ISBN

ISBN 978-83-61607-86-1 ISBN 978-83-61607-86-1

Chronione porosty nadrzewne zadrzewień przydrożnych Klucz do oznaczania i opisy gatunków Poznań 2012

Wydawca Drukarnia i Wydawnictwo ProDRUK 61-611 Poznań, ul. Błażeja 3 tel./fax. 61 822 90 46 na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu Redakcja: dr Jerzy Ptaszyk Autorzy: mgr Wojciech Gruszka mgr inż. Krzysztof Wojtkowski dr Piotr Grochowski Autorzy zdjęć: Radosław Cieślak, Piotr Grochowski, Wojciech Gruszka, Robert Puciata, Jarosław Ramucki, Krzysztof Wojtkowski, Hanna Wójciak ISBN 978-83-61607-86-1 Pozycja dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Autorzy składają podziękowania Panu dr. hab. Ludwikowi Lipnickiemu, prof. AWF za cenne uwagi oraz pomoc merytoryczną w trakcie przygotowania niniejszej publikacji

Szanowni Państwo, mamy takie szczęście, że w środowisku, w którym żyjemy drzewa są z nami zawsze i wszędzie. Towarzyszą nam w drodze do pracy, w czasie spacerów, wycieczek nasadzone przy ulicach i drogach, w parkach, ogrodach. Ich rola w przyrodzie jest nie do przecenienia, podobnie, jak ich znaczenie dla człowieka. Patrząc na drzewa, rzadko zwracamy uwagę na towarzyszące im organizmy. Jednymi z tych organizmów są porosty. Są one zwykle niepozorne, różnego koloru, kształtu i wielkości. Porosty to gatunki pionierskie i długowieczne, ale bardzo wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza. Z tego względu nazywane są żywymi wskaźnikami bioindykatorami czystości środowiska. W związku z powyższym, aby przybliżyć Państwu świat porostów przygotowaliśmy opracowanie dotyczące najcenniejszych, chronionych nadrzewnych porostów zadrzewień przydrożnych. W publikacji wyróżnić możemy trzy części tematyczne. Pierwsza zawiera ogólne wiadomości o porostach. Druga prezentuje klucz do oznaczania wraz z opisem wybranych gatunków. Część ta jest ilustrowana fotografi ami porostów. Ostatnia informuje o ochronie porostów w Polsce. Szanowni Państwo, zwracam się tu szczególnie do przedstawicieli zarządców dróg i organów administracji samorządowej, jestem przekonana, że wskazania tego opracowania pomogą Państwu podejmować decyzje związane z racjonalnym użytkowaniem i zachowaniem wszystkich zadrzewień. Wyrażam nadzieję, że publikacja będzie również przydatna Wszystkim Miłośnikom Przyrody w rozpoznawaniu porostów nadrzewnych. Jolanta Ratajczak Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu

DEFINICJA POROSTU Porosty należą do pospolitych, a zarazem mało znanych organizmów. Według definicji Hawskwortha porost to stabilna, samowystarczalna asocjacja mikobionta i fotobionta, w której mikobiont jest partnerem zewnętrznym. Porosty są grupą organizmów powstałą w wyniku połączenia dwóch odmiennych komponentów: grzyba lichenizującego zwanego mikobiontem z autotroficznym (samożywnym) składnikiem zielonym zwanym fotobiontem. Fotobiontami są glony (głównie zielenice Chlorophyta) lub sinice Cyanobacteria. Z kolei grzyby łączące się z zielenicami lub sinicami to grzyby workowe Ascomycota, a zaledwie 2% w organizmach porostów spotyka się grzyby z gromady podstawczaków Basidiomycota. Według aktualnie obowiązującej systematyki porosty traktuje się jako, tzw. grzyby lichenizowane, czyli takie które mają zdolność do tworzenia symbioz z glonami. Miejsce porostów w systematyce jest uwarunkowane przez gatunek grzyba. Synonimem nazwy porost jest określenie grzyb zlichenizowany. Biota porostów przydrożnego drzewa ( W. Gruszka) 5

ANATOMIA POROSTÓW Anatomiczne zróżnicowanie porostów jest niewielkie. Porosty tworzą plechę, w której strzępki grzyba i komórki glonów mogą być rozmieszczone prawie równomiernie na całym jej przekroju (plecha niewarstwowana) lub tworzyć wyraźne warstwy na przekroju (plecha warstwowana). U większości gatunków plechę pokrywa warstwa kory górnej, utworzona przez zbite strzępki grzyba. Pod nią znajduje się warstwa glonowa, w której komórki grzyba oplatają komórki glonów. Następnie usytuowana jest warstwa miąższowa (zwana rdzeniową) utworzona wyłącznie z luźno splecionych ze sobą strzępek grzyba. Ostatnią warstwę tworzy kora dolna, która podobnie jak kora górna, zbudowana jest ze splecionych strzępek grzyba. MORFOLOGIA BUDOWA ZEWNĘTRZNA Budowa zewnętrzna porostów jest urozmaicona pod względem barw, kształtów i wielkości plech. Wyróżnia się cztery podstawowe formy morfologiczne plechy: plecha skorupiasta przyrasta całą dolną stroną do podłoża lub w nie wrasta. Ze środowiskiem zewnętrznym styka się górna powierzchnia plechy. Struktura jej powierzchni może być zróżnicowana: proszkowata, ziarenkowata, brodawkowata, gładka lub popękana. Grubość plechy jest zmienna i charakterystyczna dla danego gatunku. Taki typ plechy reprezentuje między innymi otwornica gorzka (Petrusaria amara). 6 Plecha skorupiasta otwornicy gorzkiej (Petrusaria amara) ( K. Wojtkowski)

plecha łuseczkowata z reguły nieznacznie odstaje od podłoża, a łuseczki są różnej wielkości, osiągając kilka milimetrów średnicy. Często ich powierzchnia górna jest inaczej zabarwiona niż dolna. Łuseczki mogą być skupione lub rozproszone, a nawet dachówkowato zachodzić na siebie. Taki typ plechy reprezentuje między innymi bardzo pospolity paznokietnik ostrygowaty Hypocenomyce scalaris. Plecha łuseczkowata paznokietnika ostrygowatego Hypocenomyce scalaris ( P. Grochowski) plecha listkowata jest wyraźnie spłaszczona grzbietobrzusznie (listkowato). Składa się z odcinków przypominających listki, mniej lub bardziej ściśle przylegające do podłoża albo odstające, zwłaszcza na brzegach. Do podłoża przyczepiona jest chwytnikami, uczepem lub pofałdowaniami kory dolnej. Górna struktura może być wcinana, karbowana, albo podzielona na odcinki, rozetkowata lub nieregularna. Plecha listkowata tarczownicy bruzdkowanej Parmelia sulcata ( W. Gruszka) 7

plecha krzaczkowata najczęściej przyczepia się do podłoża w jednym punkcie plechy, przez co wyraźnie odstaje od podłoża. Często jest rozgałęziona i złożona z odcinków o różnym kształcie, np. obłym, taśmowatym, spłaszczonym, wznoszącym się lub zwisającym. Ważną cechą diagnostyczną porostów jest występowanie (kształt, barwa i rozmieszczenie) lub brak elementów służących do rozmnażania wegetatywnego (w sposób płciowy rozmnaża się jedynie mikobiont, czego przejawem jest tworzenie owocników): IZYDIA czyli wyrostki występują na górnej części plechy jako brodaweczki różnego kształtu i wielkości. Mają taką samą budowę jak plecha: budują je komórki glonów i strzępki grzyba otoczone warstwą korową. Kształt izydiów może być pałeczkowaty, koralikowaty, łuseczkowaty lub rzadziej kulisty. Często bywają zwężone u nasady, mogą mieć taką samą barwę jak plecha. Ich główną rolą jest zwiększanie powierzchni asymilacyjnej plechy, ale jeśli zostaną odłamane, to z każdego izydium ma szansę wyrosnąć nowy osobnik porostu. SOREDIA czyli urwistki - składają się z jednej lub kilku komórek glonów oplecionych strzępkami grzyba. Powstają wewnątrz plechy i wydostają się na zewnątrz przez spękania warstwy korowej. U niektórych gatunków całe plechy rozpadają się na soredia, u innych zaś występują w miejscach zwanych soraliami. SORALIA to skupiska sorediów lokalizowane w ściśle określonych miejscach i o określonych kształtach. 8 Krzaczkowate plechy porostów ( W. Gruszka)

Izydia mąklika otrębiastego Pseudevernia furfuracea ( P. Grochowski) oraz w powiększeniu ( R. Cieślak) Cechą diagnostyczną jest również obecność lub brak PSEUDOCYFELLI, czyli miejsc w korze, w których strzępki są bardzo rozluźnione i dzięki temu w miejscach tych zachodzi wymiana gazowa między wnętrzem plechy a otoczeniem. Pseudocyfelle mają różne kształty i wymiary, najczęściej są widoczne w postaci drobnych białawych kropek i plamek, ale mogą mieć postać wydłużonych białawych kreseczek np. na powierzchni plechy tarczownicy bruzdkowanej Parmelia sulcata. 9

Soralia odnożycy mączystej Ramalina farinacea ( R. Puciata) EKOLOGIA POROSTÓW Porosty uważa się za organizmy pionierskie, ponieważ mogą występować w różnych uwarunkowaniach środowiska, znosząc surowe warunki pustyń, klimatu podbiegunowego czy wysokogórskiego. Zazwyczaj zajmują siedliska ubogie, które omijają inne organizmy. Ich wszędobylskość wynika między innymi z dużej odporności na ekstremalne warunki siedliskowe (susze, niskie i wysokie temperatury, znikome ilości związków pokarmowych itp.). Porosty rosną na bardzo różnych podłożach. Liczne gatunki zasiedlają, występujące masowo podłoża stworzone przez człowieka, np. beton, eternit, dachówki a nawet tworzywa sztuczne czy metal. Ze względu na typ zajmowanego przez nie siedliska wyróżniamy porosty: nadrzewne (epifity), naziemne (epigeity), naskalne (epility), murszejącego drewna (epiksyle), nalistne (epifile) podłoży specyficznych (metal, szkło, skóra, tworzywa sztuczne i in.). 10

POROSTY NADRZEWNE epifity W prezentowanym opracowaniu przedstawiamy wybrane gatunki zaliczane do porostów nadrzewnych. Przedstawiciele tej grupy porostów rosną na korze wszystkich gatunków drzew krajowych. Kora drzew będąca tkanką martwą jest dla nich jedynie miejscem, w którym mogą się zaczepić i rozwijać. Różnorodność kory drzew determinuje zróżnicowanie gatunkowe wśród tej grupy. Porosty pojawiają się już na drzewach kilkunastoletnich. Zazwyczaj inne gatunki rosną na drzewach młodych, a inne na starszych. Zwykle najpierw na pniach pojawiają się gatunki skorupiaste, które następnie w miarę rozwoju drzew są wypierane przez większe i szybciej rosnące porosty o plechach listkowatych i krzaczkowatych. Skład gatunkowy epifitów zmienia się też w miarę wzrostu drzewa, ponieważ przekształceniu ulega struktura kory. Na pniach o korze silnie urzeźbionej (spękania, bruzdy, szczeliny) wykształca się bardzo dużo mikrosiedlisk, dlatego istnieją tu większe możliwości osiedlania się dla wielu gatunków porostów w porównaniu z drzewami o korze gładkiej (np. buk, grab). Ważnym czynnikiem dla porostów nadrzewnych jest odczyn kory (ph). Drzewa o korze kwaśnej, np. sosna zwyczajna mają zwykle ubogi w gatunki zestaw epifitów. Z kolei kory topoli i wierzb, które mają odczyn obojętny lub lekko zasadowy są bogate w związki azotowe i inne bio- Epifity na brzozie ( K. Wojtkowski) 11

geny, dlatego na tych drzewach porosty rosną licznie, a szczególnie obficie reprezentowane są przez gatunki azotolubne (nitrofilne), z rodzajów obrost Physcia spp., orzast Phaeophyscia spp. i złotorost Xanthoria spp. Aleja drzew przydrożnych z licznie występującymi chronionymi porostami ( K. Wojtkowski) 12

KLUCZ DO OZNACZANIA I OPISY POROSTÓW NADRZEWNYCH Zasady korzystania z klucza Poniższy klucz jest dichotomiczny czyli opiera się na zasadzie dwóch wykluczających się wzajemnie cech. Składa się z następujących po sobie stopni z kolejną numeracją (1, 2, 3 ). Każdy stopień jest podzielony na dwie części (oznaczone literami a i b ) zawierające przeciwstawne cechy. Oznaczając okaz porostu należy najpierw starannie przeanalizować opisy zawarte w części a a następnie w części b. Każdej z tych części w obrębie danego stopnia podporządkowane są dalsze stopnie, które również rozdzielają się na części a i b. Oglądając dokładnie porost należy zdecydować czy do danego okazu odpowiadają cechy wymienione w punkcie, np. 4b czy w 4a. Następnie przenieść się do punktu 5 wskazanego przez 4b. Analizując po kolei cechy zawarte w dwudzielnych stopniach dochodzi się do nazwy gatunkowej (lub rodzajowej) porostu. W kluczu uwzględniono jedynie wybrane gatunki porostów chronionych. W razie wątpliwości zaleca się korzystanie z bardziej obszerniejszych kluczy i atlasów lichenologicznych oraz konsultację z lichenologiem. 1a Plecha krzaczkowata... 2 1b Plecha listkowata... 7 2a Plecha krzaczkowata o obłych (nitkowatych) odcinkach... 3 2b Plecha krzaczkowata o wyraźnie spłaszczonych odcinkach... 4 3a Plecha zielonawa, żółto- lub szarozielona... brodaczka Usnea spp. patrz klucz Ia [str. 29] 3b Plecha biaława, brązowa, szara do czarniawej... włostka Bryoria spp. patrz klucz Ib [str. 33] 4a Plecha na obu stronach jednakowej barwy (zwykle szarozielona)...... odnożyca Ramalina spp. patrz klucz Ic [str. 35] 4b Dolna i górna strona plechy różni się barwą... 5 5a Plecha bez rzęsek lub izydiów na dolnej stronie biała lub biaława, górna strony plechy zielonawa lub szaro- albo żółto-zielonawa, soralia białawe... mąkla tarniowa Evernia prunastri 5b Plecha z rzęskami lub izydiami, bez soraliów, górna strona plechy popielata, szara, oliwkowobrunatna do brunatnej, dolna strona jaśniejsza od górnej (niekiedy nieznacznie) lub ciemniejsza (niekiedy czarna)... 6 Mąkla tarniowa Evernia prunastri plecha listkowato-krzaczkowata, zwisająca lub odstająca od podłoża, rozgałęziona, miękka, na górnej stronie zielonawa (w różnych odcieniach) lub żółtawa, na dolnej biaława. Odcinki płaskie, dołeczko- 13

wane, pomarszczone, zmarszczki tworzą nieregularną siateczkę. Soralia są liczne, porozrzucane po całej plesze, z białawymi, mączystymi sorediami. Spotyka się na korze drzew, głównie liściastych, czasem na murszejącym drewnie, wyjątkowo na podłożu skalnym. Gatunek pospolity w całej Polsce. Z porostów krzaczkowatych jeden z najbardziej odpornych na zanieczyszczenia powietrza. Uwagi: gatunek mało zmienny, często występuje na pniach drzew w dużych ilościach. objęty częściową ochroną gatunkową. Mąkla tarniowa Evernia prunastri ( P. Grochowski) 6a Plecha z izydiami, o gałązkach zwykle rynienkowato podwiniętych pod spód, na dolnej stronie czerniejących... mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea 6b Plecha bez izydiów, z rzęskami na brzegach, na jej powierzchni często występują brodawki... obrostnica rzęsowata Anaptychia ciliaris Mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea odcinki plechy o barwie popielatej lub szarej (w różnych odcieniach) podwinięte na brzegach do dołu, z rozgałęzionymi izydiami. Dolna strona o zmiennym kolorze od białego (różowo-cielistego) do czarnego. Uwagi: sporadycznie spotykany na drzewach przydrożnych, plechy pod wpływem zanieczyszczeń ulegają bardzo silnym deformacjom. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 14

Zdegenerowana plecha mąklika otrębistego Pseudevernia furfuracea ( K. Wojtkowski) Wykształcona prawidłowo plecha mąklika otrębiastego Pseudevernia furfuracea ( W. Gruszka) 15

Obrostnica rzęsowata Anaptychia ciliaris plecha listkowato-krzaczkowata, szara, czasem brunatniejąca o wąskich odcinkach wielokrotnie porozgałęzianych. Na brzegach odcinków długie rzęski. Dolna strona plechy biała bez chwytników. Uwagi: porost bardzo rzadki, często spotykane są osobniki zdegenerowane ze zniszczonymi rzęskami, stąd możliwość przeoczenia lub nieprawidłowego oznaczenia określając go jako mąklika otrębiastego. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Obrostnica rzęsowata Anaptychia ciliaris, z lewej ( K. Wojtkowski) i rzęski z prawej ( K. Wojtkowski) 7a Plecha żółta lub pomarańczowa... 8 7b Plecha szara (niekiedy z żółtawym odcieniem), lub wyraźnie brązowa, oliwkowa... 10 8a Plecha o pokroju murawkowatym, żółtych, pomarańczowych drobnych odcinkach, wzniesionych lub wyprostowanych... złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria 8b Plecha inna... 9 Złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria plecha drobna lub dość duża (do kilku cm średnicy), murawkowata, drobnolistkowa, czasem prawie łuseczkowata, żółta lub pomarańczowa, matowa. Rzadko wytwarza owocniki. Odcinki do 2-3 mm 16

długości i szerokości, płaskie lub wzniesione, na brzegach z ziarenkowatymi żółtawymi sorediami. Uwagi: Jest to pospolity i szeroko rozpowszechniony porost na drzewach przydrożnych. Złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria ( R. Puciata) 9a Plecha pomarańczowa, o odcinkach przylegających do podłoża, nie wzniesionych, średnicy do 10 cm o wyraźnie rozetkowatych odcinkach, zazwyczaj z owocnikami... złotorost ścienny Xanthoria parietina 9b Plecha żółtozłota drobniejsza (rzadko powyżej 3 cm średnicy), na brzegach odcinków z jaskrawożółtymi soraliami... złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri Złotorost ścienny Xanthoria parietina plecha duża do 10 cm średnicy, przeważnie rozetkowata, bez soraliów i izydiów, dość luźno przylegająca do podłoża, pomarańczowo-żółta (w miejscach zacienionych zielonawo-żółta). Owocniki liczne. Uwagi: gatunek pospolity i szeroko rozpowszechniony na drzewach przydrożnych, często rośnie masowo. 17

Złotorost ścienny Xanthoria parietina ( J. Ramucki) Złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri plecha do 3 (5) cm średnicy, przeważnie w postaci nieregularnej rozetki, intensywnie żółta, rzadziej zielonawa lub szarożółta. Soralia często zlewające się ze sobą, jaskrawożółte na brzegach odcinków. Odcinki karbowane, wyraźnie odstające od podłoża. Dolna strona blado lub brunatno-żółta, z nielicznymi chwytnikami. Uwagi: gatunek zwykle występujący na brzozach w terenach leśnych, rzadko występujący na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 18 10a Plecha szaro-zielonawa często z żółtawym odcieniem, zielonawo-brunatna... 11 10b Plecha brązowa, oliwkowo-brązowa lub zielonawo-brunatna, srebrzysta... 12 11a Plecha drobna (2-6 cm średnicy), odcinki wąskie 05-1,5 mm szerokości, chwytniki jasne lub ciemnobrunatne, soralia na powierzchni plechy zlewające się ze sobą... płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua 11b Plecha duża do 15 (20) cm średnicy, odcinki szerokie, płatowate do 0,5-1,5 cm szerokości, soralia na łatkach lub brzegach odcinków białawe lub żółtawe... żółtlica chropowata Flavoparmelia caperata

Złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri ( R. Puciata) Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua plecha żółtawa, żółto-zielona lub szaro-zielonkawa, z żółtawymi soraliami, które często pokrywają całą plechę przez co może sprawiać wrażenie skorupiastej. Odcinki plechy wąskie, ściśle przylegające do podłoża, na dolnej stronie bardzo ciemne, tylko na brzegach jaśniejsze, z licznymi ciemnymi chwytnikami. Uwagi: porost bardzo rzadki na drzewach przydrożnych, preferuje drzewa o gładkiej korze, np. buk, grab oraz brzozy. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua ( W. Gruszka) 19

Żółtlica chropowata Flavoparmelia caperata plecha listkowata, często duża do 20 cm, żółto-zielona lub żółtawa, w miejscach zacienionych szaro-zielona o szerokich (do 1,5 cm), pofałdowanych i zwykle pomarszczonych odcinkach. Izydiów brak, soralia wydłużone na brzegach lub powierzchni odcinków. Chwytniki czarne liczne, nie dochodzą do brzegu plechy porostu; na obwodzie występuje szeroki pas plechy bez chwytników. Uwagi: porost bardzo rzadki, spotykany wyjątkowo, wrażliwy na zanieczyszczania powietrza. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 12a Plecha z izydiami lub soraliami bez owocników... 13 12b Plecha bez soraliów i izydiów, prawie zawsze z owocnikami, duża (do 20 cm średnicy), sztywna, skórzasta. zwykle zielonawo-brunatna lub oliwkowa........ wabnica kielichowata Pleurosticta acetabulum Wabnica kielichowata Pleurosticta acetabulum plecha listkowata, gruba i sztywna, skórkowata, duża (o średnicy do 20 cm) o szerokich odcinkach koloru oliwkowego, niebiesko-zielonego lub zielono-brunatnego. Soraliów i izydiów brak. Plecha przytwierdzona do podłoża chwytnikami niedochodzącymi do brzegu plechy. Owocniki zwykle obecne, licznie występujące. Uwagi: gatunek nierzadko spotykany na drzewach przydrożnych, często zajmuje dużą powierzchnię pnia drzewa. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 20 Wabnica kielichowata Pleurosticta acetabulum ( K. Wojtkowski)

13a Plecha z izydiami oraz soraliami z szerokimi wzniesionymi odcinkami... 14 13b Plecha z izydiami lub soraliami... 15 14a Plecha brunatno-zielona (w różnych odcieniach) lub oliwkowa, dolna strona jasnobrunatna lub biaława siateczkowato pomarszczona, z pojedynczymi chwytnikami... płucnica zielonawa Tuckermannopsis chlorophylla 14b Plecha szara niekiedy z niebieskim odcieniem, do 10 cm, luźna, przylegająca do podłoża, spodnia strona brązowawa, delikatnie żyłkowana... płucnik modry Platismatia glauca Płucnica zielonawa Tuckemannopsis chlorophylla (Cetraria chlorophylla) plecha drobnolistkowata, rozetkowata do 3 cm średnicy, rzadko większa, oliwkowo-brunatna, jasnobrunatna z białawymi soraliami na brzegach. Dolna strona jasnobrunatna lub biaława, pomarszczona z nielicznymi chwytnikami u nasady odcinków. Uwagi: rzadka na drzewach przydrożnych, zazwyczaj w postaci pojedynczych plech. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Płucnica zielonawa Tuckemannopsis chlorophylla ( W. Gruszka) 21

Płucnik modry Platismatia glauca plecha listkowata, zwykle dość duża, w odcieniu zielonkawym lub niebieskawym. Odcinki plechy dosyć szerokie, mocno odstające od podłoża, na brzegach zwykle silnie karbowane. Dolna strona plechy na obwodzie jasna, czasem prawie biała, ku środkowi ciemniejąca do czarnej, z pojedynczymi chwytnikami. Izydia i soredia zwykle obecne na brzegach odcinków plechy. Jest gatunkiem leśnym, często występuje na brzozach. Uwagi: gatunek mało zmienny, na drzewach przydrożnych rzadki, zazwyczaj występuje w postaci pojedynczych plech. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Płucnik modry Platismatia glauca ( K. Wojtkowski) 15a Plecha z pseudocyfellami... 16 15b Plecha bez pseudocyfelli... 18 16a Pseudocyfelle w postaci delikatnych białych plamek, soralia drobne, izydiów brak... biedronecznik zmienny Punctelia subrudecta 16b Pseudocyfelle w postaci białawych wydłużonych pojedynczych kreseczek do siateczkowato rozgałęzionych na powierzchni plechy... 17 Biedronecznik zmienny Punctelia subrudecta plecha listkowata, rozetkowa lub nieregularna, jasno, niebieskawo-, żółto- lub brunatno-szara. Odcinki z mniej lub bardziej widocznymi pseudocyfellami oraz soraliami. Pseudocyfelle występują w postaci delikatnych białych plamek. Soralia drobne, często zlewające się ze sobą 22

brudnobiałe albo szaro-zielone na łatkach odcinków lub na brzegach plechy, najliczniejsze w środku plechy. Dolna strona plechy jasnobrunatna lub szarawo-biała z jasnymi chwytnikami. Uwagi: gatunek rzadki w całym kraju, bardzo rzadki na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Biedronecznik zmienny Punctelia subrudecta ( H. Wójciak) 17a Plecha z izydiami (zazwyczaj licznymi)... tarczownica skalna Parmelia saxatilis 17b Plecha bez izydiów... tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata Tarczownica skalna Parmelia saxatilis plecha rozetkowata, szara (w różnych odcieniach), na brzegach czasami brązowo nabiegła, z ciemno zakończonymi izydiami zwykle licznymi oraz pseudocyfellami, które tworzą na powierzchni plechy białą siateczkę. Dolna strona plechy czarna, z licznymi czarnymi chwytnikami. Uwagi: gatunek mało zmienny, spotykany na drzewach przydrożnych, może być mylony z tarczownicą bruzdkowaną Parmelia sulcata, od której różni się występowaniem izydiów. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 23

Tarczownica skalna Parmelia saxatilis ( P. Grochowski) 24 Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata ( K. Wojtkowski)

18a Plecha z izydiami bez soraliów... 19 18b Plecha z soraliami bez izydiów i odcinki dęte, puste w środku... 21 19a Plecha oliwkowobrunatna lub oliwkowozielona +/- lśniąca... Przylepka Melanelia spp. patrz klucz Id [str. 39] 19b Plecha szara, srebrzysta, matowa... 20 20a Izydia krótkie, krępe, ciemniejsze od plechy, dolna strona plechy czarna, o średnicy 3-8 cm... szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea 20b Izydia w kolorze plechy, brodawkowate lub wałeczkowate niekiedy tworzące soralia, dolna strona plechy biaława lub brunatnawa... popielak pylasty Imshaugia aleurites Szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea plecha listkowata, jasnoszara czasem o odcieniu białawym lub niebieskawym, z zaokrąglonymi na końcu odcinkami. Izydia jasnobrązowe do szaro-brązowych lub rzadziej mają barwę plechy, na szczycie często ciemniejsze. Dolna strona plechy czarna, tylko na obwodzie jaśniejsza, z licznymi chwytnikami. Uwagi: gatunek mało zmienny, występuje zwykle w dolnych partiach pni. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea ( W. Gruszka) 25

Popielak pylasty Imshaugia aleurites plecha listkowata, rozetkowata, ściśle przylegająca do podłoża, biało-szarawa do ciemnoszarej z brodawkowatymi, krótkimi izydiami i często soraliami na końcach izydiów. Spodnia strona plechy bardzo jasna z równie jasnymi chwytnikami. Porost występujący przeważnie w lasach na murszejącym drewnie i drzewach iglastych. Uwagi: bardzo rzadko spotykany na korze drzew przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Popielak pylasty Imshaugia aleurites oraz płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua ( W. Gruszka) 26

21a Soralia główkowate tworzące się na końcach odcinków plechy, całe odcinki koliste, lub odcinki pałeczkowate... pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa 21b Soralia wargowate tworzące się na końcach odcinków plechy...... pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes Pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa plecha listkowata, rozetkowata, w różnych odcieniach szarości o odcinkach rozgałęzionych, wypukłych przylegających do podłoża. Soralia wypukłe (główkowate) na końcach odcinków. Dolna strona plechy czarna ku obwodowi brunatna, bez chwytników. Uwagi: gatunek mało zmienny, na drzewach przydrożnych dość rzadki, młode okazy można mylić z pustułką pęcherzykowatą Hypogynmia physodes. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa [z lewej] i pustułka pęcherzykowata H. physodes [z prawej] ( P. Grochowski) 27

Brodaczka zwyczajna Usnea fi lipendula ( P. Grochowski)

KLUCZ Ia Brodaczka Usnea spp. porosty z tego rodzaju charakteryzują się plechą krzaczkowatą, zwisającą lub odstającą od podłoża, złożoną z obłych, zwykle rozgałęzionych gałązek. Są to porosty bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza. Gatunki rodzaju brodaczka Usnea spp. objęte są ścisłą ochroną gatunkową. 1a Plecha o wyraźnie kępkowym pokroju, odstająca od kory lub zwisająca, u nasady niezaczerniona, 1-5 cm długości i szerokości, główne gałązki bez brodawek... brodaczka kępkowa Usnea hirta 1b Plecha wyraźnie zwisająca, wydłużona... 2 2a Plecha długa, złożona zwykle z nielicznych, wiotko zwisających gałązek, cała plecha nie rozszerza się od nasady... brodaczka zwyczajna Usnea filipendula 2b Plecha krzaczkowata u nasady zaczerniona, grubsze gałązki pokryte brodawkami, plecha wyraźnie rozszerza się od nasady... brodaczka kędzierzawa Usnea subfl oridana Brodaczka kępkowa Usnea hirta plecha krzaczkowata, nie odstająca od podłoża, rzadko wystająca, zwykle do 3-4 cm długa, przyczepiona niezaczernioną nasadą. Szaro-, oliwkowo- lub żółto-zielona. Obficie i szeroko rozgałęziona, skupiona. Gałązki bez brodawek z drobnymi soraliami, soredia igiełkowate. Uwagi: rzadki na korze drzew przydrożnych, gatunek bardzo zmienny. Brodaczka kępkowa Usnea hirta ( P. Grochowski) 29

Brodaczka zwyczajna Usnea fi lipendula plecha zwisająca, z zaczernioną nasadą, szaro- lub jasnozielona, często w odcieniu słomkowo-żółtym. Główne gałązki pokryte drobnymi brodawkami. Soralia zawsze obecne, z niewielkimi, igiełkowatymi sorediami. Uwagi: gatunek rzadki na drzewach przydrożnych, często plechy są drobne, zdegenerowane, ze śladami obumierania. Brodaczka zwyczajna Usnea fi lipendula ( R. Puciata) Brodaczka kędzierzawa Usnea subfl oridana plecha krzaczkowata, odstająca od podłoża, zwykle do 5-6 cm długości z zaczernioną nasadą, szaro-zielona, obficie rozpierzchle rozgałęziona. Główne gałązki pokryte drobnymi brodawkami z drobnymi soraliami. Soredia igiełkowate. Uwagi: bardzo rzadki na korze drzew przydrożnych, gatunek bardzo zmienny. 30

Brodaczka kędzierzawa Usnea subfl oridana ( P. Grochowski) Brodaczka kędzierzawa Usnea subfl oridana ( W. Gruszka) 31

Włostka ciemniejsza Bryoria subcana ( P. Grochowski)

KLUCZ Ib Włostka Bryoria spp. porosty krzaczkowate o nitkowatych zwykle porozgałęzianych plechach, przyczepionych do podłoża nasadą, zwykle luźno zwisających, czasem odstających. Uwagi: barwa plechy oraz niewielkie rozmiary powodują możliwość przeoczenia w terenie, rodzaj trudny do oznaczenia, wymagający konsultacji ze specjalistą lichenologiem. Gatunki rodzaju włostka Bryoria spp. objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Włostka Bryoria spp. ( W. Gruszka) 33

Odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea ( R. Puciata)

KLUCZ Ic Odnożyca Ramalina spp. porosty krzaczkowate o odcinkach spłaszczonych, jednakowo zabarwionych z każdej strony. 1a Plecha zwykle z owocnikami, bez soraliów... 2 1b Plecha bez owocników, z soraliami... 3 2a Plecha zwykle dłuższa niż szersza, odcinki o pomarszczonej powierzchni, z owocnikami na płaskiej stronie odcinków, z pseudocyfellami w postaci białawych szczelinek na korze... odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea 2b Plecha zwykle szersza niż dłuższa, zbita, o powierzchni gładkiej z licznymi owocnikami na końcach, bez pseudocyfelli... odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata 3a Soralia prawie wyłącznie na brzegach odcinków, wyraźnie ograniczone od plechy... odnożyca mączysta Ramalina farinacea 3b Soralia głównie na płaskich powierzchniach odcinków, płatowate, często zlewające się ze sobą... odnożyca opylona Ramalina pollinaria Odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea plecha duża, odcinki sztywne, szarozielone, czasem o odcieniu oliwkowym, zielonkawym lub żółtawym, rozgałęzione, spłaszczone, pomarszczone lub dołeczkowate z białawymi szczelinkami (psudocyfellami). Soraliów i izydiów brak. Owocniki prawie zawsze wykształcone na brzegach lub na płaskiej stronie odcinków. Odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea ( W. Gruszka) 35

Uwagi: gatunek łatwy do odróżnienia, rozpowszechniony na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową Odnożyca mączysta Ramalina farinacea plecha zwykle do 6-7 cm długości, czasem dłuższa, biało- lub szaro-zielona, czasem o odcieniu żółtawym, rozgałęziona, sztywna. Soralia głównie na brzegach spłaszczonych odcinków (rzadko na płaskiej powierzchni), plechy koliste lub wydłużone z mączystymi białawymi sorediami. Odcinki plechy spłaszczone, na zakończeniach wąskie do prawie obłych. Owocniki spotykane bardzo rzadko, na brzegach odcinków. Uwagi: najpospolitszy z rodzaju odnożyca na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 36 Odnożyca mączysta Ramalina farinacea ( R. Puciata) Odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata plecha drobnokrzaczkowata, sztywna, do 5 cm długości, rzadko większa, szaro-zielona lub zielonawa. Odcinki spłaszczone, rozgałęzione, dołeczkowate, na zakończeniach z owocnikami. Uwagi: gatunek mało zmienny, rozpowszechniony na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Odnożyca opylona Ramalina pollinaria plecha do 5-6 cm długości, zielonawa (w różnych odcieniach), rozgałęziona. Odcinki plechy spłaszczone, na zakończeniach poszerzone, bez izydiów, z soraliami na płaskiej stronie oraz na brzegach. Soredia mączyste, białawe. Owocniki są wyjątkowo wykształcone. Uwagi: rozpowszechniony na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata ( K. Wojtkowski) Odnożyca opylona Ramalina pollinaria ( R. Puciata) 37

Przylepka okopcona Melaneia fuliginosa ( P. Grochowski)

KLUCZ Id Przylepka Melanelia spp. porosty o plechach listkowatych koloru brunatnego, zwykle ściśle przylegające do podłoża, przyczepione licznymi chwytnikami. 1a Izydia grube, spłaszczone, u podstawy zwężone... przylepka łuseczkowata Melanohalea exasperatula 1b Izydia brodawkowate, albo wydłużone, stożkowate lub igiełkowate, pojedyncze lub koralikowo rozgałęzione; z reguły liczne... 2 2a Izydia skupione, igiełkowate lub wałeczkowate, pojedyncze lub rozgałęzione... przylepka okopcona Melanelixia fuliginosa 2b Izydia brodawkowate, ku środkowi coraz dłuższe, cienkie, cylindryczne, koralikowato rozgałęzione... przylepka wytworna Melanohalea elegantula Przylepka łuseczkowata Melanohalea exasperatula (Melanelia exasperatula) plecha zwykle niewielka (2-3 cm) i nieregularna, o odcinkach odstających od podłoża, brązowych, lśniących. Soraliów brak. Izydia spłaszczone (łuseczkowate), nierozgałęzione, często bardzo liczne. Dolna strona plechy ciemnobrunatna, na obwodzie jaśniejsza, z nielicznymi, jasnymi chwytnikami. Gatunek pospolity w Polsce na korze drzew liściastych. Uwagi: gatunek pospolity na drzewach przydrożnych, odporny na zanieczyszczania. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Przylepka łuseczkowata Melanohalea exasperatula ( H. Wójciak) 39

Przylepka okopcona Melanelia fuliginosa (Melanelixia fuliginosa) plecha rozetkowata do 6 cm średnicy, zwykle mniejsza, ściśle przylegająca do podłoża, matowa lub lekko lśniąca. Izydia cienkie cylindryczne, często rozgałęzione, zwykle bardzo liczne. Soraliów brak; czasem występują pozorne soralia powstałe po odłamaniu izydiów. Dolna strona plechy czarna, tylko na obwodzie brunatna. Uwagi: porost częsty na drzewach przydrożnych. objęty ścisłą ochroną gatunkową. Przylepka okopcona Melanelia fuliginosa ( H. Wójciak) Przylepka wytworna Melanohalea elegantula (Melanelia elegantula) plecha drobna 2-3 cm średnicy, początkowo rozetkowata, później nieregularna, przylegająca do podłoża; jasno- lub ciemnooliwkowa, brunatna. Matowa lub na obwodzie lśniąca. Uwagi: cechą odróżniającą od podobnej przylepki łuseczkowatej Melanohalea exasperatula jest obecność licznych, cienkich, nielśniących izydiów, które prawie zawsze są ciemniejsze od plechy, w środkowej części są gęsto skupione, często też są rozwidlone. objęty ścisłą ochroną gatunkową. 40

OCHRONA POROSTÓW W POLSCE Ochronę gatunkową w Polsce reguluje ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z (Dz. U. z 2009 r. Nr 151 poz. 1220 ze zm.) oraz wydane na jej podstawie akty wykonawcze (np. rozporządzenia). Zgodnie z wyżej cytowaną ustawą, ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących na terenie kraju lub innych państw członkowskich Unii Europejskiej rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie przepisów umów międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest stroną, gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk i ostoi, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Minister Środowiska kierując się potrzebą ochrony dziko występujących grzybów i ich siedlisk oraz wymaganiami ekologicznymi, naukowymi i kulturowymi, a także biorąc pod uwagę obowiązujące w tym zakresie przepisy prawa Unii Europejskiej, określa w drodze rozporządzenia, gatunki dziko występujących grzybów: objętych ochroną ścisłą, objętych ochroną częściową, objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania, wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk oraz wielkość tych stref. Ustawa o ochronie przyrody (art. 51 ust. 1) określa katalog zakazów w stosunku do dziko występujących roślin lub grzybów gatunków objętych ochroną gatunkową, które mogą być wprowadzone w wyżej wymienionym rozporządzeniu: 1) umyślnego niszczenia; 2) umyślnego zrywania lub uszkadzania; 3) niszczenia ich siedlisk lub ostoi; 4) dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej lub niszczenia gleby w ostojach; 5) hodowli; 6) pozyskiwania lub zbioru; 7) przetrzymywania lub posiadania okazów gatunków; 8) zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny lub transportu okazów gatunków; 9) wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków; 10) umyślnego przemieszczania w środowisku przyrodniczym; 11) umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego. W przypadku czynności naruszających obowiązujące zakazy w stosunku do chronionych grzybów, należy uzyskać tzw. decyzję derogacyjną, czyli zezwolenie na odstępstwo od zakazów. 41

Decyzja derogacyjna obejmuje, np. zezwolenie na umyślne zniszczenie chronionych porostów, zniszczenie siedliska. Wspomnianą decyzję, wydaje właściwy organ, jeżeli zostaną spełnione ustawowe przesłanki 1 do wydania zezwolenia. Właściwym organem do wydania zezwolenia, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, dla gatunków objętych ochroną ścisłą jest Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, np. w przypadku odstępstwa od zakazu wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków. Ponadto, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska może zezwolić na czynności podlegające zakazom, w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową i ścisłą, jeżeli zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice dwóch województw lub jeżeli ma to związek z działaniami podejmowanymi przez ministra właściwego do spraw środowiska, w tym dotyczącymi realizacji programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, progra mów ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem lub umów międzynarodowych. Regionalny dyrektor ochrony środowiska jest właściwy do wydania zezwolenia na odstępstwa od zakazów dla gatunków objętych ochroną ścisłą, w przypadku np.: umyślnego niszczenia, umyślnego zrywania lub uszkadzania, niszczenia ich siedlisk lub ostoi, pozyskiwania lub zbioru. Ponadto, regionalny dyrektor ochrony środowiska może zezwolić w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową na wszystkie czynności podlegające zakazom. Wydanie decyzji następuję na wniosek, który powinien zawierać informacje wymienione w art. 56 ust. 6 ustawy ochronie przyrody. Przygotowanie wniosku o wydanie zezwolenia oraz jego realizacja powinna odbywać się przez osobę posiadającą odpowiednią wiedzę i doświadczenie w zakresie grupy organizmów będących przedmiotem zezwolenia. Każdy wniosek, np. o wydanie zezwolenia na zniszczenie gatunków chronionych porostów lub ich siedliska, powinien być poprzedzony rzetelnie przeprowadzoną inwentaryzacją, która powinna określić wystąpienie ewentualnego zagrożenia dla populacji chronionego gatunku oraz wskazać działania minimalizujące lub kompensujące negatywny wpływ planowanych czynności. Oprócz objęcia prawną ochroną gatunkową, ochronę porostów oraz zachowanie ich siedlisk zapewniają inne formy ochrony przyrody. Przykładowo mogą być ustanawiane pomniki przyrody lub uznawane rezerwaty przyrody. 1 1. braku rozwiązań alternatywnych, 2. czynności nie są szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko wy stępujących populacji chronionych gatunków oraz zaistnienia jednej z 7 przesłanek wymienionych w art. 56 ust. 4 ustawy o ochronie przyrody, np.: leżą w interesie ochrony dziko występujących gatunków lub ochrony siedlisk przy rodniczych lub leżą w interesie zdrowia lub bezpieczeństwa powszechnego, lub są niezbędne w realizacji badań naukowych, działań edukacyjnych lub celów związanych z odbudową popula cji, reintrodukcją gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, albo do celów działań reprodukcyjnych, w tym do sztucznego rozmnażania roślin. 42

Art. 40 ustawy o ochronie przyrody: Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Pomnikowa aleja drzew ( W. Gruszka) Ustanowienie pomników przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy 2, która powinna określać nazwę danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawującego nadzór oraz szczególne cele ochrony. Projekt uchwały w sprawie ustanowienia pomni- 2 Od 1 sierpnia 2009 r. kompetencje w zakresie pomników przyrody znajdują się w gestii rad gmin. Jednakże, zgodnie z art. 35 ustawy dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie (Dz.U. Nr 92, poz. 753) do czasu wejścia w życie aktów prawa miejscowego wydanych na podstawie upoważnień zmienianych niniejszą ustawą zachowują moc dotychczasowe akty prawa miejscowego. Przed wejściem w życie przywołanej zmiany kompetencyjnej, pomniki przyrody mogły być ustanawiane rozporządzeniem wojewody. 43

ka przyrody, uzgadnia się z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Uchwała ustanawiająca pomnik przyrody może również określać ustalenia dotyczące czynnej ochronny pomników przyrody oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, obszaru lub jego części, wybrane spośród zakazów wymienionych w ustawie ochrony przyrody, np. zakaz niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru. Jednakże ustawa o ochronie przyrody przewiduje pewne sytuacje, w których zakazy nie dotyczę, m.in. w przypadku likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych. Walory różnych stanowisk porostów zabezpiecza również rezerwat przyrody. Tworzenie ich jest bardziej złożone, gdyż następuje w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Art. 13 ustawy o ochronie przyrody Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Przykładem ochrony porostów jest rezerwat Bór Chrobotkowy, powołany na mocy Zarządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w dniu 31.12.1993 roku, obecnie znajdujący się na terenie Leśnictwa Lubnia. Obejmuje on ochroną powierzchnię 41,50 ha. Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum z rzadką i unikatową biotą porostów, w tym ok. 60 gatunków porostów i 7 grzybów naporostowych. LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA L IPNICKI LUDWIK: Porosty Borów Tucholskich Wydawca: Park Narodowy Bory Tucholskie Charzykowy, 2003. L IPNICKI LUDWIK, WÓJCIAK H ANNA: Porosty: klucz-atlas do oznaczania najpospolitszych gatunków. Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, 1995. F A Ł TYNOWICZ WIESŁ AW: Wykorzystanie porostów do oceny zanieczyszczenia powietrza. Krosno: Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, 1995. W ÓJCIAK HANNA: Porosty, mszaki, paprotniki. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2003. 44

ISBN 978-83-61607-86-1 ISBN 978-83-61607-86-1