Kamil Trąba (Poznań) Tendencje badań nad językiem (nowo)greckim w Polsce Trends in (Modern) Greek studies in Poland The objective of the paper is to present and discuss the condition and the trends of Modern Greek language and literature studies in Poland. To achieve this goal, firstly, the Modern Greek teaching institutions are listed and briefly described, showing the increasing intrust in Greek language, literature and culture. Secondly, the attention of the reader is paid to main problems of Modern Greek linguistics studies like polysemy of the (most basic) term Greek language (that can refer simultaneously to Ancient Greek, Koiné, Byzantine Greek and Modern Greek). Moreover, the trends of the Modern Greek linguistics studies in Poland are presented pointing out the gaps that should be filled in in the future. 1. Wstęp Język grecki był znany, nauczany oraz badany już w starożytności (np.: w pracach Dionizjusza Traka czy Apolloniusza Dyskolosa). Należy jednak pamiętać, że język ten nie umarł, jak łacina czy sanskryt, lecz w wyniku rozwoju społeczno-kulturowego oraz naturalnych procesów ewolucji wytworzył formę współczesną, którą posługuje się po dziś dzień kilkanaście milionów ludzi na terenie Grecji i Cypru oraz członkowie greckiej diaspory na terenie całego świata. Celem niniejszej pracy jest dokonanie przeglądu polskich ośrodków badawczych, których przedmiot zainteresowań stanowi język, literatura i kultura współczesnej Grecji, oraz polskich publikacji z zakresu językoznawstwa nowogreckiego. Na podstawie zgromadzonych materiałów możliwe jest wskazanie problemów, z którymi borykają się naukowcy zajmujący się językiem nowogreckim, jak np. wieloznaczność frazy język grecki, niesystematyczność prowadzonych badań czy nawet ich całkowity brak w niektórych dziedzinach językoznawstwa. 2. Studia filologii nowogreckiej w Polsce Studia filologiczne na specjalności filologia nowogrecka nie mają w Polsce wieloletniej tradycji. Pierwszą uczelnią, która zaoferowała możliwość nauki języka nowogreckiego, był Uniwersytet Warszawski. Początkowo w okresie 1998-2007 prowadzone były dwuletnie Podyplomowe Studia Hellenistyczne. O ich powodzeniu świadczy fakt, że w 2001r., we współpracy z Wydziałem Polonistyki udało się otworzyć międzywydziałowy lektorat z języka nowogreckiego dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Dalsze starania pracowników uniwersytetu zaowocowały utworzeniem w roku 2003 niezależnych studiów licencjackich (studiów I ) na specjalności: filologia nowogrecka 1. Uniwersytet Warszawski nie oferuje jednak studentom możliwości kontynuacji studiów na poziomie magisterskim (studia II ) 2. Obecnie głównym ośrodkiem nauczania języka nowogreckiego na poziomie uniwersyteckim jest Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Początkowo język ten był nauczany w ramach lektoratów na specjalności etnolingwistyka prowadzonej przez Wydział 1 Program studiów na specjalności filologia nowogrecka na Uniwersytecie Warszawskim jest dostępny pod adresem internetowym: http://www.psh.ibi.uw.edu.pl/files/program_fn_201213.pdf (28.09.2013). 2 Źródło: oficjalna strona Pracowni Helleńskich Wydziału Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego http://www.psh.al.uw.edu.pl/node/20 (28.09.2013).
Neofilologii. W wyniku dalszych starań w 2002r. udało się otworzyć lektorat języka greckiego w Collegium Europeum Gnesnense, będącego jednostką pozawydziałową UAM. Ponadto w latach 2003-2005 prowadzony był Międzywydziałowy Lektorat Języka Nowogreckiego. W 2004r. utworzono niezależny kierunek studiów filologicznych na specjalności filologia nowogrecka. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest obecnie jedynym uniwersytetem w Polsce, który oferuje studentom studia z zakresu neohellenistyki zarówno na poziomie licencjackim (studia I ), jak i magisterskim (studia II ) 3. Innym ośrodkiem, który prowadzi studia nowogreckie, jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od 2008r. prowadzone są trzyletnie studia licencjackie na kierunku filologia, specjalność hellenistyka, w ramach których nauczany jest język grecki (zarówno starogrecki jak i nowogrecki) 45, historia literatury staro- i nowogreckiej oraz kultura Grecji. Trzyletnie studia licencjackie na kierunku filologia neogrecka proponowane są również przez uczelnię Wschód-Zachód Szkoła Wyższa im. Henryka Jóźwiaka w Łodzi 6. Oferują one naukę nowożytnego języka greckiego, kładąc szczególny nacisk na translatorykę oraz kulturoznawstwo 7. W ostatnich latach (od 2012r.) w ramach Instytutu Filologii Klasycznej Uniwersytet Jagielloński otworzył 2-letnie uzupełniające studia magisterskie o specjalności bizantynistyka i neogrecystyka 8. Jednak, pomimo, że na studiach magisterskich oferowane są przedmioty z zakresu neohellenistyki, w tym także lektorat języka nowogreckiego, to na studiach licencjackich studenci nie mają możliwości przygotowania się do nich 9. 3. "Język grecki" Fraza język grecki, pojawiająca się w wielu tekstach naukowych, jest wieloznaczna, co jest już widoczne w samym nazewnictwie proponowanych specjalności. Język nowogrecki jest obecnie nauczany na poziomie uniwersyteckim w ramach kierunków: filologia nowogrecka, filologia neogrecka, neohellenistyka, hellenistyka i neogrecystyka. Ponadto, współczesny język grecki, stanowiący język kierunkowy owych filologii, nazywany jest: językiem greckim, nowogreckim, bądź neogreckim. Rodzi się więc pytanie, co oznacza fraza język grecki w polskich opracowaniach językoznawczych i do której fazy rozwoju języka się odnosi? W Słowniku terminologii językoznawczej (Gołąb/Heinz/Polański 1968) termin grecki język rozumiany jest jako język używany przez społeczność grecką od czasów kultury mykeńskiej 3 Program studiów na specjalności filologia nowogrecka na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dostępny jest pod adresem internetowym: http://www.ij.amu.edu.pl/data/plany/plan_wszystkie_stac.pdf (28.09.2013r.). 4 Źródło: oficjalna strona Katedry Języka i Cywilizacji Greckiej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu http://www.hellenistyka.umk.pl/ (29.09.2013r.). 5 Program studiów na specjalności hellenistyka na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu dostępny jest pod adresem internetowym: http://www.hellenistyka.umk.pl/program_studiów (28.09.2013r.). 6 Wykaz przedmiotów prowadzonych na specjalności filologia neogrecka dostępny jest pod adresem internetowym: http://www.wschodzachod.edu.pl/studia_i_stopnia/filologia_neogrecka (28.09.2013r.). 7 Źródło: oficjalna strona filologii nowogreckiej na Wschód-Zachód Szkoły Wyższej im. Henryka Jóźwiaka w Łodzi http://www.wschodzachod.edu.pl/studia_i_stopnia/filologia_neogrecka (28.09.2013r.). 8 Program studiów na specjalności bizantynistyka i neogrecystyka na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie dostępny pod adresem internetowym: http://www.ifk.filg.uj.edu.pl/c/document_library/get_file?uuid=fcb9d0fa- 9483-4510-9c03-453830058b39&groupId=1745131 (28.09.2013r.). 9 Źródło: oficjalna strona filologii klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego http://www.ifk.filg.uj.edu.pl/zakladbizantynistyki-i-neogrecystyki (28.09.2013r.).
i minojskiej (ok. XV w. p.n.e.) aż po upadek Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizancjum). Przeciwstawiony jest on frazie nowogrecki język, która odwołuje się do języka używanego współcześnie przez Greków w Grecji, na Cyprze, a także przez diasporę grecką na całym Świecie (łącznie ok. 8 mln. użytkowników). Znajduje się tam również informacja na temat dwóch wariantów języka nowogreckiego: obecnej w literaturze pięknej katarewusy (καθαρεύουσα /katharévusa/ 10 język oczyszczony), która gramatycznie nawiązywała do języka starogreckiego, oraz demotyku (δηµοτική /dimotikí/), czyli języka ludowego. Ponieważ Słownik terminologii językoznawczej został wydany w latach sześćdziesiątych XX wieku, brakuje informacji z czasów późniejszych kształtujących realia językowe Republiki Greckiej i Cypru, jak np. zastąpienie w Grecji w 1976r. katharévusy demotykiem. Wydarzenie to jest o tyle istotne, że od tego momentu, językiem urzędowym państwa (a zatem językiem prawa, mediów, edukacji itp.) przestał być sztucznie utworzony język "oczyszczony". Został on zastąpiony mówionym językiem ludu (tzw. Kini Eliniki Glosa Wspólny Język Grecki) (Bonarek et al. 2005). Z trochę innej perspektywy, termin "język grecki" jest przedstawiany w pracy Ludy i języki świata (Damm/Mikusińska 2000), w której jest on stypologizowany w oparciu o trzy okresy historyczne: język starogrecki (XV-IV w. p.n.e.), średniogrecki (IV w. p.n.e. V w. n.e.) i nowogrecki (od V w. n.e.). Wynika z tego, że koine hellenistyczna została zaliczona do języka średniogreckiego, a język bizantyński (zazwyczaj nazywany również językiem średniogreckim) do okresu nowogreckiego. Podsumowując powyższe informacje, warto odwołać się do opracowania Safarewicza, które można odnaleźć w książce Języki indoeuropejskie, tom I, wydanej pod redakcją Bednarczuka (1986). Zaproponowany w tym źródle podział na fazy rozwoju języka greckiego ilustruje tabela: Język grecki starogrecki Nowogrecki protogrecki greka klasyczna koine średniogrecki bizantyński) (grecki ok. XV w. p.n.e. VII-IV w. p.n.e. IV w. p.n.e. IV w. n.e. IV w 1453r. demotyk (dimotikí) od 1453r. katharévousa VIII/XIX w. 1976r. Tabela 1 Podział języka greckiego na okresy w ujęciu Safarewicza. Warto również zwrócić uwagę na stronę internetową Ministerstwa Sprawiedliwości 11, na której dostępna jest lista uprawnionych tłumaczy przysięgłych. W tej bazie danych znajdują się informacje, z których wynika, iż na terenie Rzeczpospolitej Polskiej wykonywany jest zawód tłumacza przysięgłego języka greckiego i greki starożytnej. A zatem w tym wypadku fraza język grecki oznacza język nowogrecki, co stoi w całkowitej opozycji do podanego wcześniej znaczenia tego terminu, pochodzącego ze Słownika terminologii językoznawczej. 10 W niniejszej pracy transkrypcja wyrazów greckich dokonana została zgodnie z normami PN-ISO 843:1999 11 http://bip.ms.gov.pl/pl/ (28.09.2013).
W publikacjach naukowych (monografiach bądź artykułach) czy materiałach dydaktycznych fraza język grecki używana jest zarówno przez filologów klasycznych, bizantynistów, jak i neohellenistów, którzy nazywają nią język z okresu stanowiącego obiekt ich zainteresowań (np.: prace Borowskiej, Ciesielczyk, Gortych-Michalak, Jurewicza i innych). W wyniku tak szerokiego zakresu użycia omawianej frazy niemożliwa jest jej prawidłowa interpretacja w kontekście przedmiotu badań niniejszego opracowania, bez informacji dodatkowej (uściślającej). Z tego też powodu, zamykając pokrótce przedstawioną w tej części pracy problematykę terminologiczną, warto odwołać się do zaproponowanego przez Gortych- Michalak (2013: 20) sposobu interpretacji frazy język grecki jako odnoszącej się do całokształtu systemu językowego począwszy od jego formy najstarszej (protogreckiej) aż po czasy współczesne. Ponadto autor niniejszego tekstu postuluje, aby w pracach naukowych dotyczących jakiegokolwiek aspektu języka greckiego uściślać przedmiot badań poprzez konsekwentne używanie terminów takich jak język starogrecki, język średniogrecki, koine i język nowogrecki. Uważa bowiem, że dzięki temu opracowania naukowe staną się bardziej przejrzyste i zrozumiałe. 4. Stan polskich badań językoznawczych języka nowogreckiego Ponieważ neohellenistyka jest w Polsce stosunkowo młodym kierunkiem badań, niewielu naukowców w naszym kraju poświęciło się dogłębnym badaniom języka nowogreckiego. Z tego też powodu głównym problemem związanym z językoznawczymi badaniami neohellenistycznymi jest brak polskich opracowań monograficznych poświęconych współczesnemu językowi greckiemu. Wyniki prowadzonych badań publikowane są zazwyczaj w czasopismach naukowych w formie artykułów. Co więcej, pojedyncze informacje można odnaleźć także w opracowaniach z zakresu językoznawstwa ogólnego i stosowanego. Jednak ze względu na swój charakter, przedstawiają one wszystkie języki w sposób wyrywkowy i skrótowy. Nieco więcej informacji na temat języka nowogreckiego znajduje się w Gramatyce historycznej język greckiego Jurewicza (por. 1992), w której autor stosunkowo często odwołuje się do współczesnych form gramatycznych, kontrastowanych z formami starogreckimi. Główną tematykę tej książki stanowi jednak historyczny rozwój form gramatycznych do epoki klasycznej. Więcej miejsca poświęcono językowi nowogreckiemu w Gramatyce porównawczej języków indoeuropejskich Weinsberga (por. 1986), jednak najwięcej informacji na temat języka zarówno staro- jak i nowogreckiego można odnaleźć w pierwszym tomie Języków indoeuropejskich wydanym pod redakcją Bednarczuka (por. 1986), w którym językowi greckiemu poświęcone są dwa rozdziały. Języki starogrecki oraz nowogrecki przedstawione są w szerokim spektrum tematycznym, obejmując zarówno ich historię, jak i gramatykę i leksykę. Nie brakuje także odwołań do zagadnień z zakresu dialektologii czy socjolingwistyki. W chwili obecnej, najprężniej rozwijającą się dziedziną językoznawstwa nowogreckiego w Polsce jest legilingwistyka porównawcza, zajmująca się badaniami języka urzędowego i języka prawa w Grecji i na Cyprze w ujęciu porównawczym. Są one aplikowalne w językoznawstwie stosowanym, np. translatologii. Prace mają charakter porównawczy tekstów prawnych, a jednym z ich celów jest odnalezienie ekwiwalentów funkcjonalnych. Przykładowymi publikacjami są: - Ciesielczyk N., 2010, "Analiza problemów tłumaczeniowych przekładu konstytucji Grecji na język polski". Investiationes Linguisticae, Vol. XVII, Poznań.
- Gortych-Michalak K., 2010, "Definicja legalna w polskich, greckich i cypryjskich aktach normatywnych w aspekcie przekładu prawniczego grecko-polskiego". [w:] Lingua Iuris, Warszawa. - Gortych-Michalak K., 2013, "Polisemia w przekładzie prawniczym grecko-polskim i polsko-greckim". Comparative Linguistics, Vol. 14/2013, Poznań. - Gortych-Michalak K., 2013, "Super- i makrostruktura polskich, greckich i cypryjskich aktów normatywnych. Studium porównawcze w aspekcie translatologicznym". Comparative Linguistics, Vol. 13/2013. Poznań. - Matulewska A., Gortych K., 2009, "Translacyjne problemy wyrażania modalności deontycznej w tekstach aktów prawnych w języku polskim, angielskim i greckim". [w:] Prawo i język, Warszawa. Ponadto, opublikowano teksty z zakresu translatoryki, obejmujące swoją tematyką zagadnienie językowego obrazu świata: - Ciesielczyk N., 2010, "Trzy kody w przekładzie «Σήµα κινδύνου» Antoniego Samarakisa na polski studium przypadku". Investiationes Linguisticae, Vol. XXII, Poznań. Z zakresu innych dziedzin językoznawstwa, takich jak glottodydaktyka, etyka języka, socjolingwistyka czy diachroniczne językoznawstwo porównawcze, istnieją jedynie pojedyncze artykuły: - Ciesielczyk N., 2009, "The problem of the lack of infinitive in translation of Aristotle s Αθηναίων πολιτεία into Modern Greek". [w:] Young Linguists Meeting in Poznan, Poznań. - Gortych K., 2009, "The function of Ancient Greek in Modern Greek Polish legal translation teaching". Comparative Legilinguistics, Vol. 1, Poznań. - Gortych K., 2010, "Etyczne aspekty dyglosji w języku Grecji i Cypru". [w:] Prawo, język, etyka, Warszawa. - Kordos P., 2002, "The Shadow of Diglossia. Modern Greek Language Condition at the Turn of Centuries". [w:] EOS LXXXIX. Na chwilę obecną żaden z polskich naukowców nie podjął się badań nad fonetyką i fonologią języka nowogreckiego jak również nie podjęto systematycznych badań konfrontatywnych polsko-nowogreckich i nowogrecko-polskich. Na zakończenie warto wymienić polskie materiały dydaktyczne do nauki języka nowogreckiego: - Bednarski M., 1985, Język nowogrecki. Cz. 1, Kraków, UJ. - Borowska M., 1991, Intensywny kurs języka nowogreckiego, Warszawa, Wydawnictwo PWN. - Borowska M., 2004, Μπαρµπαγιώργος. Książka do nauki języka nowogreckiego. - Tuszyńska-Maciejewska K., 2006, Powiedz to po grecku. Podręcznik języka nowogreckiego z zarysem gramatyki opisowej. Część 1. Chociaż na polskim rynku dostępnych jest kilkanaście publikacji (a ich liczba wciąż rośnie) służących do komunikacji w języku nowogreckim w czasie podróży o charakterze wypoczynkowym bądź zawodowym (powszechnie nazywanych rozmówkami) jak np.: Rozmówki polsko-greckie U. Michalskiej i S. Krukowskiej, Rozmówki greckie K. Berezowskiej czy Rozmówki Planszowe Polsko-Greckie K. Gortych to liczba typowych podręczników do nauki języka nowogreckiego pozostaje niezmienna od 2006 roku. Ponadto, duża część rozmówek polsko-greckich stanowi tłumaczenie publikacji obcojęzycznej, a zatem nie wyszły oryginalnie spod polskiego pióra.
Powstałe do chwili obecnej materiały dydaktyczne w postaci podręczników zaspakajają tylko podstawowe potrzeby dydaktyczne, co spowodowane jest brakiem systematycznych i szczegółowych badań z zakresu glottodydaktyki oraz komparatystyki nowogrecko-polskiej i polsko-nowogreckiej. Z tego też powodu oparte są one głównie na wynikach badań zagranicznych ośrodków naukowych, które nie zawsze w pełni odpowiadają polskim realiom językowym. Dla przykładu trudno przenieść korelację kategorii nieokreśloności w języku angielskim i aspektu niedokonanego w języku nowogreckim (Mackridge 2004) na realia języka polskiego. 5. Wnioski Chociaż język grecki jest językiem znanym językoznawcom polskim już od stuleci, jego współczesna odmiana nadal jest pomijana w badaniach. Mimo to, w Polsce można zaobserwować powolny wzrost zainteresowania nie tylko kulturą tego kraju basenu Morza Śródziemnego, ale także samym językiem nowogreckim. Świadczy o tym chociażby fakt, że coraz więcej uczelni decyduje się, by prowadzić lektoraty z języka nowogreckiego, a także, aby tworzyć jednostki akademickie zajmujące się neohellenistyką. Jest to spowodowane m.in. faktem, że język grecki jest jednym z oficjalnych języków Unii Europejskiej, a rynek europejski oczekuje specjalistów znających język, kulturę i realia życia w Grecji i na Cyprze. Największym problemem, z którym się mierzy filologia nowogrecka, jest brak jednoznacznej i zarazem jednolitej terminologii. Świadczy o tym chociażby fakt, że znaczenie frazy język grecki używane w opracowaniach naukowych i mowie codziennej różni się od tego, które można znaleźć na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości. Jak widać, potrzebne są prace systematyzujące terminologię niezbędną do prowadzenia badań nad współczesnym językiem greckim, a ponadto, brak dzieł monograficznych oraz publikacje artykułów w czasopismach naukowych powodują, że są one trudne do odnalezienia, a dostęp do nich jest ograniczony. Z powodu dużej różnorodności tematycznej prowadzone badania nie tworzą spójnego zaplecza teoretycznego, a co więcej, w wielu przypadkach lingwistyczny charakter pracy jest celem drugorzędnym. Zaobserwować to można między innymi w pracach z zakresu translatoryki, które zahaczają np. o kwestię językowego obrazu świata czy historię Grecji. Brakuje w polskiej nauce systematycznych badań i opracowań z zakresu glottodydaktyki oraz komparatystyki językoznawczej, które koncentrowałyby się przede wszystkim na języku greckim jako obcym oraz na osobach polskojęzycznych uczących się tego języka jako drugiego/obcego. Badania z tego zakresu są aplikowalne w wielu dziedzinach naukowych, takich jak np. translatoryka, psycholingwistyka, etnolingwistyka, akwizycja czy dydaktyka języka, co więcej, umożliwiłyby dostosowanie programu oraz sposobu nauczania języka nowogreckiego dla osób polskojęzycznych, w taki sposób, by był on bardziej efektywny. Ponadto pomiędzy materiałami dydaktycznymi można stwierdzić dużą rozbieżność zarówno w poziomie kompetencji nauczanego 12 języka, jak i samej metodologii, przez co nie tworzą 12 Podręcznik prof. UAM dr hab. K. Tuszyńskiej-Maciejewskiej Powiedz to po grecku, przeznaczony jest dla osób, które nie miały wcześniej kontaktu z językiem greckim (poziom A1), z kolei podręcznik prof. dr hab. M. Borowskiej Μπαρµπαγιώργος może okazać się zbyt trudny dla osób, które nie posiadają podstaw (na poziomie przynajmniej B1) z języka greckiego, a pomimo oryginalnych greckich tekstów zawartych w książce, nabyte słownictwo może okazać się mało przydatne bądź nieprzydatne w sytuacjach z życia codziennego. Ponadto obydwie autorki we wstępie zapewniają, że podręcznik ma być pomocą w nauce, a nie doskonaleniu języka, choć docelowym odbiorcą tych książek jest osoba nieznająca języka greckiego w ogóle.
one spójnego źródła wiedzy, w tym także do (samodzielnej) nauki współczesnego języka greckiego. Pod uwagę należy jednak wziąć fakt, że neohellenistka w Polsce jest kierunkiem młodym i dopiero się rozwijającym. Z tego powodu zaplecze teoretyczne, stanowiące podstawę do dalszych, bardziej szczegółowych badań, jest skąpe. Dlatego też konieczne jest, by systematycznie wypełniać białe plamy na mapie językowych studiów nowogreckich, takie jak np. językoznawstwo komparatystyczne. Bibliografia Bednarczuk, Leszek / Danka, Ignacy Ryszard / Pisowicz, Andrzej / Pobożniak, Tadeusz / Reczek, Józef / Safarewicz, Jan / Skalmowski, Wojciech (1986): Języki indoeuropejskie, t. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Bonarek, Jacek / Czekalski, Tadeusz / Sprawski, Sławomir / Turlej, Stanisław (2005): Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie. Borowska, Małgorzata (2004): Μπαρµπαγιώργος. Książka do nauki języka nowogreckiego. Warszawa: Wiedza Powszechna. Damm, Krystyna / Mikusińska, Aldona (2000): Ludy i języki Świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gołąb, Zbigniew / Heinz, Adam / Polański, Kazimierz (1968): Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Gortych-Michalak, Karolina (2013): Struktura polskich, greckich i cypryjskich aktów normatywnych. Studium porównawcze w aspekcie translatologicznym. Poznań: Wydawnictwo Naukowe CONTACT. Jurewicz, Oktawiusz (1992): Gramatyka historyczna języka greckiego: fonetyka fleksja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mackridge, Peter (2004): I Neoelliniki Glossa: Perigrafiki Analisi tis Neoellinikis Koinis. Ateny: Ekdoseis Pataki Glossologia 1. Majewicz, Alfred Franciszek (1989): Języki Świata i ich klasyfikowanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Nauk. Tuszyńska-Maciejewska, Krystyna (2006): Powiedz to po grecku. Podręcznik języka nowogreckiego z zarysem gramatyki opisowej. Część 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.