lata (wzorzec V). Zmiany wzorca p³odnoœci nie dokonywa³y siê z tak¹ sam¹ intensywnoœci¹ we wszystkich województwach. Spowodowa³o to, e z czasem nieco zmieni³ siê przestrzenny rozk³ad województw wed³ug stopnia jego przekszta³ceñ. W 1999 roku najbardziej zaawansowanym wzorcem charakteryzowa³y siê województwa po³o one w pasie przygranicznym Polski Wschodniej oraz w czêœci po³udniowo-wschodniej kraju. Najmniejsze zaœ przekszta³cenia dotyczy³y g³ównie regionów Polski Pó³nocnej i Po³udniowo-Zachodniej. W 2009 roku wzros³a liczba województw doœwiadczaj¹cych najbardziej zaawansowanych przekszta³ceñ tego wzorca, ale nadal by³y to województwa rozlokowane w pasie przygranicznym Polski Wschodniej, a dodatkowo równie w czêœci œrodkowo-po³udniowej oraz œrodkowo-wschodniej. Zmniejszy³a siê natomiast liczba województw o najmniejszym jego zaawansowaniu, która obejmowa³a czêœæ Polski Pó³nocno-Œrodkowej i Pó³nocno-Zachodniej (tabela 8). Ró ny stopieñ przekszta³ceñ wzorca p³odnoœci tylko w niewielkim stopniu zale a³ od poziomu wspó³czynnika dzietnoœci ogó³em, co oznacza, e bardziej zaawansowane jego przekszta³cenia nie wynika³y ze wzrostu kolejnoœci urodzeñ. TABELA 8. Rozk³ad województw wed³ug stopnia zaawansowania zmian wzorca p³odnoœci na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 8. Distribution of voivodships by the degree of progress of changes in the pattern of fertility in rural areas in 1999. and 2009. Wzorzec 1999 2009 I dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, ³ódzkie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie, zachodniopomorskie (n = 7) II mazowieckie, opolskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, wielkopolskie (n = 5) III lubelskie, ma³opolskie, podkarpackie, pomorskie, zachodniopomorskie (n = 2) podlaskie (n = 4) IV dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, ³ódzkie, opolskie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie (n = 8) V lubelskie, ma³opolskie, mazowieckie, podkarpackie, podlaskie, œl¹skie (n = 6) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. 158

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 159 Przyjmuj¹c, e ocena stopnia zaawansowania wzorca p³odnoœci polega na przesuniêciu decyzji o urodzeniu dziecka do starszych grup wieku kobiety, widaæ, e przemiany by³y wyraÿniejsze na obszarach miejskich i bardziej jednorodne w ujêciu przestrzennym ni na wsi. Tu przekszta³cenia te by³y nieco wolniejsze i znacznie bardziej zró nicowane regionalnie. Jednoczeœnie stopieñ przekszta³ceñ wzorca nie przebiega tak samo we wszystkich województwach oraz wyraÿnie siê ró ni miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimiw ramach tych samych jednostek terytorialnych. Z czasem zwiêkszy³y siê zatem ró nice we wzorcu p³odnoœci miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi. Stopieñ przekszta³ceñ krzywej p³odnoœci mo na dodatkowo scharakteryzowaæ za pomoc¹ mediany wieku kobiet w chwili rodzenia dziecka. I tak w latach 1990 2009 charakterystyka ta systematycznie ros³a, mimo spadku wspó³czynnika dzietnoœci, zw³aszcza w pierwszej dekadzie XXI wieku. Jej wzrost by³ wyraÿniejszy wœród mieszkanek miast, powoduj¹c, i z czasem ró nice w medianie wieku miêdzy kobietami zamieszka³ymi na terenach miejskich i wiejskich wyraÿnie zwiêkszy³y siê (rysunek 3). RYSUNEK 3. Mediana wieku kobiet w chwili rodzenia wed³ug miejsca zamieszkania w latach 1990 2009 (na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat) FIGURE 3. The median age of women at the time of the birth of a child by place of residence in 1990 2009 Podobny kierunek zmian obserwuje siê we wszystkich województwach, jednak o ró nym natê eniu. Zmiany te sprzyjaj¹ przestrzennemu ujednolicaniu siê mediany wieku kobiet w chwili rodzenia dla obszarów miejskich i wiejskich. Jednoczeœnie odnotowuje siê równie województwa, dla których wartoœæ tej miary znacznie ró ni siê od przeciêtnej wyznaczonej dla kraju. Nadal wystêpuj¹ bowiem województwa o znacznie wiêkszej wartoœci od ogólnopolskiej. Warto równie wspomnieæ, e o ile w 1999 roku rozk³ad 159

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 160 liczby województw wed³ug klas wartoœci mediany wieku by³ prawostronny, niezale nie od miejsca zamieszkania, o tyle w 2009 roku w mieœcie nadal by³ taki sam, ale na wsi uleg³ zmianie. Oznacza to, e w ponad po³owie województw na obszarach wiejskich œredni wiek rodzenia dziecka przez kobietê by³ wy szy ni mediana. Odnotowane zmiany w wartoœci mediany wieku wp³ynê³y na relacje miêdzy województwami, zw³aszcza w mieœcie. Ich przestrzenny obraz nieco zmieni³ siê w czasie oraz odmiennie kszta³towa³ dla obszarów miejskich i wiejskich. Na obszarach miejskich w 1999 roku najni sza mediana wieku kobiet dotyczy³a obszarów Polski Pó³nocno-Zachodniej. Natomiast najwiêksze jej wartoœci wystêpowa³y w pasie przygranicznym Polski Wschodniej oraz w czêœci po³udniowo-wschodniej kraju. W pozosta³ej czêœci kraju wartoœci te by³y zbli one do ogólnopolskich. W 2009 roku najmniejszymi jej wartoœciami charakteryzowa³y siê ju rejony Polski Pó³nocnej i Zachodniej. Wartoœci wiêksze od przeciêtnej obejmowa³y nadal pas przygraniczny czêœci wschodniej kraju oraz czêœæ po³udniowo-wschodni¹ kraju (tabela 9). TABELA 9. Rozk³ad województw wed³ug mediany wieku kobiet w chwili rodzenia na obszarach miejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 9. Distribution of voivodships by the median age of women at the time of the birth of a child in urban areas in 1999 and 2009 Mediana wieku 1999 2009 me < me S lubuskie, zachodniopomorskie (n = 2) kujawsko-pomorskie, lubuskie, œl¹skie, warmiñsko-mazurskie (n = 4) me S me < me dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, œwiêtokrzyskie, wielkopolskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, opolskie, opolskie, pomorskie, zachodniopomorskie, ³ódzkie, warmiñsko-mazurskie, dolnoœl¹skie, podlaskie (n = 7) wielkopolskie (n = 8) me me < me + S pomorskie, lubelskie (n = 2) lubelskie, podkarpackie, ³ódzkie (n = 3) me + S me mazowieckie, ma³opolskie, ma³opolskie, mazowieckie (n = 2) podkarpackie, podlaskie (n = 4) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Na obszarach wiejskich odnotowano natomiast nieco wiêksz¹ koncentracjê przestrzenn¹ wartoœci mediany wieku kobiet, a jej najmniejsze wartoœci w 1999 roku dotyczy³y pasa przygranicznego Polski Zachodniej, a w 2009 roku czêœci pó³nocnej kraju. W 1999 i 2009 roku wartoœci bliskie ogólnopolskiej obejmowa³y g³ównie województwa po³o one w czêœæ œrodkowej Polski, niezale nie od roku rozwa añ. Natomiast najwiêksze wartoœci mediany wieku dotyczy³y zasadniczo województw po³o onych w czêœci pó³nocno- -wschodniej, po³udniowo-wschodniej oraz œrodkowo-po³udniowej kraju (tabela 10). 160

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 161 TABELA 10. Rozk³ad województw wed³ug mediany wieku kobiet na obszarach wiejskich w 1999 i 2009 roku TABLE 10. Distribution of voivodships by the median age of women at the time of the birth of a child in rural areas in 1999 and 2009 Mediana wieku 1999 2009 me < me S zachodniopomorskie, lubuskie, warmiñsko-mazurskie, zachodniopomordolnoœl¹skie (n = 3) skie, pomorskie (n = 3) me S me < me kujawsko-pomorskie, warmiñsko- lubuskie, kujawsko-pomorskie, -mazurskie, wielkopolskie, œwiêtokrzyskie (n = 3) œwiêtokrzyskie, ³ódzkie, mazowieckie (n = 6) me me < me + S pomorskie, opolskie, œl¹skie, dolnoœl¹skie, podlaskie, wielkopolskie, lubelskie (n = 4) opolskie, lubelskie, ³ódzkie, mazowieckie, podkarpackie (n = 8) me + S me podlaskie, ma³opolskie, œl¹skie, ma³opolskie (n = 2) podkarpackie (n =3) ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Mimo relatywnie sta³ego uporz¹dkowania województw wed³ug wartoœci mediany w czasie zmiany w jej poziomie wyraÿnie ró nicowa³y obszar kraju. Przyrosty absolutne wskazuj¹ na jej wzrost we wszystkich województwach, jednak z ró nym nasileniem, a skala tych zmian nie by³a zale na od poziomu wspó³czynnika dzietnoœci. Jednoczeœnie by³ on wyraÿniejszy na obszarach miejskich, ale jednoczeœnie bardziej zró nicowany. Obiekty doœwiadczaj¹ce ró nej skali zmian wartoœci mediany wieku nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów (tabela 11). TABELA 11. Rozk³ad województw wed³ug przyrostów absolutnych mediany wieku kobiet w chwili rodzenia i miejsca zamieszkania miêdzy 2009 a 1999 rokiem TABLE 11. Distribution of voivodships by the absolute factor of median age of women at the time of the birth of a child by the place of residence between the 2009 and 1999 Przyrosty absolutne Miasto me 0,8 podkarpackie 0,8 > me 1,1 pomorskie, podlaskie, warmiñsko-mazurskie, lubelskie 1,1 > me 1,7 podlaskie opolskie 1,7 > me 2,0 podkarpackie, lubelskie, warmiñsko-mazurskie ma³opolskie, œwiêtokrzyskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, œl¹skie, mazowieckie, zachodniopomorskie 2,0 > me 2,3 kujawsko-pomorskie, pomorskie, œl¹skie, ³ódzkie, lubuskie, dolnoœl¹skie wielkopolskie 2,3 > me 2,7 ma³opolskie, opolskie, œwiêtokrzyskie, ³ódzkie 2,8 > me 3,0 mazowieckie, zachodniopomorskie, lubuskie ród³o: Na podstawie Rocznika Demograficznego z ró nych lat. Wieœ 161

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 162 UWAGI KOÑCOWE W latach 1990 1999 wspó³czynnik dzietnoœci ogólnej w ujêciu ogólnopolskim charakteryzowa³ siê systematycznym zmniejszaniem wartoœci, o nieco szybszym natê eniu w mieœcie. Po tym okresie obserwuje siê powolny jego wzrost, ale nadal miara ta przyjmuje wartoœci wiêksze na wsi, chocia ró nica ta wyraÿnie zmala³a w czasie. W ujêciu przestrzennym obserwuje siê ujednolicanie poziomu dzietnoœci na obszarach wiejskich, a wzrost rozproszenia na obszarach miejskich. Zmiany te powoduj¹, e z czasem maleje ró nica w wartoœciach wspó³czynnika dzietnoœci miêdzy tymi obszarami. Nadal jednak utrzymuj¹ siê istotne ró nice miêdzy województwami, niezale nie od miejsca zamieszkania. Ró ne natê enie zmian w czasie wspó³czynnika dzietnoœci wp³ynê³o na uporz¹dkowanie województw wed³ug ich wartoœci, powoduj¹c, i obraz przestrzennego zró nicowania tej miary uleg³ zmianie. Zmiany te nie by³y takie same na obszarach miejskich i wiejskich. Jednoczeœnie cech¹ charakterystyczn¹, niezale nie od miejsca zamieszkania, jest fakt, e województwa doœwiadczaj¹ce podobnego poziomu zmian wartoœci tej miary nie tworzy³y zwartych przestrzennie obszarów. Zmiany wartoœci wspó³czynnika dzietnoœci ogólnej odzwierciedlaj¹ zmiany cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku. Niejednakowe nasilenie ich zmian wp³ynê³o na zmianê wzorca p³odnoœci. Z czasem nast¹pi³o wyraÿne jego sp³aszczenie oraz przesuniêcie dominanty do starszej grupy wieku, tj. 25 29 lat. Jednak zmiany te nie objê³y wszystkich obiektów. Na obszarach miejskich wprawdzie dotyczy³y wszystkich województw, ale na wsi jedynie oko³o po³owy. Przekszta³cenia wzorca p³odnoœci by³y zatem bardziej zaawansowane i bardziej jednorodne wœród kobiet mieszkaj¹cych w miastach. Mimo dokonuj¹cych siê z czasem przestrzennych zmian w natê eniu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci wed³ug wieku matki w chwili rodzenia, obowi¹zuj¹cy wzorzec p³odnoœci na obszarach wiejskich nie sta³ siê bardziej podobny do wzorca odnotowanego dla obszarów miejskich. Mo na nawet mówiæ o zwiêkszaniu siê tych ró nic. BIBLIOGRAFIA Adsera A., 2004: Changing fertility rates in developed countries. The impact of labour market institutions. Journal of Population Economics 17: 17 43. Budnik A., Mrowicka B., Baran S., 2007: The fertility of women in Poland in the period of transformation of the political and economics system (the 80's and 90's). Human Evolution 18, 3 4: 243 250. Chojnicki Z., 1996: Region w ujêciu geograficzno-systemowym. W: Podstawy regionalizacji geograficznej. Red. T. Czy. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ: 7 43. Chromiñska M., 1999: Uwarunkowania decyzji urodzenia kolejnego dziecka w rodzinie rolnika indywidualnego. Studia Demograficzne 1/135: 12 25. Czy T., 2002: Zastosowanie modelu potencja³u w analizie zró nicowania regionalnego Polski. Studia Regionalne i Lokalne 2 3: 5 14. Florczak W., 2008: Makroekonomiczne uwarunkowania p³odnoœci w Polsce: próba kwantyfikacji. Studia Demograficzne 1 2/153 154: 82 111. 162

WiR 2-2011.qxd 7/1/11 12:25 PM Page 163 Fr¹tczak E., Liefbroer A., 1996: The Family Formation Process in Poland During the Early Years of Economic Transition: Evidence from Polish Family and Fertility Survey 1991. Studia Demograficzne 1 2: 39 53. Fr¹tczak E., Ptak-Chmielewska A., 1999: Formu³a Bongaartsa-Feeneya zastosowania dla Polski. Studia Demograficzne 2/136: 43 61. Go³ata E., 1995: P³odnoœæ i ma³ eñskoœæ w Polsce w okresie transformacji spo³eczno-gospodarczej. Studia Demograficzne 3/121: 91 103. Kocot-Górecka K., 2002: Aktywnoœæ ekonomiczna kobiet a zmiany wzorca p³odnoœci w Polsce. Praca doktorska. ISiD, KAE, SGH, Warszawa. Kotowska I.E., 2002: Zmiany modelu rodziny. Polska kraje europejskie. Polityka Spo³eczna 4: 13 17. Kotowska I.E., JóŸwiak J., Matysiak A., Baranowska A., 2008: Poland: Fertility decline as a response to profund societal and labour market changes? Demographic Research 19: 795 854. Kurkiewicz J., 1998: Modele przemian p³odnoœci w wybranych krajach europejskich w œwietle drugiego przejœcia demograficznego. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 131: 28 54. Malina A., 2006: Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce w porównaniu z krajami Unii Europejskiej. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 726, Wydawnictwo AE, Kraków. Matysiak A., 2005: The sharing of professional and household duties between Polish couples: preferences and actual choices. Studia Demograficzne 1: 122 153. Mishtal J.Z., 2009: Understanding low fertility in Poland. Demographic consequences of gendered discrimination in employment and post-socialist neoliberal restructuring. Demographic Research 21: 597 626. M³odak A., 2006: Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej. Difin, Warszawa. Mynarska M., 2009: Individual fertility choices in Poland. Universität Rostock, Rostock. Nowiñska- aÿniewska E., Górecki T., 2005: Metody badañ przestrzenno-ekonomicznych w ujêciu dynamicznym i ich zastosowanie w regionalistyce. Studia Regionalne i Lokalne 2: 89 100. Roczniki Demograficzne z lat 1991 2010. GUS, Warszawa. Szuman A., 1998: Postawy i zachowania prokreacyjne matek pracuj¹cych zawodowo w warunkach przekszta³ceñ systemowych w Polsce. Studia Demograficzne 3/133: 37 60. Toñski P., 1999: Przestrzenne zró nicowanie p³odnoœci w Polsce w latach 1989 1997. Studia Demograficzne 1/135: 23 41. THE SIMILARITY OF PROCREATION BEHAVIOURS IN URBAN AND RURAL AREAS OF POLAND IN 1990 2009 Abstract. Changes in procreation behaviours observable both in urban and rural areas since the early 1990s may result in the diminishing difference between these areas in terms of the intensity of fertility rate and the pattern of fertility. The aim of the article is to describe the changes that took place in 1990 2009 and to determine their direction and intensity. Additionally, the author of the article tries to identify these regions of Poland where the process of changes was the fastest and the occurring changes were similar. Key words: procreation behaviours, rural areas, urban areas 163