dr Alicja Raciniewska Zakład Badań Kultury Materialnej i Wizualnej Instytut Socjologii UAM, Poznań alicjar@amu.edu.pl DLACZEGO SPOŁECZEŃSTWO SIĘ ZMIENIA? PODSTAWY SOCJOLOGII. WYKŁAD 15
Zmiana społeczna to, najprościej mówiąc, różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu (Sztompka 2012). Zmiana ta może dotyczyć: - składu systemu (np. migracje, rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna) - struktury systemu (modyfikacja sieci powiązań w obrębie systemu sieci interakcji, przekształcenia struktury interesów, norm i wartości) - funkcji systemu (zmiany funkcji pełnionych przez poszczególne instytucje) - granic systemu - otoczenia systemu #1 zmiana społeczna
Proces społeczny: ciąg następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu (nazywamy je wtedy fazami lub etapami) (Sztompka 2012). Proces kierunkowy: to taki, w którym każda faza procesu jest odmienna od pozostałych (proces jest nieodwracalny), oraz każda faza późniejsza w czasie przybliża stan systemu do pewnego stanu wyróżnionego (preferowanego/upragnionego/ pożądanego, lub przeciwnie niechcianego/postrzeganego jako katastrofalny) Proces cykliczny: proces, w którym stan systemu powraca do stanu wyjściowego (np. cykle koniunkturalne) Proces chaotyczny: dowolny, przypadkowy, bez dającej się przewidzieć linii rozwoju. #2 proces społeczny
O rozwoju społecznym możemy mówić w przypadku procesów kierunkowych, które cechuje: 1. pozytywny kierunek zmian (wyrażający się zwiększeniem z upływem czasu poziomu pewnej zmiennej/kompleksu zmiennych, np. wzrost liczny ludności rozwój demograficzny itp.) oraz 2. kierunkowa sekwencja zmian ma charakter endogenny, immanentny (jest uruchomiona, popychana przez mechanizmy wewnątrzspołeczne a nie czynniki zewnętrzne względem systemu). Modelem myślowym dla procesów rozwojowych był wzrost organizmu biologicznego. Rozwój jednoliniowy: sekwencja zmian biegnie zawsze tym jednym torem, regularnie, jakby po z góry wyznaczonej trajektorii (sposób widzenia dziejów ludzkości w klasycznych teoriach ewolucyjnych i funkcjonalistycznych) Rozwój wieloliniowy: sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają różnymi torami/trajektoriami, w zależności od warunków historycznych i społeczno-kulturowych (neoewolucjonizm). Rozwój skokowy: po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa (dialektyczna teoria dziejów Marksa, teoria rewolucji naukowych Kuhna). #3 rozwój społeczny
Postęp to proces rozwojowy, którego kierunek jest oceniany pozytywnie, najczęściej dlatego, że zbliża do pożądanego stanu społeczeństwa, jest sprawiedliwy, dobry itp. Postępowość (podobnie jak regres( jest zatem kategorią relatywną, uznaniową. Postęp to nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społecznego (Sztompka 2012). Idea postępu zakłada istnienie: procesowości, kierunkowości i optymizmu w ocenie zachodzących zmian społecznych. Idea postępu towarzyszyła zachodniej myśli społecznej od czasów antycznych, swój triumf święciła w wieku XIX zwanym wiekiem postępu (optymizm, wiary w rozum, naukę, technikę, produkcję, wzrost ekonomiczny, ekspansję terytorialną), by załamać się pod koniec wieku XX, zwanego z kolei czasem końca historii i końca wielkich narracji, wraz z pojawieniem się tendencji pozytywnych jak i negatywnych w życiu współczesnych społeczeństw. #4 postęp
3 wizje postępu: Sakralna: dzieje postrzegane są jako wynik boskiego zamysłu i boskiej interwencji, podmiotem zmian jest Bóg/Opatrzność /siły pozaziemskie/los/fatum. Mechanistyczna: podmiotem zmian są nie bóstwa, ale organizmy społeczne / systemy społeczne, które rozwijają się według własnych wewnętrznych nieuchronnych praw, zasad, trajektorii. Idea samorozwoju i pewnego automatyzmu, praw natury. Humanistyczna/Podmiotowa: dzieje efektem działań ludzkich, jednostki sprawcami zachodzących zmian. Podmiotowość/sprawstwo przypisywane jest tutaj różnym aktorom społecznym: najpierw wybitym jednostkom (przywódcy, wodzowie, kreatorzy, geniusze), następnie (wraz z rozwojem nauk społecznych) w rolach społecznych, charyzmie, tendencjach społecznych, w życiu codziennym zwykłych ludzi i podejmowanych przez nich indywidualnych działaniach oraz ostatecznie - w kolektywnych działaniach podmiotów zbiorowych (ruchy społeczne, organizacje, stowarzyszenia, partie, grupy nacisku, kliki, siatki przestępcze itd.). #4 postęp
technologia kapitalizm i kultura innowacyjność #5 podstawowe źródła przekształceń współczesnego życia społecznego
Pytania do treści wykładu: 1. Na czym polega reprodukcja życia społecznego? 2. Na czym polega zmiana społeczna? 3. Co to jest proces społeczny? 4. Zdefiniuj pojęcie rozwoju? 5. Zdefiniuj postęp i opisz losy idei postępu w cywilizacji zachodniej. 6. Wskaż i scharakteryzuj główne źródła przekształceń współczesnego życia społecznego. Pytania do lektury obowiązkowej : Babbie E., Istota socjologii, Warszawa, 2007, str. 113-145. 1. Jakie rodzaje zmian społecznych wyróżnia Babbie? sprawdź siebie