Seria: Wykłady z Socjologii, t. 5 Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Piotr Sztompka Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja: Claudia Snochowska-González Korekta: Zespół Projekt okładki: Katarzyna Juras Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007 ISBN 978-83-7383-241-1 Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 022 826 59 21, 022 828 95 63, 022 828 93 91 dział handlowy: jak wyżej w. 108 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl http://www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa: Łódzkie Zakłady Graficzne
Spis treści Wprowadzenie.............................................. 7 Prolog..................................................... 9 1. Poznawanie kultury jako kultura................................ 9 2. Zadania socjologii kultury..................................... 13 3. Socjologia kultury a dyscypliny pokrewne........................ 16 4. Koncepcje teoretyczne w refleksji nad kulturą..................... 22 Rozdział I. Podstawy socjologicznego pojmowania kultury......... 28 1. Powstanie i rozwój socjologicznej refleksji nad kulturą.............. 29 2. Rozróżnienia kultury......................................... 37 3. Kultura a komunikowanie..................................... 44 4. Zasadnicze cechy socjologicznego pojmowania kultury............. 54 Rozdział II. Procesy nabywania kultury.......................... 61 1. Rozumienie procesów nabywania kultury........................ 62 2. Antropogeneza i nabywanie kultury w aspekcie filogenetycznym...... 63 3. Czynniki nabywania kultury w procesie ontogenetycznym........... 70 4. Zabawa i jej oddziaływanie.................................... 76 5. Typy procesów nabywania kultury.............................. 80 6. Cechy, mechanizmy i funkcje enkulturacji........................ 85 Rozdział III. Czynniki społeczno-kulturowe a osobowość........... 91 1. Pojęcie osobowości i jej struktura.............................. 92 2. Powstawanie osobowości.................................... 100 3. Społeczno-kulturowe typy osobowości i warunki ich powstawania..... 103 4. Tożsamość i jej oblicza....................................... 112 Rozdział IV. Uczestnictwo w kulturze............................ 120 1. Ogólna charakterystyka i cechy uczestnictwa w kulturze............. 121 2. Układy kultury.............................................. 126 3. Wskaźniki, uwarunkowania i typy uczestnictwa w kulturze........... 134 Rozdział V. Kultura masowa i kultura popularna................... 144 1. Socjologiczne określenie kultury masowej i kultury popularnej........ 145 2. Historyczne uwarunkowania powstania kultury masowej............ 148 3. Charakterystyka treści kultury masowej......................... 151 4. Oceny kultury masowej...................................... 159 5. Zmiany w kulturze masowej i społeczeństwo informacyjne........... 168
Rozdział VI. Zróżnicowanie społeczne a zróżnicowanie kulturowe... 176 1. Koncepcje teoretyczne....................................... 177 2. Procesy przyczyniające się do autonomizacji cech społecznych i cech kulturowych.......................................... 184 3. Style życia................................................ 191 4. Podkultury, nowoplemiona, sekty............................... 196 5. Poziomy kultury............................................ 203 Rozdział VII. Ocena i porównywanie kultur....................... 209 1. Powszechność porównywania kultur i ich ocen.................... 210 2. Etnocentryzm i relatywizm kulturowy............................ 213 3. Kryteria ocen i porównywania kultur............................. 219 4. Problem wielokulturowości.................................... 224 Rozdział VIII. Dynamika kultury i życia społeczno-kulturowego...... 232 1. Problem statyki i dynamiki.................................... 233 2. Teoria konwergencji i teoria dyfuzji.............................. 236 3. Czynniki sprzyjające zmianie społeczno-kulturowej................. 243 4. Inne przejawy dynamiki życia społeczno-kulturowego............... 251 5. Skutki zmian społeczno-kulturowych............................ 255 6. Czynniki stałości i oporu wobec zmian społeczno-kulturowych........ 260 Rozdział IX. Zagadnienia socjologii sztuki........................ 267 1. Sztuka jako zjawisko społeczno-kulturowe....................... 268 2. System artystyczny i jego składniki............................. 271 3. Tworzenie, obieg, obecność i odbiór sztuki....................... 276 4. Społeczne funkcje sztuki..................................... 294 Rozdział X. System społeczno-kulturowy........................ 302 1. Myślenie systemowe........................................ 303 2. Budowa i cechy systemów społeczno-kulturowych................. 309 3. Po co ludziom kultura?....................................... 324 Bibliografia................................................. 328 Indeks nazwisk.............................................. 350 Spis fotografii............................................... 358
WPROWADZENIE Socjologia kultury jest przedmiotem wykładanym na większości studiów socjologicznych na uniwersytetach i w uczelniach niepublicznych. Bywa także wykładana na innych kierunkach studiów na przykład na kulturoznawstwie, antropologii, pedagogice, dziennikarstwie, marketingu, a nawet na kierunkach artystycznych. W większości przypadków wykłady socjologii kultury mają charakter kursowy, niezależnie od rozmaitych propozycji wykładów monograficznych dotyczących różnych tematów z zakresu socjologii kultury. W niniejszym podręczniku omówione zostały liczne treści związane z szeroko rozumianym życiem społeczno-kulturowym, ich aspekty teoretyczne i empiryczne. Wspomina się tu o tym dlatego, że przy takim panoramicznym ujęciu żaden temat cząstkowy nie może być omówiony z precyzją, na jaką zasługiwałby szczególnie w oczach specjalisty. Taka jest jednak specyfika podręcznika, który z natury rzeczy nie może być właśnie nazbyt specyficzny i szczegółowy. Pozostaje nam jednak mieć nadzieję, że wykład nie stracił przy tym na precyzji. Przy okazji kilka słów na temat jego formy. W trakcie przygotowywania podręcznika odbierałem liczne sugestie, by przygotować wykład relatywnie łatwy w odbiorze: bez nadmiaru przypisów, skomplikowanych wywodów, zawiłych pojęć. Argumentem miał być fakt, iż prawdopodobnie korzystać z niego będą zarówno studenci studiujący na poziomie magisterskim, jak też studenci na poziomie licencjackim. Sugerowano, że czytelnikami tego podręcznika mogą być również pracownicy instytucji kultury, a nawet twórcy. Uznałem te argumenty za uzasadnione, dlatego nie precyzowałem moich wyobrażeń dotyczących potencjalnych czytelników, mając zrozumiałą nadzieję dotarcia do jak najliczniejszego ich grona. Tym samym Socjologia kultury nie zyskała (może na szczęście) żadnej kanonicznej postaci. Nie została tu zaprezentowana kumulacja dorobku socjologicznej wiedzy o kulturze ani kumulacja wyników badań opartych na tych samych lub choćby porównywalnych metodach i z użyciem podobnych narzędzi badawczych choćby dlatego, że takich badań jest wciąż za mało. Dyskusyjny jest więc zapewne dobór treści podręcznika i ich układ. Z natury rzeczy podręcznik jest w dużym stopniu oparty na dorobku wielu autorów, których zasług nie sposób zawsze przywołać ani tym bardziej udokumentować. Jednak jest on także w pewnym stopniu propozycją autorską, w której skądinąd niemało jest sugestii hipotetycznych i propozycji teoretyczno-metodologicznych 7
WPROWADZENIE koncepcyjnych i pojęciowych przy pewnym niedostatku przywołań empirycznych. Jestem przekonany, że inni autorzy niektóre zagadnienia pominęliby, dodając w zamian inne, że wiele zagadnień naświetliliby inaczej, że powoływaliby się na odmienne przykłady z literatury. No cóż pisanie jest zawsze pewnym ryzykiem, którego i tutaj nie można było uniknąć. Mam jednak nadzieję, że niniejsza propozycja znajdzie akceptację czytelników, a przede wszystkim spełni swój zasadniczy cel ułatwi przygotowanie się do egzaminów i zaliczeń oraz zainspiruje do przygotowywania prac dyplomowych (choćby poprzez wskazówki bibliograficzne). Co ważniejsze, mam też nadzieję, że podręcznik ten pomoże w zrozumieniu funkcjonowania kultury, jej związków z życiem społecznym i człowieczeństwem. Towarzyszące wykładowi fotografie mają kilka funkcji do spełnienia. Po pierwsze, mają ilustrować wywód wszędzie tam, gdzie było to tylko możliwe. Po drugie, mają zawierać pewne aspekty poznawcze właściwe socjologii wizualnej. Po trzecie, mają inspirować odbiorcę do snucia dalszych skojarzeń. Natomiast teksty znajdujące się w ramkach są odniesieniami empirycznymi, mogą zainspirować czytelnika do własnych rozważań, mogą być też swoistą przerwą w lekturze zasadniczego tekstu. Pytania podsumowujące każdy rozdział umożliwiają uczącym się sprawdzenie swojej wiedzy. 8
Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie