Vademecum BHP Zygmunt Wieczorek Pracownik administracyjno- -biurowy Organizacja pracy, zagrożenia i szkolenia bhp
Zygmunt Wieczorek PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY Organizacja pracy, zagrożenia i szkolenia bhp
Autor: Zygmunt Wieczorek Wydawca: Rafał Kępka Redaktor: Marek Kalman Koordynator produkcji: Mariusz Jezierski Projekt graficzny okładki: Piotr Fedorczyk Skład i łamanie: K. H. Kopeć Drukarnia: MDruk ISBN: 978-83-269-3272-4 Nakład: 200 sztuk Cena brutto: 99 zł Informacje i zamówienia: e-mail: cok@wip.pl infolinia: 22 518 29 29 faks: 22 617 60 10 Wydawnictwo Wiedza i Praktyka sp. z o.o. ul. Łotewska 9A, 03-918 Warszawa NIP: 526-19-92-256 Numer KRS: 0000098264 Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy Wysokość kapitału zakładowego: 200.000 zł tel.: 22 518 29 29, faks: 22 617 60 10 Copyright by Wydawnictwo Wiedza i Praktyka sp. z o.o. Warszawa 2014
Spis treści Wprowadzenie... 09 Wymagania bhp dla pomieszczeń pracy biurowej... 12 Pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne... 15 Oświetlenie... 18 Hałas... 20 Ogrzewanie... 22 Wentylacja, klimatyzacja... 25 Bakterie Legionella... 27 Instalacje i urządzenia elektryczne w pomieszczeniach biurowych... 28 Ochrona przeciwpożarowa pomieszczeń administracyjno-biurowych.. 32 Czynności zabronione w pomieszczeniach administracyjno- -biurowych w zakresie ochrony przeciwpożarowej... 32 Ergonomia w organizacji stanowisk przy pracy biurowej... 32 Czynniki ergonomiczne kształtujące stanowisko pracy... 34 Organizacja i wyposażenie stanowiska pracy biurowej w aspekcie ergonomii... 38 Siedzisko... 39 Podnóżek... 40 Poziom płaszczyzny pracy w pozycji siedzącej... 40 Pole widzenia... 40 Przygotowanie stanowiska pracy biurowej w aspekcie ergonomii... 40 3
PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY Ocena warunków pracy na stanowiskach pracy biurowej... 44 Listy kontrolne... 47 Ocena ryzyka zawodowego... 86 Dokumentowanie ryzyka zawodowego... 90 Informowanie o ryzyku zawodowym... 90 Ocena zagrożeń i ryzyka zawodowego pracownika zatrudnionego przy obsłudze komputera... 92 Karta oceny ryzyka zawodowego... 96 Ogólne wymagania dotyczące szkoleń w dziedzinie bhp... 99 Zasady szkolenia w dziedzinie bhp pracowników biurowych... 100 Cele szkolenia... 100 Organizatorzy szkolenia... 101 Formy szkolenia... 102 Ramowe programy szkolenia... 103 Ramowy program instruktażu ogólnego... 104 Ramowy program instruktażu stanowiskowego... 106 Ramowy program szkolenia okresowego pracowników administracyjno-biurowych... 109 Instruktaż ogólny pracowników biurowych... 112 Instruktaż stanowiskowy pracowników biurowych... 115 Szkolenie okresowe pracowników administracyjno-biurowych... 117 Zwolnienia z odbycia pierwszego po rozpoczęciu pracy szkolenia okresowego... 118 Egzaminy... 119 Dokumentowanie odbycia przez pracowników szkoleń w dziedzinie bhp... 119 Materiały pomocnicze do szkoleń w dziedzinie bhp pracowników administracyjno-biurowych... 127 4
Spis treści Odpowiedzialność i obowiązki pracodawcy... 127 Obowiązki, uprawnienia i odpowiedzialność pracownika... 129 Profilaktyczna ochrona zdrowia... 130 Wypadki przy pracy i choroby zawodowe... 131 Wymagania bhp dla pomieszczeń pracy biurowej... 131 Ergonomia stanowiska biurowego... 132 Wymagania bezpieczeństwa pracy przy obsłudze wybranych urządzeń biurowych... 132 Monitory ekranowe... 133 Kserokopiarki... 135 Niszczarki dokumentów... 137 Bindownice... 138 Klimatyzatory... 140 Zasady postępowania w razie wypadku pierwsza pomoc przedmedyczna... 140 Urazy głowy... 141 Urazy klatki piersiowej... 141 Urazy kręgosłupa... 142 Urazy kończyn... 143 Porażenie prądem elektrycznym... 143 Ochrona przeciwpożarowa... 144 Zasady postępowania na wypadek powstania pożaru... 144 Bibliografia... 160 Akty prawne... 160 Polskie Normy... 160 Literatura... 161 Internet... 161 5
Tabele Tabela 1. Eksploatacyjne natężenie oświetlenia w biurach... 19 Tabela 2. Dopuszczalne poziomy dźwięku w wybranych pomieszczeniach biurowych... 21 Tabela 3. Temperatury obliczeniowe wybranych ogrzewanych pomieszczeń... 23 Tabela 4. Rodzaje ochron przeciwporażeniowych... 30 Tabela 5. Klasyfikacja rodzajów pracy według całkowitego dobowego wydatku energetycznego... 37 Tabela 6. Ocena obciążenia statycznego przy typowych dla pracy biurowej pozycjach ciała... 37 Tabela 7. Niewłaściwa pozycja biurowa i prawdopodobne dolegliwości... 39 Tabela 8. Szacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej... 87 Tabela 9. Szacowanie ryzyka w skali pięciostopniowej... 87 Tabela 10. Dopuszczalność ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej... 88 Tabela 11. Dopuszczalność ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej... 89 Tabela 12. Ramowy program szkolenia (instruktażu ogólnego)... 104 Tabela 13. Ramowy program szkolenia (instruktażu stanowiskowego)... 107 Tabela 14. Ramowy program szkolenia okresowego pracowników administracyjno-biurowych... 110 Tabela 15. Program instruktażu ogólnego dla pracowników wydziału księgowości (przykład)... 112 Tabela 16. Program instruktażu ogólnego dla pracowników wydziału administracyjnego (przykład)... 114 Tabela 17. Program instruktażu stanowiskowego dla pracowników biura obsługi klienta w banku (przykład)... 116
Spis treści Przykłady Przykład 1. Organizacja stanowisk pracy z komputerem... 41 Przykład 2. Przykładowy formularz oceny stanowisk pracy biurowej... 48 Przykład 3. Lista kontrolna dla stanowisk pracy biurowej wyposażonych w monitory ekranowe... 75 Przykład 4. Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy referenta ds. administracyjno-biurowych wyposażonym w komputer... 93 Przykład 5. Zwolnienia z odbycia szkolenia okresowego 1... 118 Przykład 6. Zwolnienia z odbycia szkolenia okresowego 2... 118 Przykład 7. Egzaminy... 119 Przykład 8. Sposób wypełniania karty szkolenia wstępnego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy... 124 Przykład 9. Sposób wypełniania zaświadczenia o ukończeniu szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy... 125 Wzory Wzór 1. Informacja pracodawcy o ryzyku zawodowym związanym z pracą w zakładzie... 91 Wzór 2. Karta szkolenia wstępnego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy... 120 Wzór 3. Zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy... 122 Akty prawne Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe... 146 Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet... 153 7
8 PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY
Wprowadzenie Wprowadzenie Stanowiska pracy biurowej tworzone są we wszystkich przedsiębiorstwach państwowych i prywatnych. Ten typ pracy dominuje w administracji państwowej i samorządowej, bankach, giełdach, firmach ubezpieczeniowych, informatycznych, kancelariach prawniczych, notarialnych, podatkowych, doradczych itp. Natomiast w firmach produkcyjnych, usługowych czy handlowych prace administracyjno-biurowe pełnią niezbędne funkcje usługowe w stosunku do działalności podstawowej. Praca biurowa powszechnie postrzegana jest jako lekka, pozbawiona w zasadzie czynników narażających osoby, które ją wykonują, na uciążliwości czy nawet zagrożenia dla ich życia i zdrowia. Opinia ta może pokrywać się z rzeczywistością. Jednak ma to miejsce tylko wtedy, gdy stanowiska pracy biurowej zorganizowane są nie tylko zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa, ale również zasadami ergonomii. Zbyt często jeszcze przy projektowaniu stanowiska pracy zasady ergonomii są pomijane lub traktowane zupełnie marginalnie. Jest to podejście z gruntu niewłaściwe. Z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy czynniki występujące w procesach pracy zostały podzielone na: niebezpieczne to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu lub innego istotnego natychmiastowego pogorszenia stanu jego zdrowia bądź śmierci, szkodliwe i uciążliwe to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia lub obniżenia jego sprawności fizycznej i psychicznej. W zależności od charakteru oddziaływania na człowieka czynniki środowiska pracy na stanowiskach pracy, w tym również pracy biurowej, można podzielić na: 9
PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY fizyczne, np. elementy urządzeń technicznych znajdujące się w ruchu, prąd elektryczny, powierzchnie, na których możliwy jest upadek, chemiczne, np. substancje i preparaty toksyczne, drażniące, uczulające, biologiczne, np. bakterie, wirusy, grzyby, psychofizyczne, np. obciążenia fizyczne statyczne i dynamiczne (np. długotrwała praca w wymuszonej pozycji), umysłowe (np. obciążenie psychonerwowe). Podstawowe czynniki niebezpieczne i szkodliwe oraz związane z nimi zagrożenia i uciążliwości występujące w biurach to: prąd elektryczny porażenie prądem zasilającym urządzenia biurowe (komputery, kserokopiarki), urządzenia oświetleniowe i grzewczo-wentylacyjne (lampy stołowe, wentylatory, dmuchawy), przedłużacze, przewody, gniazda i wtyczki, tablice bezpiecznikowe, ruchome elementy urządzeń biurowych, w tym wentylatorów, kserokopiarek, niszczarek dokumentów, powierzchnie, na których możliwy jest upadek pracownika uszkodzone podłogi i wykładziny, progi, zawilgocone posadzki z terakoty, układanie i zdejmowanie materiałów z regałów i półek bez bezpośredniego dostępu z poziomu podłogi, środki chemiczne drażniące, uczulające środki czystości, dezynfekcyjne, bakteriobójcze, przemieszczanie przedmiotów ciężkich np. komputerów, kopiarek, mebli biurowych, powierzchnia i kubatura pomieszczeń i miejsc pracy pomieszczenia zbyt ciasne, za niskie, temperatura, wilgotność, ruch powietrza w pomieszczeniach pracy brak wentylacji naturalnej, ogrzewania zapewniającego właściwą temperaturę, oświetlenie brak oświetlenia dziennego, niewłaściwe natężenie oświetlenia sztucznego, hałas w miejscu pracy np. pochodzący ze źródeł zewnętrznych oraz wewnętrznych urządzeń biurowych, w szczególności instalacji i urządzeń wentylacyjnych, zagrożenie pożarowe zaprószenie ognia, stosowanie prowizorycznie podłączonych urządzeń elektrycznych, pozostawienie bez nadzoru włączonych urządzeń zasilanych energią elektryczną, 10
Wprowadzenie obciążenia fizyczne niestosowanie zasad ergonomii w organizacji i wyposażeniu stanowisk pracy, w tym nieregulowane, niedostosowane do wzrostu pracownika siedzisko i stół na stanowisku pracy, wymuszona pozycja ciała, obciążenia nerwowo-psychiczne nadmierne obciążenie umysłu, obciążenia emocjonalne. Jednym z podstawowych warunków, które należy spełnić, by pracownicy biurowi byli w jak najmniejszym stopniu narażeni na uciążliwości pracy oraz oddziaływanie różnorodnych czynników zagrażających ich zdrowiu, a niekiedy nawet życiu, jest zorganizowanie stanowisk ich pracy zgodnie nie tylko z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy, ale również z zasadami ergonomii. Przy organizacji i wykonywaniu pracy, w tym również biurowej, główna uwaga skupiona jest na spełnieniu wymagań bezpieczeństwa i higieny. Wynika to przede wszystkim z tego, że pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Ma obowiązek chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca powinien: organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń. Wprawdzie prawo pracy wymaga również, by stanowiska pracy były urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników, z uwzględnieniem wymagań ergonomii, to jednak nie precyzuje tych wymagań. Dlatego zbyt często jeszcze się zdarza, że przy organizacji stanowiska pracy biurowej pomija się zasady ergonomii lub traktuje je całkowicie marginalnie. Natomiast wszechstronna analiza warunków pracy pracowników biurowych dowodzi, że stosowanie zasad ergonomii ma znaczący wpływ również na: 11
PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY zmniejszenie ryzyka zawodowego i wypadkowości, poprawę samopoczucia i zdrowia pracowników, zwiększenie wydajności pracowników, zmniejszenie kosztów absencji, a tym samym kosztów działania firmy, kreatywne myślenie pracowników. Dalej zostaną omówione wymagania dotyczące prawidłowej organizacji pomieszczeń i stanowisk pracy biurowej oraz pomieszczeń higienicznosanitarnych zarówno z punktu widzenia wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, jak i zasad ergonomii. Zaproponowane zostaną również metody i narzędzia ułatwiające kompleksową ocenę warunków pracy pracowników administracyjno-biurowych. Przedstawimy także zagadnienia dotyczące szkoleń pracowników administracyjno-biurowych i ocenę ryzyka zawodowego na tych stanowiskach. Wymagania bhp dla pomieszczeń pracy biurowej Pomieszczenia pracy to pomieszczenia przeznaczone na pobyt pracowników, w których wykonywana jest praca. Nie uważa się za przeznaczone na pobyt pracowników pomieszczeń, w których łączny czas przebywania tych samych pracowników w ciągu jednej zmiany roboczej jest krótszy niż 2 godziny, a wykonywane czynności mają charakter dorywczy bądź praca polega na krótkotrwałym przebywaniu związanym z dozorem albo konserwacją urządzeń lub utrzymaniem czystości i porządku. Pomieszczenia pracy biurowej i ich wyposażenie powinny zapewniać pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W pomieszczeniach tych należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, a także innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami. 12
Wymagania bhp dla pomieszczeń pracy biurowej Powierzchnia i wysokość pomieszczeń pracy biurowej powinny zapewniać spełnienie wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy oraz czasu przebywania pracowników w tych pomieszczeniach. Z uwagi na czas przebywania pracowników w pomieszczeniach pracy biurowej dzielą się one na: pomieszczenia pracy stałej pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekracza 4 godziny, pomieszczenia pracy czasowej pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin. Na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy powinno przypadać co najmniej 13 m 3 wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m 2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez urządzenia techniczne, sprzęt, meble itp.). Pomieszczenia stałej pracy biurowej nie mogą być niższe niż 3 m w świetle. Od tej reguły przepisy dopuszczają następujące odstępstwa: wysokość pomieszczeń może być obniżona w przypadku zastosowania w nich klimatyzacji pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego; wysokość pomieszczeń może być również zmniejszona do: 2,5 m w świetle jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pracowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m 3 wolnej objętości pomieszczenia, 2,2 m w świetle w pomieszczeniu usytuowanym na antresoli otwartej do większego pomieszczenia. Pomieszczenia stałej pracy biurowej nie powinny być lokalizowane poniżej poziomu otaczającego terenu (suteryny, piwnice), z wyjątkiem pomieszczeń, w których zapewnione jest oświetlenie dzienne, i po uzyskaniu zgody właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. 13
PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY Uzyskanie przez pracodawcę zgody właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy, na zlokalizowanie pomieszczeń pracy poniżej poziomu otaczającego teren, stanowi o uzyskaniu zgody na odstępstwo od zasady zagwarantowania przez pracodawcę oświetlenia pomieszczeń pracy światłem dziennym. Zgoda na lokalizację pomieszczeń pracy w miejscu pozbawionym dostępu do światła dziennego zawiera więc w sobie zgodę na stosowanie oświetlenia sztucznego. Pomieszczenia czasowej pracy biurowej nie mogą być niższe niż 2,2 m w świetle. Podłogi w pomieszczeniach biurowych powinny być równe, nieśliskie, niepylące i odporne na ścieranie oraz nacisk, a także powinny być przystosowane do łatwego utrzymania w czystości. Do pomieszczeń i stanowisk pracy położonych na różnych poziomach powinny prowadzić bezpieczne dojścia stałymi schodami. Podstawowe wymagania odnośnie do drzwi w pomieszczeniach biurowych to: drzwi rozsuwane muszą być wyposażone w urządzenia zapobiegające ich wypadnięciu z prowadnic, drzwi wahadłowe muszą być przezroczyste lub posiadać przezroczyste panele, drzwi przezroczyste powinny być wykonane z materiału odpornego na rozbicie lub ze szkła hartowanego oraz odpowiednio oznakowane w widocznym miejscu. Pomieszczenia pracy biurowej, w których przebywają pracownicy, nie mogą być zamykane w sposób uniemożliwiający wyjście z nich. Jeżeli istnieją względy wymagające zamykania pomieszczeń w czasie pracy przed osobami nieupoważnionymi (np. pomieszczenie kasy, tajnej kancelarii itp.), należy stosować przy drzwiach zamki uniemożliwiające wejście z zewnątrz, jednocześnie umożliwiające wyjście z pomieszczania bez użycia klucza. W takiej sytuacji trzeba przewidzieć możliwość powiadamiania pracowników znajdujących się w takich pomieszczeniach o niebezpieczeństwie grożącym z zewnątrz. Przezroczyste ściany działowe znajdujące się w pomieszczeniach pracy biurowej, w pobliżu takich pomieszczeń lub wzdłuż przejść muszą być 14
Pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne jednoznacznie oznakowane oraz wykonane z materiału odpornego na rozbicie lub tak osłonięte, aby niemożliwe było zetknięcie się pracownika ze ścianą lub jego zranienie w razie rozbicia tej ściany. Pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne Pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higienicznosanitarne. Wykonanie tego obowiązku nie jest uzależnione od jego możliwości ekonomiczno-finansowych 1. Pod pojęciem pomieszczeń higienicznosanitarnych należy rozumieć szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, ustępy, jadalnie, z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej. Pomieszczenia higienicznosanitarne dla pracowników biurowych powinny znajdować się w budynku, w którym odbywa się praca, albo w budynku połączonym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przechodzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również ogrzewane. Usytuowanie pomieszczeń higienicznosanitarnych powinno wykluczać konieczność przechodzenia przez pracowników biurowych korzystającym z nich przez pomieszczenia, w których stosowane są substancje trujące lub materiały zakaźne albo wykonywane są prace szczególnie brudzące. Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny być ogrzewane, oświetlone i wentylowane zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi i Polskimi Normami. Pomieszczenia higienicznosanitarne oraz znajdujące się w nich urządzenia należy utrzymywać w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne korzystanie z nich przez pracowników biurowych. 1 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 marca 1997 r., sygn. akt II S.A./Wr 1133/96. 15
PRACOWNIK ADMINISTRACYJNO-BIUROWY Wysokość pomieszczeń higienicznosanitarnych nie powinna być w świetle mniejsza niż 2,5 m. Od tego wymogu przepisy dopuszczają odstępstwo w przypadku usytuowania pomieszczeń higienicznosanitarnych w suterenie, piwnicy lub na poddaszu. Wtedy możliwe jest zmniejszenie wysokości pomieszczeń higienicznosanitarnych do 2,2 m w świetle. Podłoga oraz ściany pomieszczeń higienicznosanitarnych powinny być tak wykonane, aby możliwe było łatwe utrzymanie czystości w tych pomieszczeniach. Ściany pomieszczeń do wysokości co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci. Ustępy powinny być urządzone oddzielnie dla kobiet i mężczyzn. Nie dotyczy to zakładu pracy, w którym jest zatrudnionych do dziesięciu pracowników na jednej zmianie pod warunkiem zapewnienia możliwości osobnego korzystania przez kobiety i mężczyzn z tych pomieszczeń. Pracownicy zatrudnieni w pomieszczeniach biurowych mogą przechowywać swoją odzież w przeznaczonych do tego miejscach w pomieszczeniach pracy. Na każdych trzydziestu mężczyzn lub na każde dwadzieścia kobiet jednocześnie zatrudnionych przy pracach biurowych powinna przypadać co najmniej jedna umywalka, lecz nie mniej niż jedna umywalka przy mniejszej liczbie zatrudnionych. Umywalki powinny być instalowane w pomieszczeniach ustępów lub w ich przedsionkach izolacyjnych. Temperatura wody ciepłej doprowadzonej do umywalek wody powinna wynosić: przy stosowaniu centralnej regulacji lub zbiorowego mieszania od 35 C do 40 C (od 308 K do 313 K), w przypadku indywidualnego mieszania wody od 50 C do 60 C (323 K do 333 K). W pomieszczeniach umywalni należy zapewnić co najmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godziny. Ustępy powinny być zlokalizowane w odległości nie większej niż 75 m od stanowiska pracy. W budynkach ustępy powinny być urządzone na każdej kondygnacji. Jeżeli na kondygnacji pracuje mniej niż dziesięć osób, ustępy mogą znajdować się nie dalej niż na sąsiedniej kondygnacji. Wejścia do 16