Identyfikacja na podstawie zapachu
Osmologia- metoda identyfikacji osób na podstawie śladu zapachowego przy wykorzystaniu specjalnie przeszkolonych psów. Inne, nazwy: olfaktronika, odorologia. Brak skutecznych metod analitycznych, które mogłyby zastąpić zdolność węchową psów do rozpoznawania zapachu ludzkiego. Reakcja psów podczas procesu rozpoznawania zapachów jest podstawową i jedyną przesłanką do wydawania opinii. Nie do końca jednak wiadomo, co spowodowało takie zachowanie psa,, dlaczego i kiedy wskazuje on prawidłowo, a kiedy i dlaczego się myli. Cały proces identyfikacji następuje w psie, a obserwator nie ma możliwości prześledzenia tego procesu.
Jak odczuwamy zapach? Zmysł węchu jest najmniej poznanym i opiera się na w dużej mierze na hipotezach. Nośnikiem zapachu są substancje lotne, które wywołują wrażenia zapachowe za pośrednictwem receptorów węchowych znajdujących się w błonie śluzowej jamy i przegrody nosowej. Chemiczne cząsteczki zapachowe rozpuszczają się w śluzie pokrywającym nabłonek węchowy i drażnią rzęstkowate wypustki komórek węchowych; w ten sposób sygnały chemiczne są przetwarzane w impulsy elektryczne, które są przesyłane wzdłuż aksonów nerwowych komórek zapachowych do mózgu.
Klasyfikacje zapachów opierają się na wrażeniach zapachowych rejestrowanych przez człowieka, bez względu na to, jaki związek chemiczny wywołuje dane wrażenie (klasyfikacje subiektywne). Brak obiektywnych klasyfikacji zapachów na podstawie ich składu chemicznego (różne substancje mogą posiadać podobne zapachy, a związki zbliżone pod względem składu chemicznego mogą wywoływać inne wrażenia zapachowe). Brak jest jednostek pomiarowych zapachu. Nie udowodniono istnienia zapachów podstawowych, które stanowiłyby elementarne składowe wszystkich zapachów i były rejestrowane przez specyficzne dla nich receptory.
W wyniku zmieszania różnych zapachów mogą wystąpić następujące efekty: - wzajemne znoszenie się woni, - dominacja jednego składnika, - jednoczesne wyczuwanie wszystkich zapachów, - wyczuwanie zapachów na przemian, - powstanie nowego zapachu (Z. Paleski)
Klasyfikacja zapachów wg Linneusza: - zapach aromatyczny (np. goździk), - zapach balsamiczny (np. lilia), - zapach piżmowy, - zapach czosnkowy, - zapach kozi (np. waleriana), - zapach wstrętny (np. pluskwa), - zapach obrzydliwy (np. padlina).
Klasyfikacja jakości zapachowych Crockera- Hendersona: - kwiatowa (A) - kwaśna(b) - spalenizny (C) - kozia (D). Każda jakość może mieć różną intensywność w skali 0-8. Inne zapachy mogą być wyrażane w postaci ciągu czterech cyfr, odpowiadających intensywności (ocena subiektywna).
Zapach ludzki Na zapach człowieka składa się : - zapach pierwotny- uwarunkowany genetycznie (najważniejsza warstwa zapachu) - zapach wtórny- zależny od diety i czynników środowiskowych, - zapach dodatkowy, który jest pochodną kosmetyków, tytoniu itp. Zapachy wtórne i dodatkowe nie wpływają ujemnie na możliwości identyfikacji osmologicznej (badania doświadczalne).
Substancje determinujące zapach człowieka, znajdują się przede wszystkim we krwi, gruczołach potowych, łojowych, w złuszczającym się naskórku, włosach, wydzielinach jamy nosowo- gardłowej, w wydzielinach zewnętrznych narządów płciowych. Zapach tworzą cząsteczki, które odparowały bądź też wysublimowały z powierzchni lub wnętrza tych substancji. Najlepsze nośniki śladu zapachowego: ślady biologiczne i rzeczy osobiste.
Ślady biologiczne zachowują indywidualny zapach nawet do kilku lat. Rzeczy osobiste, które przez długi czas miały kontakt z ciałem danej osoby mogą przechowywać zapach nawet przez kilkanaście miesięcy. Jeśli kontakt człowieka z przedmiotem trwał dłużej niż 30 minut, ślad zapachowy utrzymywać się będzie na tych przedmiotach przez kilkanaście godzin, nawet do 24 godzin.
Ślady zapachowe, na przedmiotach, z którymi człowiek miał styczność przez czas krótszy niż 30 minut, utrzymywać się będą krócej, przez kilkanaście godzin. Ślady zapachowe pozostawione na podłożu przez obute nogi utrzymują się przez czas do 10 godzin, wyjątkowo dłużej. Ślad zapachowy utrzymuje się dłużej na powierzchniach chłonnych, krócej na powierzchniach gładkich i niewchłanialnych. Dłużej ślady zapachowe utrzymują się w niskich temperaturach, krócej w wysokich.
Na trwałość śladu zapachowego wpływ ma : - czy został pozostawiony w pomieszczeniu zamkniętym, czy na przestrzeni otwartej, - czy był poddany wpływom warunków atmosferycznych, - czy został pozostawiony w miejscu ustronnym, czy w ruchliwym.
Badania fizykochemiczne wykazały, że zapach ludzki jest kombinacją składników wspólnych dla każdego człowieka, które występują z różnym natężeniem oraz składników właściwych tylko dla pewnych osób. Zmienność międzyosobnicza zapachu ludzkiego jest większa niż zmienność wewnątrzosobnicza (względna niezmienność zapachu ). Badania genetyczne wykazały, że skład lotnych kwasów tłuszczowych, wchodzących w skład zapachu ludzkiego, jest zdeterminowany przez grupę genów związanych z systemem immunologicznym, ulokowanych na siódmym chromosomie. W związku z tym wyciąga się wniosek, że prawdopodobieństwo powtórzenia się takiego samego zapachu u różnych osób jest porównywalne z prawdopodobieństwem powtórzenia się profili genetycznych (niepowtarzalność zapachu).
Badania T. Bednarka nad identyfikacją zapachową bliźniąt monozygotycznych (wskazują na indywidualność zapachu). Badania polegające na identyfikacji osób w okresie kilkunastu lat ( wskazują niezmienność zapachu).
Zakłada się, że zapach człowieka jest niezmienny i niepowtarzalny. Właściwości te nie zostały jednak naukowo udowodnione, opierają się na potocznych obserwacjach oraz doświadczeniach praktycznych i opartych na przekonaniach praktyków- treserów psów. (J. Widacki, Kryminalistyka 2012)
Dlaczego pies tak dobrze rejestruje i rozróżnia zapachy? O zdolności rejestrowania bodźców zapachowych decydują wielkość powierzchni nabłonka węchowego oraz gęstość występowania w nim komórek węchowych. Człowiek- nabłonek węchowy o powierzchni 3-5 cm 2, całkowita liczba komórek węchowych około 60 mln. Pies- nabłonek węchowy o powierzchni 150 cm 2, całkowita ilość komórek węchowych około 220 mln. Węch psów odznacza się wysoką czułością na recepcję kwasów alifatycznych. Przewyższa milion razy próg czułości węchu człowieka.
Badania identyfikacyjne przeprowadza się na podstawie śladów pozostawianych przez sprawców na miejscach zdarzeń i pobranych od wytypowanych sprawców.
Przebieg badań osmologicznych 1. Badania osmologiczne prowadzi się w pracowni posiadającej certyfikat, a psy muszą mieć aktualny atest. 2. Dla każdego psa należy przygotować oddzielny ciąg selekcyjny (ulotność śladów, podatność na kontaminację, możliwość powtórzenia przez kolejnego psa wskazań poprzednika). 3. Należy przeprowadzić minimum trzy próby kontrolne (2 w układzie kontroli pozytywnej i 1 w układzie kontroli negatywnej)- sprawdzenie, czy pies pracuje prawidłowo,, czy materiał porównawczy nie jest dla psa atrakcyjny,, czy materiał uzupełniający nie jest dla psa atrakcyjny.
4. Technik- przewodnik psa nie może znać ustawienia materiałów w ciągu selekcyjnym (zabezpieczenie prze efektem tzw. mądrego Hansa ). 5. Wykonuje się nie mniej niż trzy próby właściwe, za każdym razem zmieniając położenie materiałów w ciągu selekcyjnym. 6. Jeżeli w dwóch próbach pies nie wskaże istnienia zgodności zapachowej, należy przeprowadzić próbę kontrolną w układzie kontroli pozytywnej. 7. Kilkakrotne używanie tego samego materiału uzupełniającego i kontrolnego jest niedopuszczalne z uwagi na pamięć węchową psa. 8. Badania przeprowadza się przy użyciu minimum dwóch psów
Wymogi co do pomieszczenia: - kształt, wymiary, oświetlenie powinny umożliwiać swobodne prowadzenie badań oraz rejestrację ich przebiegu, - nie powinno ono zawierać negatywnych źródeł bodźców zapachowych, akustycznych i optycznych mogących rozpraszać uwagę psa. W pobliżu pomieszczenia nie należy lokalizować źródła silnego pola elektromagnetycznego. - stałe warunki klimatyczne w pomieszczeniu zapewniają komfort pracy psa (temp. 21 C; wilgotność 65%, podłoga i ściany do wysokości minimum 1,5 m pokryte materiałami wodoodpornymi, łatwo zmywalnymi),
- pomieszczenie powinno mieć oświetlenie żarowe lub inne o zbliżonych parametrach, nie można stosować lamp fluoroscencyjnych, - pomiędzy rozpoznawalnią a pomieszczeniem obserwacyjnym musi być zapewniona komunikacja dźwiękowa z wykorzystaniem dwóch różnych kanałów,
Ciągi selekcyjne Materiał dowodowy- zabezpieczony na miejscu zdarzenia. Materiał porównawczy- pochodzący od osoby wytypowanej. Materiał uzupełniający-pobrany od osób postronnych, powinien być dobrany grupowo do m. porównawczego (bierze się pod uwagę wiek podejrzanego, płeć, okolicę ciała, z której pobrano materiał porównawczy i rodzaj pochłaniaczy). Materiału uzupełniającego i porównawczego nie pobierała ta sama osoba, która zabezpieczała ślady dowodowe. Materiał kontrolny- służy do przeprowadzenia próby kontrolnej, która ma na celu sprawdzenie sprawności użytkowej psów danego dnia oraz ustalenie, czy w szeregu selekcyjnym nie ma zapachów szczególnie atrakcyjnych.
Przyczyny błędnych wskazań psów: 1. Wskazania fałszywie pozytywne: - brak motywacji psa do pracy węchowej w danych warunkach, - słabe wyszkolenie psa i niejednoznaczne sygnalizowanie znalezienia próbki przez odpowiednie zachowanie, - mniej czuły, zmysł węchu u danego psa (różne powody), - zbyt słaby ślad zapachowy.
2. Wskazania fałszywie pozytywne: - zbyt duża pobudliwość lub zbyt silna motywacja i związana z tym słaba koncentracja psa, - bliżej nieokreślona preferencja zapachu pewnych osób, - indywidualne podobieństwo zapachowe niektórych osób, - niedostateczna ostrożność przy przenoszeniu próbek zapachowych (kontaminacja), - nieświadome dawanie subtelnych sygnałów psu przez przewodnika. Poprawna interpretacja zachowań psów podczas badań wymaga dużego doświadczenia ekspertów, ponieważ zachowania te nie zawsze są jednoznaczne. Ważna jest znajomość psychiki psa oraz jego zachowań i reakcji.
Wartość diagnostyczna badań osmologicznych Badania eksperymentalne wykazały, że ich wartość diagnostyczna jest niska. Psy lepiej identyfikują zapach osób im znanych (75 % poprawnych identyfikacji, nawet 91% gdy chodzi o zapach przewodnika). Zapach osób im nieznanych rozpoznawały poprawnie jedynie w 25-30%. Badania holenderskie: najlepszy pies miał 65% trafnych wskazań, najgorszy 26 %. Jeśli chodzi o wskazania fałszywe, to najlepszy pies miał ich 22%, a najgorszy 59%. Badania polskie: najlepszy pies miał 72,7 % trafnych wskazań, najgorszy 32,1. Jeśli chodzi o wskazania fałszywe, to najlepszy pies miał ich 15,5%, najgorszy 52,8.
Ustalona w badaniach eksperymentalnych niska wartość diagnostyczna badań osmologicznych, a ponadto brak naukowych wyjaśnień wielu kwestii nie dyskwalifikuje jej jako użytecznej metody śledczej, stosowanej zwłaszcza na etapie czynności wykrywczych. Nie jest wystarczająca jako metoda dowodzenia winy w procesie karnym. Na świecie wynik badania traktowany jest jako dowód pomocniczy (np. tylko w śledztwie, w sądzie nie jest przedstawiany). W Polsce jest to dowód uznany jako pełnowartościowy. Przedwcześnie. (J. Widacki, Kryminalistyka)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych przeszło ewolucję, od bezkrytycznej aprobaty dla dowodu uzyskanego tą metodą do traktowania tego dowodu z dużą dozą ostrożności. Wyrok SN z 2003 r.: dowód osmologiczny nie daje jak dotąd takiego przekonania, jakie może wyniknąć np. z badań daktyloskopijnych czy badań DNA, stąd w orzecznictwie trafnie wskazuje się na potrzebę zachowania daleko idącej ostrożności w opieraniu orzeczeń na tym dowodzie. Nie dyskredytując go, należy zatem dowód ów in concreto poddawać wnikliwej i wszechstronnej analizie z uwzględnieniem pozostałego materiału dowodowego. Zdarzają się bezkrytyczne orzeczenia, w których SN i SA akceptują dowód osmologiczny jako podstawę szczegółowych ustaleń w procesie.
Przyszłość badań upatruje się w rozwoju chemicznych metod analitycznych, które zapewnią obiektywizm i pełną kontrolę badań.