Analiza wpływu deficytu budżetowego na poziom cen w gospodarce

Jacek Batóg Uniwersytet Szczeciński Analiza wpływu deficytu budżetowego na poziom cen w gospodarce Rolę wartości charakteryzujących zdrowe procesy gospodarcze bardzo często pełnią proporcje między określonymi zmiennymi ekonomicznymi. Proporcje te mogą być wzorcem, przy pomocy którego oceniamy poziom rozwoju i aktualny stan danego systemu gospodarczego. Mogą one również stanowić podstawę do budowania średnioi długookresowych prognoz podstawowych parametrów makroekonomicznych. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie: czy w gospodarce, a dokładnie w zakresie finansów publicznych, istnieją określone proporcje, charakteryzujące się wysoką stabilnością w czasie, na podstawie których można formułować diagnozy i wyznaczać prognozy gospodarcze? Osobnym zagadnieniem jest stabilność badanych proporcji. Pomimo wysiłków wielu ekonomistów pod znakiem zapytania staje możliwość znalezienia pewnych uniwersalnych, absolutnie stałych w czasie i w przestrzeni, prawidłowości w zakresie struktur zjawisk ekonomicznych. Bardzo często prawidłowość obserwowana dzisiaj, jutro może ulec zmianie lub nawet przestać istnieć. Pogląd ten podziela wielu ekonomistów. Dla przykładu O.Lange [Ekonomia polityczna... 1975, s.260] definiując tzw. ekonomiczne prawo ruchu stwierdza, że zmiany systemów (proporcji, praw) są czymś nieuniknionym i naturalnym. T a b e l a 1 Wydatki budżetowe i dochód narodowy brutto ( mld USD) dla gospodarki USA w latach 1950-1986 Lata Wydatki budżetowe Dochód narodowy brutto Stosunek 2:3 1 2 3 4 1950 38,8 288,3 0,13 1951 60,4 333,4 0,18 1952 75,8 351,6 0,22 1953 82,8 371,6 0,22 1954 76,0 372,5 0,20 1955 75,3 405,9 0,19 1956 79,7 428,2 0,19

1957 87,3 451 0,19 1958 95,4 456,8 0,21 1959 97,9 495,8 0,20 1950-1959 0,19 1960 100,6 515,4 0,20 1961 108,4 533,8 0,20 1962 118,2 574,6 0,21 1963 123,8 606,9 0,20 1964 130,0 649,8 0,20 1965 138,6 705,1 0,20 1966 158,6 772,0 0,21 1967 179,7 816,4 0,22 1968 197,7 892,7 0,22 1969 207,3 963,9 0,22 1960-1969 0,21 1970 218,2 1 015,5 0,21 1971 232,4 1 102,7 0,21 1972 250,0 1 212,8 0,21 1973 266,5 1 359,3 0,20 1974 299,1 1 472,8 0,20 1975 335,0 1 598,4 0,21 1976 356,9 1 782,8 0,20 1977 387,3 1 990,5 0,19 1978 425,2 2 249,7 0,19 1979 467,8 2 508,2 0,19 1970-1979 0,20 1980 530,3 2 732,0 0,19 1981 588,1 3 052,6 0,19 1982 641,7 3 166,0 0,20 1983 675,0 3 405,1 0,20 1984 735,9 3 773,2 0,20 1985 818,6 4 010,3 0,20 1986 869,7 4 235,0 0,21 1980-1986 0,20 1950-1986 0,20 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C. Ekonomia... 1991] Przykładem wyraźnej i stabilnej w czasie proporcji w zakresie finansów publicznych może być kształtowanie się wydatków budżetowych w porównaniu do produktu krajowego brutto lub dochodu narodowego brutto. Poniżej w tab. 1 oraz na rys.1 przedstawiona została wspomniana relacja na przykładzie gospodarki Stanów Zjednoczonych w latach 1950-1986. Wyraźnie widoczna jest, mimo pewnych zakłóceń w poszczególnych latach, prawidłowość polegająca na tym, że stosunek wydatków budżetowych do dochodu narodowego brutto na przestrzeni prawie czterdziestu lat kształtował się w gospodarce amerykańskiej na poziomie 0,2. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona obliczony dla badanych zmiennych wyniósł 0,998.

1 0 80 60 Wydatki budżetowe(mldusd) 40 20 0 0 1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 Dochódnarodowybrutto(mldUSD) Rys. 1. Wykres korelacyjny dochodu narodowego brutto i wydatków budżetowych dla gospodarki USA w latach 1950-1986 Podobny charakter wykazuje również związek między wydatkami budżetowymi a produktem krajowym brutto w gospodarce polskiej w latach 1991-1998. Wykres korelacyjny tych dwóch zmiennych w badanym okresie został przedstawiony na rys.2. Siła związku między analizowanymi zjawiskami mierzona wartością współczynnika korelacji liniowej Pearsona wyniosła 0,990. Warto zaznaczyć, że identyczna relacja występuje również w przypadku produktu krajowego brutto i dochodów budżetowych. 1,6e5 1,4e5 1,2e5 1e5 80000 Wydatki budżetowe(mlnzł) 60000 40000 20000 0 1000000 200000 300000 400000 500000 600000 Produkt krajowybrutto(mlnzł) Rys.2. Wykres korelacyjny produktu krajowego brutto i wydatków budżetowych dla gospodarki polskiej w latach 1991-1998

Zajmiemy się obecnie analizą związku między poziomem deficytu budżetowego i dynamiką cen konsumpcyjnych. Analiza obejmuje trzy grupy obiektów: gospodarkę Polski w latach 1991-1998, wybrane gospodarki Europy Zachodniej w latach 1991 i 1995 oraz wybrane kraje Europy Środkowo-Wschodniej w roku 1996. Finansowanie deficytu może odbywać się poprzez: zaciąganie zobowiązań w stosunku do podmiotów instytucjonalnych i ludności, zmniejszanie posiadanych rezerw oraz uzyskiwanie pożyczek w banku centralnym lub z zagranicy. Należy zauważyć, że jedynie trzeci sposób finansowania deficytu powoduje wzrost poziomu cen, który jest wręcz warunkiem niezbędnym aby budżet mógł wygenerować odpowiednie dochody dzięki mechanizmowi nazywanemu podatkiem inflacyjnym (inflation tax). Niewątpliwą zaletą tego sposobu finansowania deficytu jest to, że nie wymaga on zmiany ustawy budżetowej. W przypadku finansowania deficytu budżetowego poprzez drukowanie pieniądza istnieje jednak również istotne zagrożenie znane pod nazwą efektu Olivery- Tanziego [Sachs J., Larrain F., Macroeconomics in the Global Economy... 1993, s.348]. Wystąpienie tego zjawiska oznacza powstanie sprzężenia zwrotnego między poziomem deficytu budżetowego, poziomem cen w gospodarce oraz wielkością obciążeń podatkowych. Wzrost deficytu budżetowego finansowanego w ten sposób powoduje wzrost inflacji, co przy założeniu wystąpienia opóźnienia w realizacji zobowiązań podatkowych w stosunku do momentu ich powstania, skutkuje zmniejszeniem realnych dochodów budżetowych czego efektem jest konieczność ponownego zwiększania deficytu. Zwiększanie deficytu budżetowego spowodować może dodatkowo inne negatywne efekty. Wzrost zadłużenia budżetowego spowodować może wzrost stóp procentowych, który jest bezpośrednią przyczyną zmniejszonych wydatków sektora prywatnego zwłaszcza w zakresie nowych inwestycji. Zjawisko to znane jest pod nazwą efektu wypychania. Skutkiem wzrostu deficytu budżetowego, przy innych czynnikach constans, jest z reguły wzrost popytu krajowego. To powoduje z kolei albo wzrost inflacji, albo wzrost importu i pogorszenie deficytu obrotów bieżących [M.Misiak, W.Romanowicz, Eksperci o budżecie... 1999, s.17].

Przeprowadzając analizę związku między poziomem deficytu budżetowego mierzonego w sposób względny jako procent produktu krajowego brutto oraz poziomem cen w gospodarce wyrażonym przez wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych należy uwzględnić fakt, iż zależność ta staje się dopiero widoczna w przypadku agregacji czasowej poszczególnych obserwacji. Zjawisko to wyraża się w tym, że obserwacja powyższej zależności w okresach krótszych niż półroczne nie pozwala na sformułowanie hipotezy o istotnym związku między badanymi zmiennymi. Podobny pogląd wyraził w W. Kuczyński w ramach dyskusji ekspertów ekonomicznych Nie ma deterministycznej, krótkookresowej zależności pomiędzy niewielkimi wahaniami deficytu a inflacją [M.Misiak, W.Romanowicz, Eksperci o budżecie... 1999, s.16]. Potwierdzeniem tego spostrzeżenia może być graficzna prezentacja kształtowania się salda dochodów i wydatków budżetowych (w mln zł) oraz wskaźnika cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w okresach miesięcznych (od stycznia 1993 do maja 1999, zob. rys.3) oraz salda dochodów i wydatków budżetowych (%PKB) i wskaźnika cen konsumpcyjnych w okresach półrocznych (w latach 1993 1998, zob. rys.4). 107 106 105 104 103 102 5000 4000 3000 2000 1000 0-1000 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 101 100 99 Wskaźnikcen Saldodochodówi wydatków Saldodochodówi wydatkówbudżetu(mlnzł) -2000-3000 -4000-5000 98-6000 05115 020 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 Rys.3. Saldo dochodów i wydatków budżetowych oraz indeks cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w ujęciu miesięcznym (od stycznia 1993 do maja 1999)

125 6 120 115 110 5 4 3 2 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 105 Deficyt budżetowy(%pkb) 100-1 95-2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011213 Wskaźnikcen Deficyt budżetowy 1 0 Rys.4. Saldo dochodów i wydatków budżetowych oraz indeks cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w ujęciu półrocznym (w latach 1993-1998) W tab. 2 zaprezentowane zostały współczynniki korelacji liniowej Pearsona opisujące związek między saldem dochodów i wydatków budżetowych oraz indeksem cen konsumpcyjnych w tych samych okresach oraz w przypadku wprowadzenia opóźnień czasowych. Jak widać występuje całkowity brak zależności dla danych miesięcznych oraz stosunkowo istotna korelacja dodatnia dla nieopóźnionych danych półrocznych. T a b e l a 2 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między saldem dochodów i wydatków budżetowych (% PKB) oraz indeksem cen konsumpcyjnych w ujęciu miesięcznym i półrocznym z uwzględnieniem opóźnień czasowych Deficyt budżetowy - dane miesięczne Inflacja - dane miesięczne DEFt DEFt-1 DEFt-2 DEFt-3 CPIt - 0,06 0,04-0,26-0,23 Deficyt budżetowy - dane półroczne Inflacja - dane półroczne DEFt DEFt-1 DEFt-2 - CPIt 0,64-0,10 0,44 - Źródło: obliczenia własne Obserwacja kształtowania się deficytu budżetowego w okresach miesięcznych prowadzi do dodatkowego spostrzeżenia. Wyraźnie widoczny jest wzrost zmienności tego zjawiska w okresie styczeń 1996 maj 1999 w porównaniu do okresu styczeń 1993 grudzień 1995. Współczynniki zmienności losowej deficytu budżetowego

wyniosły w tych dwóch okresach odpowiednio 1,51 i 1,78. Przyczyną tej tendencji było występowanie znaczących zmian salda dochodów i wydatków z miesiąca na miesiąc. Świadczy to o mniej równomiernym rozłożeniu deficytu między poszczególne miesiące w ostatnich trzech lat i sugeruje spadek jego stabilności. W tab. 3 oraz na rys.5 zaprezentowano związek między saldem dochodów i wydatków budżetowych oraz indeksem cen konsumpcyjnych w ujęciu rocznym. T a b e l a 3 Indeks cen konsumpcyjnych i wielkości deficytu budżetowego (% PKB) Rok w Polsce w latach 1991-1998 Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych [rok poprzedni = 100] CPI t Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto [%] DEF t 1991 170,3 3,83 1992 140,0 6,01 1993 135,3 2,79 1994 132,2 2,73 1995 127,8 2,43 1996 119,9 2,38 1997 114,9 1,26 1998 111,8 2,39 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyczny 1997, tab. 1(659, s.473; tab. 2(692), s.501; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, tab. 12(341), s.314; tab. 1(506), s.468; tab. 2 (537), s.508; Biuletyn Statystyczny GUS 6/99, tab. 19, s.61; tab. 2, s.34] 175 165 155 145 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 135 125 115 105 0,51,52,53,54,55,56,5 Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.5. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla polskiej gospodarki w latach 1991-1998

Analiza zależności między badanymi zmiennymi wskazuje na występowanie istotnego dodatniego związku. Wspomnianą prawidłowość zakłóca jednak obserwacja nietypowa, która wystąpiła w roku 1992. Według A.Zeliasia [A.Zeliaś, Metody wykrywania obserwacji nietypowych w badaniach ekonomicznych... 1996, s.17)] Obserwacje nietypowe z reguły zmieniają i wypaczają charakter zależności między badanymi zmiennymi ekonomicznymi. Ten sam autor wyraża jednocześnie pogląd, że podstawą oceny obserwacji jako nietypowych powinna być przede wszystkim analiza merytoryczna. Wydaje się, że właśnie biorąc pod uwagę przesłanki merytoryczne rok 1992 można uznać za nietypowy z punktu widzenia kształtowania się dochodów i wydatków budżetu. W roku tym nastąpił znaczący wzrost wydatków budżetowych o około 7 mld zł. Decydującymi czynnikami tego wzrostu były: wzrost dotacji i subwencji o 5,7 mld zł z czego na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych przypadało 2,75 mld zł, wydatków bieżących jednostek budżetowych o 4,2 mld zł oraz obsługi długu publicznego o 2,35 mld zł [Rocznik Statystyczny 1995, tab. 1(645), s.497]. Jednocześnie wystąpił wzrost dochodów budżetu tylko o około 3 mld zł. Powodem takiego stanu rzeczy było przede wszystkim zaprzestanie regulowania zobowiązań podatkowych przez duże przedsiębiorstwa państwowe znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej oraz brak wpływów od małych firm rozpoczynających działalność i korzystających z wielu zwolnień podatkowych. Po wyeliminowaniu powyższej nietypowej obserwacji wartość współczynnika korelacji Pearsona dla analizowanych zjawisk wyniosła 0,87. W tab. 10 oraz na rys.6 i rys.7 przedstawiona została zależność między poziomem cen oraz poziomem deficytu budżetowego (% PKB) dla wybranych krajów Europy Zachodniej w latach 1991 i 1995. T a b e l a 4 Poziom cen konsumpcyjnych i wielkość deficytu budżetowego (% PKB) w wybranych krajach Europy Zachodniej w latach 1991 i 1995 Kraj Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 1991 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1991 roku DEF i Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych W 1995 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1995 roku DEF i 1990 = 100 1994 = 100 Belgia 102,9 6,6 101 4,1 Dania 102,4 2,0 102 1,6

Francja 103,2 1,9 102 5,0 Grecja 118,4 15,4 109 9,2 Hiszpania 106,3 4,9 105 6,9 Holandia 103,3 2,5 102 3,8 Irlandia 103,2 2,1 103 2,1 Niemcy 103,9 3,2 102 3,5 Portugalia 111,9 6,4 104 5,2 Włochy 107,2 10,2 105 7,1 W. Brytania 105,9 2,8 103 5,5 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyki Międzynarodowej... 1997, tab. 2(289), s.379; tab. 1-3(308-310), s.429-432] 120 116 112 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 108 104 100 0 2 4 6 8 101214161 Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.6. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Zachodniej roku 1991 110 108 106 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 104 102 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.7. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Zachodniej roku 1995

Podobnie jak w przypadku polskiej gospodarki występuje wyraźny dodatni związek między badanymi zjawiskami. W obydwu rozpatrywanych latach siła tej zależności kształtuje się na prawie identycznym poziomie. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona wynoszą dla lat 1991 i 1995 odpowiednio 0,85 oraz 0,83. Na podstawie danych zamieszczonych w tab.4 oszacowana została funkcja regresji opisująca zależność między poziomem wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPIi) oraz poziomem deficytu budżetowego jako % PKB (DEFi) w latach 1991 i 1995 (w nawiasach podano średnie błędy szacunku parametrów strukturalnych): 1) Rok 1991: 2) Rok 1995: CPI ˆ i 101,085 0,977 DEF i, R 2 = 0,72 Se = 2,74 D-W = 2,29 (1,355) (1,009) (0,204) CPI ˆ i 99,382 0,830 DEF i, R 2 = 0,68 Se = 1,34 D-W = 2,86 (0,188) W oparciu o otrzymane wyniki stwierdzić można, że wzrost udziału deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto o 1 punkt procentowy powodował przeciętny wzrost poziomu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1991 i 1995 odpowiednio o 0,98 oraz 0,83 punktu procentowego. W tab. 5 oraz na rys.8 przedstawiona została zależność między wskaźnikiem cen konsumpcyjnych oraz deficytem budżetowym (% PKB) dla wybranych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w roku 1996. T a b e l a 5 Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych i wielkość deficytu budżetowego (% PKB) w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej w roku 1996 Kraj Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 1996 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1996 roku DEF i 1995 = 100 Czechy 109 0,1 Litwa 125 3,6

Polska 120 2,4 Rosja 148 6,5 Rumunia 139 1,7 Słowenia 110-0,1 Węgry 124 3,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, tab. 36(602), s.609; tab. 95(661), s.672; tab. 97(663), s.675; Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej 2/99, tab. 10, s.39] 155 145 135 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 125 115 105-10 1 2 3 4 5 6 7 Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.8. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej w roku 1996 Siła związku między badanymi zmiennymi była istotna. Obliczony współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł 0,81 (wartość tego współczynnika obliczonego dla badanej grupy krajów z wyłączeniem obserwacji dla Rumunii wyniosła 0,98). Na podstawie powyższych danych, bez uwzględnienia Rumunii, oszacowany został podobnie jak dla krajów Europy Zachodniej model współzależności: CPI ˆ i 107,892 5,682 DEF i, R 2 = 0,97 Se = 2,89 D-W = 1,75 (1,807) (0,527)

W oparciu o otrzymany model stwierdzić można, że w przypadku krajów Europy Środkowo-Wschodniej wzrost udziału deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto o 1 punkt procentowy powodował przeciętny wzrost poziomu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych 5,68 punkta procentowego. Tak więc w porównaniu do krajów Europy Zachodniej widoczna jest znacznie większa wrażliwość cen na zmianę poziomu deficytu budżetowego. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że przyczyną tego zjawiska jest znacznie wyższy poziom cen w gospodarce krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Na podstawie przeprowadzonej analizy można sformułować wniosek o poprawności postawionej na początku hipotezy badawczej o istnieniu istotnego związku między poziomem deficytu budżetowego (mierzonego jako udział procentowy w produkcie krajowym brutto) oraz poziomem cen w gospodarce. Jednocześnie można zauważyć inną prawidłowość. Przeciętny poziom deficytu budżetowego w krajach Europy Zachodniej jest około dwukrotnie wyższy niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (zob. tab.6). T a b e l a 6 Wielkość deficytu budżetowego (% PKB) dla wybranych krajów Badany obiekt (grupa obiektów) Deficyt budżetowy (% PKB) Polska (średnia z lat 1991-1998, bez roku 1992) 2,54 Europa Zachodnia (wybrane kraje w roku 1991) 5,27 Europa Zachodnia (wybrane kraje w roku 1995) 4,91 Europa Środkowo-Wschodnia (wybrane kraje w roku 1996) 2,47 Źródło: obliczenia własne Pytanie, które można sobie postawić to kierunek zmiany poziomu deficytu budżetowego: czy deficyt budżetowy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej osiągnie poziom charakterystyczny dla krajów o dojrzałych gospodarkach, czy może konieczność dostosowania się do kryteriów z Maastricht zmusi kraje Europy Zachodniej do ograniczania deficytu budżetowego? Interpretując i próbując wykorzystać otrzymane w ramach niniejszego badania wyniki należy pamiętać o tym, że postawienie prawidłowej diagnozy lub wyznaczenie efektywnej prognozy wymaga nie tylko znajomości normatywnych relacji w skali makro, w tym przypadku proporcji deficytu budżetowego i poziomu cen, lecz również umiejętności oceny odchyleń od przyjętych wartości modelowych.

Literatura Biuletyn Statystyczny 1/94, 1/95, 1/96, 1/97, 1/98, 3/98, 6/99, GUS, Warszawa. Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C.: Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk 1991. Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej 2/99, GUS, Warszawa. Lange O.: Ekonomia polityczna. W: Dzieła, tom 3, PWE, Warszawa 1975. M.Misiak, W.Romanowicz: Eksperci o budżecie, Nowe Życie Gospodarcze 38/99, Warszawa 1999. Rocznik Statystyczny 1993, 1997, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, GUS, Warszawa 1998. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1997, GUS, Warszawa 1997. Sachs J., Larrain F.: Macroeconomics in the Global Economy, Prentice Hall, New Jersey 1993. Zeliaś A.: Metody wykrywania obserwacji nietypowych w badaniach ekonomicznych. W: Rozważania o gospodarce. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1996.