S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 4 2007 WYSTĘPOWANIE PŁAZÓW W OKRESIE ROZRODU W ZBIORNIKACH WODNYCH W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA SŁUPSKA THE OCCURRENCE OF AMPHIBIANS COMMUNITIES DURING BREEDING SEASON IN PONDS LOCATED IN THE CITY OF SŁUPSK Tomasz Hetmański 1, Anna Jarosiewicz 2 1 Akademia Pomorska Zakład Zoologii Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: t.hetmansk@onet.eu 2 Akademia Pomorska Zakład Ekologii Wód Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk ABSTRACT This study presents the species composition of amphibians at 40 ponds located in the city of Słupsk during the breeding seasons 2005-2006. The dominant species were the common frog Rana temporaria and the common toad Bufo bufo, which bred in over 50% of the ponds. Less numerous were the green frog Rana esculenta complex (45% of the ponds), the smooth newt Triturus vulgaris (32.5%) and the moor frog Rana arvalis (11.3%). The remaining species: the natterjack toad Bufo calamita, the common spadefoot Pelobates fuscus, and the fire-belly toad Bombina bombina were accidental. The ponds located in strictly urban areas were significantly less often occupied by amphibians than those found in woods or open areas. Amphibians very reluctantly bred in ponds altered by human activity. An average of 4 species was found in natural ponds, whereas this number was only 1 in ponds altered by humans. Słowa kluczowe: płazy, Ŝaby, ropuchy, Słupsk, rozmieszczenie, miejsca lęgowe Key words: amphibians, frogs, toads, Słupsk, distribution, breeding sites 5
WPROWADZENIE Płazy to kręgowce, które wymagają szczególnej ochrony. Badania inwentaryzacyjne w kraju i Europie wskazują na stały spadek róŝnorodności gatunkowej i liczebności populacji płazów (Beebee 1997, Głowaciński i Rafiński 2003, Schmidt 2003). Przyczyn takiego stanu jest wiele i są one na ogół dobrze poznane (Beebee 1997, Kaźmierczakowa i in. 1997, Surmacki 1998, Kierzkowski i Ogielska 2001, Kurek 2006, Najbar i in. 2006). JednakŜe rozwój cywilizacyjny wciąŝ będzie zagra- Ŝał tej grupie zwierząt, co powinno skłaniać herpetologów do stałych badań. Monitorowanie płazów w środowiskach naturalnych i przekształconych jest więc niezbędne, gdyŝ w dalszej przyszłości takie informacje będą wykorzystywane do analiz porównawczych. Ponadto istnieje konieczność uzupełniania luk w wiedzy o rozmieszczeniu poszczególnych gatunków. Brakuje nadal pełnego przedstawienia miejsc występowania płazów w Polsce, zwłaszcza w części północno-zachodniej (Głowaciński i Rafiński 2003). Stan populacji płazów w Słupsku jest bardzo słabo poznany. Nie ma w literaturze naukowej danych na temat składu gatunkowego oraz najwaŝniejszych zagroŝeń w tym mieście. Badania fauny płazów były przeprowadzone juŝ w kilku miastach Polski, między innymi we Wrocławiu (Kierzkowski i Ogielska 2001), w Warszawie (Mazgajska 1996), Łodzi (Stopczyński i in. 2004) i Krakowie (Juszczyk 1989). Zbadaliśmy występowanie płazów na terenie miasta Słupska i w jego najbliŝszej okolicy. Celem naszych obserwacji było równieŝ ustalenie, w jakim stopniu urbanizacja moŝe oddziaływać na skład gatunkowy płazów. Zbadaliśmy takŝe wpływ jakości zbiorników wodnych na występowanie płazów. Z powodu braku danych z wcześniejszych lat z tego terenu nie mogliśmy dokonać porównań i ustalić kierunku zmian w populacjach. TEREN I METODY BADAŃ Badania prowadzono w latach 2005 i 2006 w wybranych 40 zbiornikach wodnych znajdujących się na terenie miasta Słupska (ryc. 1). Słupsk (54 28 N, 17 02 N) w granicach administracyjnych ma powierzchnię 56,2 km 2 i zamieszkiwane jest przez 98 000 ludzi. Przez miasto przepływa rzeka Słupia, która poza nim płynie w szerokiej dolinie porośniętej wysoką roślinność zielną. Tereny te mają charakter podmokłych łąk, często zalewanych wiosną przez wody Słupi. Na południe od miasta rozciągają się tereny leśne, zwane Laskiem Południowym, zaś te na północnym zachodzie Laskiem Północnym. Część zbiorników występuje w Lasku Południowym i Północnym i ma charakter śródleśnych oczek. Jest to 12 zbiorników, a powierzchnia kaŝdego z nich często nie przekracza 0,5 ha (od 0,02 do 0,8 ha). Średnia powierzchnia wynosi 0,33 ha. Druga grupa zbiorników jest zlokalizowana na terenie otwartym o charakterze łąk i nieuŝytków rolnych. Oprócz typowych oczek śródpolnych do tej grupy włączono równieŝ rowy melioracyjne, wypełnione stojącą wodą, oraz rozlewiska występujące w dwóch nieczynnych juŝ Ŝwirowniach. Łącznie jest ich 19, a po wierzchnia tych 6
7
zbiorników, nieco bardziej zróŝnicowana, wynosi od 0,003 do 1,5 ha, średnio 0,21 ha. Pozostałe 7 badanych zbiorników wodnych znajduje się w mieście bezpośrednio na obszarze zabudowanym. Średnia ich powierzchnia wynosi 0,41 ha (od 0,05 do 1,4 ha). Łącznie zbadaliśmy 39 stałych zbiorników wodnych i jedno okresowe, tworzące się w dolinie Słupi, rozlewisko wód z rzeki o powierzchni ok. 20 ha. Z powodu wartkiego nurtu nie analizowaliśmy występowania płazów w rzece Słupi. Krótka charakterystyka badanych zbiorników została przedstawiona w tabeli 1. Opis cech badanych zbiorników wodnych na terenie miasta Słupska Ecological features of the investigated ponds in the city area of Słupsk Tabela 1 Table 1 Numer zbiornika Powierzchnia (ha) Naturalny Typ zbiornika Zmieniony PołoŜenie 1 0,1 + - Lasek Południowy 2 0,6 + - Lasek Południowy 3 0,3 - + Lasek Południowy 4 0,3 - + Lasek Południowy 5 0,3 - + Lasek Południowy 6 0,8 + - Lasek Południowy 7 0,4 + - Lasek Południowy 8 0,8 + - Lasek Południowy 9 0,2 + - Łąki/nieuŜytki 10 0,003 + - Łąki/nieuŜytki 11 0,9 - + Zabudowa 12 0,7 - + Zabudowa 13 0,1 - + Łąki/nieuŜytki 14 0,2 - + Zabudowa 15 20 + - Łąki/nieuŜytki 16 1,4 - + Zabudowa 17 0,04 + - Zabudowa 18 0,2 - + Zabudowa 19 0,05 - + Zabudowa 20 0,1 - + Lasek Północny 8
21 0,05 + - Lasek Północny 22 0,03 - + Lasek Północny 23 0,02 - + Lasek Północny 24 0,3 + - Lasek Północny 25 0,04 - + Łąki/nieuŜytki 26 0,2 - + Łąki/nieuŜytki 27 0,07 + - Łąki/nieuŜytki 28 0,07 + - Łąki/nieuŜytki 29 0,1 + - Łąki/nieuŜytki 30 6 + - Łąki/nieuŜytki 31 0,9 + - Łąki/nieuŜytki 32 0,1 + - Łąki/nieuŜytki 33 0,05 + - Łąki/nieuŜytki 34 0,2 + - Łąki/nieuŜytki 35 0,02 - + Łąki/nieuŜytki 36 0,03 - + Łąki/nieuŜytki 37 0,04 - + Łąki/nieuŜytki 38 0,1 - + Łąki/nieuŜytki 39 0,1 - + Łąki/nieuŜytki 40 1,5 + - Łąki/nieuŜytki Badane zbiorniki były nie tylko zróŝnicowane pod względem powierzchni i lokalizacji, ale równieŝ pod względem ich naturalności. Wiele z nich zostało przekształconych i zmienionych przez człowieka (tab. 1). W związku z tym dokonaliśmy podziału na zbiorniki wodne nienaruszone od wielu lat przez człowieka (naturalne) i zmienione. Te ostatnie były często pogłębiane, czyszczone, a ich brzegi utwardzane betonowymi płytami lub wzmacniane drewnianymi kołkami. Badania jakościowe batrachofauny w granicach administracyjnych miasta Słupska prowadzono metodą obserwacji wzrokowej oraz nasłuchu. Co 5 dni w okresie od 1 marca do 1 maja odwiedzano wyznaczone zbiorniki wodne i nie płosząc godujących płazów, nasłuchiwano głosów samców. Dodatkowo do oznaczania płazów wykorzystywano obserwacje prowadzone przy pomocy lornetki. Następnie przeszukiwano brzegi zbiornika, aby odnaleźć płazy ogoniaste. Zastosowano równieŝ odławianie płazów za pomocą siatki, głównie po to, by wyłowić traszki. W maju i czerwcu zmniejszono intensywność obserwacji do pojedynczej kontroli w ciągu tygodnia. W tym okresie trzykrotnie dokonano nocnej kontroli zbiorników, aby zarejestrować 9
głosy płazów godujących głównie o tej porze, tj. rzekotki drzewnej (Hyla arborea), ropuchy paskówki (Bufo calamita) i ropuchy zielonej (Bufo viridis). śaby zielone zostały połączone w jedną grupę, gdyŝ rozróŝnienie dwóch gatunków, tj. Ŝaby jeziorkowej (Rana lessonae) i wodnej (Rana esculenta), jest stosunkowo trudne. WYNIKI I DYSKUSJA W 2005 roku stwierdziliśmy występowanie 9 gatunków, a w 2006 roku 8 gatunków płazów w zbiornikach znajdujących się na obszarze administracyjnym miasta Słupska. W obu latach gatunkami dominującymi były Ŝaba trawna (Rana temporaria) i ropucha szara (Bufo bufo) (tab. 2). KaŜdy z nich był stwierdzany w ponad 50% badanych zbiorników. Najliczniejsze dwa gatunki na terenie miasta Słupska i jego okolic są gatunkami szeroko rozpowszechnionymi zarówno w Polsce (Głowaciński i Rafiński 2003, Poleszczuk i in. 2006), jak i w innych częściach Europy (Andreone i Luiselli 2000). Oba gatunki zawdzięczają to łatwemu kolonizowaniu nowych zbiorników wodnych (Beebee 1997). W Słupsku były one nie tylko powszechne w naturalnych zbiornikach, lecz takŝe obserwowaliśmy je w zbiornikach zmienionych i znajdujących się na terenie zabudowanym (tab. 2). Kolejnymi płazami, stosunkowo często stwierdzanymi w zbiornikach wodnych, były Ŝaby zielone (Rana esculenta complex), obejmujące dwa gatunki: Ŝabę jeziorkową i Ŝabę wodną. W ponad 30% Stopień wykorzystania róŝnych typów zbiorników wodnych (%) przez poszczególne gatunki płazów w latach 2005-2006 Occurrence of amphibians in ponds (%) in 2005-2006 Tabela 2 Table 2 Gatunek Typ zbiornika wodnego A (n = 12) B (n = 21) C (n = 7) Razem (n = 40) śaba trawna 62,5 69,0 21,4 58,8 Ropucha szara 66,7 52,4 42,9 55,0 śaba jeziorkowa i wodna 37,5 54,8 28,6 45,0 Traszka zwyczajna 25,0 47,6 0,0 32,5 śaba moczarowa 12,5 14,3 0,0 11,3 Ropucha paskówka 4,2 9,5 0,0 6,3 Grzebiuszka ziemna 4,2 4,8 0,0 3,8 Kumak nizinny 0,0 2,4 0,0 1,3 Typ zbiornika wynika z róŝnej jego lokalizacji: A zbiorniki na terenie leśnym, B otwartym, C zabudowanym A ponds in the forest, B ponds in the field, C ponds in the urban area 10
zbiorników wodnych stwierdziliśmy traszkę zwyczajną (Triturus vulgaris), a pozostałe gatunki spotykaliśmy sporadycznie (tab. 2). Gatunkiem bardzo nielicznym był kumak nizinny (Bombina bombina), którego stwierdziliśmy tylko w pierwszym roku badań. Obserwacje pokazały jednocześnie, Ŝe populacja jest bardzo nieliczna, gdyŝ słyszeliśmy tylko kilka samców w jednym zbiorniku. ZagroŜenia dla tego gatunku są podobne jak dla traszki grzebieniastej i innych gatunków płazów. Są nimi: degradacja małych i średnich zbiorników wodnych oraz osuszanie terenów podmokłych na potrzeby rolnictwa. To tylko jedne z najpowaŝniejszych zagroŝeń (Rybacki i Maciantowicz 2006). Nie znaleźliśmy Ŝadnych dowodów na występowanie Ŝaby śmieszki (Rana ridibunda) na terenach otaczających miasto Słupsk. Nie stwierdziliśmy występowania traszki grzebieniastej (Triturus cristatus). Jest to gatunek szczególnie zagroŝony wyginięciem (Głowaciński i Rafiński 2003). Niebezpieczeństwo dla populacji tego gatunku stanowią: obniŝanie poziomu wód gruntowych, zasypywanie gruzem i śmieciami oczek wodnych oraz niszczenie siedlisk płazów (Kurek 2006). Nie stwierdziliśmy równieŝ występowania ropuchy zielonej i rzekotki drzewnej. Bardzo niewiele wiadomo o rozmieszczeniu tych dwóch gatunków w tej części Pomorza (Głowaciński i Rafiński 2003). Wpływ środowiska zurbanizowanego był bardzo wyraźny i zaznaczał się w ubóstwie występowania płazów. Nie stwierdziliśmy tam wielu gatunków. Nieliczne były pospolite gatunki, takie jak Ŝaba trawna, ropucha szara i Ŝaby zielone. W zbiornikach na terenie zurbanizowanym stosunkowo często występowała ropucha szara (tab. 2). Natomiast śródleśne zbiorniki wodne były zajmowane w podobnym odsetku jak zbiorniki śródpolne. Zbiorniki wodne, które zostały zmienione i przekształcone przez człowieka, były niechętnie odwiedzane przez płazy. Stwierdziliśmy, Ŝe wszelka ingerencja człowieka, mająca na celu pogłębienie zbiorników, uregulowanie linii brzegowej, a nawet oczyszczanie z roślinności wodnej, sprzyjała porzucaniu takich miejsc przez płazy w okresie rozrodu. W 2005 roku w zbiornikach wodnych, które były nienaruszone przez człowieka, rozmnaŝało się średnio 4,2 gatunku, zaś w zmienionych zaledwie 1,2 gatunku (ryc. 2). Było to istotna statystycznie róŝnica (test T Studenta t = 5,105, df = 38, p < 0,001). W 2006 roku sytuacja się powtórzyła: w zbiornikach naturalnych rozmnaŝało się średnio 3,6, a w zmienionych 1,1 gatunku (test T Studenta t = 4,296, df = 38, p < 0,001). Najwięcej gatunków obserwowano w zbiornikach utworzonych na terenie nieczynnych Ŝwirowni. Notowaliśmy tam po 8 gatunków w kaŝdym roku badań. Najmniej gatunków było w zbiornikach głębokich, bez roślinności wodnej. Nasze badania potwierdzają wyniki uzyskane z innych miast i wskazują, Ŝe liczebność oraz róŝnorodność gatunkowa płazów na terenach zurbanizowanych jest obniŝona. Niski stan liczebny populacji stwierdzili Kierzkowski i Ogielska (2001) we Wrocławiu. Zaobserwowali oni występowanie 10 gatunków płazów i wskazali na podstawowe zagroŝenia dla płazów, występujące w środowisku zurbanizowanym. W Słupsku stan gatunkowy był nieco odmienny niŝ we Wrocławiu, poniewaŝ nie znaleźliśmy Ŝadnych osobników ropuchy zielonej oraz rzekotki drzewnej, ale wykazaliśmy istnienie ropuchy paskówki. Z danych z atlasu Głowacińskiego i Ra- 11
Ryc. 2. Średnia liczba gatunków płazów (± SD) stwierdzonych w zbiornikach naturalnych (A, n = 21) i przekształconych (B, n = 19) przez człowieka w roku 2005 (kolumny zacienione) i 2006 (kolumny białe) Fig. 2. The number of amphibians species in natural (A) and changed by human ponds (B) in 2005 (black columns) and 2006 (white columns) fińskiego (2003) wynika, Ŝe na Pomorzu moŝna spodziewać się występowania nawet 13 gatunków płazów. Wcześniejsze badania, przeprowadzone w latach 2001- -2002 w Nadmorskim Parku Krajobrazowym, pozwoliły na wykrycie tych gatunków, których nie spotkaliśmy na terenie Słupska. Mianowicie stwierdzono tam ropuchę zieloną, a takŝe rzekotkę drzewną. Natomiast w Słowińskim Parku Narodowym, równieŝ w latach 2001-2002, stwierdzono 10 gatunków płazów. Dodatkowo zaobserwowano tam Ŝabę śmieszkę i traszkę grzebieniastą (dane niepublikowane, Maria Ogielska inf. ustna). Podsumowując, nasze badania wykazały występowanie 9 gatunków płazów na terenie otaczającym miasto Słupsk. Gatunkami dominującymi były Ŝaba trawna, ropucha szara i Ŝaby zielone. Stosunkowo licznie występowała traszka zwyczajna oraz Ŝaby zielone. Pozostałe gatunki, tj. Ŝaba moczarowa, ropucha paskówka, grzebiuszka ziemna i kumak nizinny, były bardzo nieliczne. Nie stwierdziliśmy większych róŝnic w składzie gatunkowym płazów pomiędzy zbiornikami zlokalizowanymi na terenie leśnym a otwartym. Wpływ środowiska zurbanizowanego był wyraźny, poniewaŝ rozmnaŝały się tam tylko gatunki pospolite, ale zawsze w niewielkich liczebnościach. Dał się zauwaŝyć takŝe wpływ przekształceń zbiorników wodnych, poniewaŝ płazy unikały takich miejsc w okresie rozrodu. 12
LITERATURA Andreone F., Luiselli L. 2000. The Italian batrachofauna and its conservation status: a statistical assessment. Biol. Conserv., 96: 197-208. Beebee T.J.C. 1997. Changes in dewpond numbers and amphibian diversity over 20 years on Chalk Downland in Sussex, England. Biol. Conserv., 81: 215-219. Głowaciński Z., Rafiński J. 2003. Atlas płazów i gadów Polski. Status rozmieszczenie ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa-Kraków. Juszczyk W. 1989. Płazy i gady miasta Krakowa w latach 1922-1979. Przegl. Zool., 33: 373- -381. Kaźmierczakowa R., Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J. 1997. Autostrady a ochrona przyrody źródła konfliktu i moŝliwości jego ograniczenia. Chrońmy Przyr. Ojcz., 53: 26-45. Kierzkowski P., Ogielska M. 2001. Płazy miasta Wrocławia. Chrońmy Przyr. Ojcz., 57: 65- -77. Kurek P. 2006. Charakterystyka miejsc rozrodu traszki grzebieniastej Triturus cristatus w Parku Krajobrazowym Orlich Gniazd i jego otulinie. Chrońmy Przyr. Ojcz., 62: 47-55. Mazgajska J. 1996. Distribution of amphibians in urban water bodies (Warsaw agglomeration, Poland). Ekol. Pol., 44: 245-257. Najbar B., Najbar A., Maruchniak-Pasiuk M., Szuszkiewicz E. 2006. Śmiertelność płazów na odcinku drogi w rejonie Zielonej Góry w latach 2003-2004. Chrońmy Przyr. Ojcz., 62: 64-71. Poleszczuk G., Pilecka-Rapacz M., Bucior A., Jóźwik I. 2006. Badania godowych siedlisk płazów z południowo-wschodniej części Szczecińskiego Parku Krajobrazowego. W: Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego. I. Środowisko biotyczne biologia środowiskowa, eksperymentalna i stosowana. J. Tarasiuk, J. Kępczyński (red.). Uniwersytet Szczeciński. Rybacki M., Maciantowicz M. 2006. Ochrona Ŝółwia błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin. Schmidt B.R. 2003. Count data, detection probabilities, and the demography, dynamics, distribution, and decline of amphibians. Comptes Rendus Biologies, 326: 119-124. Stopczyński M., Zieliński P., Wojciechowski Z. 2004. Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. Chrońmy Przyr. Ojcz., 60: 5-31. Surmacki A. 1998. ZagroŜenia małych zbiorników śródpolnych na Pomorzu Zachodnim. Chrońmy Przyr. Ojcz., 54: 61-69. 13