Dr hab. Marek Herma Instytut Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Recenzja rozprawy doktorskiej kpt. mar. mgr. inŝ. Krzysztofa Nowakowskiego pt. 9. Flotylla Obrony WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa Tematem rozprawy kpt. mar. mgr. inŝ. Krzysztofa Nowakowskiego jest ukazanie roli 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa, związku taktycznego Polskiej Marynarki Wojennej, w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa. Praca p. Nowakowskiego porusza waŝkie zagadnienia, które nie znalazły do tej pory naleŝytego odzwierciedlenia w polskiej literaturze przedmiotu. Dzieje 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa oraz jej rola w zabezpieczeniu granicy morskiej państwa polskiego nie były wcześniej przedmiotem dogłębnych studiów i analiz, czego wyrazem jest brak monografii poświęconej tej problematyce. O omawianym związku taktycznym marynarki pisano w zasadzie jedynie w artykułach przyczynkarskich zamieszczanych m.in. na łamach periodyku Przegląd Morski oraz w szerszych syntezach poświęconych historii Polskiej Marynarki Wojennej. Tytułem przykładu moŝna w tym kontekście wskazać na ksiąŝkę Czesława Ciesielskiego, Waltera Patera i Jerzego Przybylskiego, Polska Marynarka Wojenna 1918 1980. Zarys dziejów, która opublikowana została nakładem Wydawnictwa Bellona w 1992 r. Recenzowana rozprawa składa się ze wstępu, czterech rozdziałów uporządkowanych według kryterium problemowo-chronologicznego, zakończenia, bibliografii, 23 załączników, streszczenia w języku angielskim oraz wykazu zamieszczonych w tekście skrótów, rysunków i tabel. Konstrukcja pracy jest jasna i spójna, podział na rozdziały, i przyporządkowanie materiału do nich, logiczny i uzasadniony. Chronologiczno-tematyczny układ materiału pozwala na dokładne śledzenie biegu wydarzeń. We wstępie Autor przedstawił motywy wyboru tematu, nakreślił strukturę pracy, omówił jej bazę źródłową oraz dokonał krytycznej analizy literatury przedmiotu. Jasno sprecyzował teŝ cel pracy i główne zadania badawcze oraz zamieścił trafne uzasadnienie cezury chronologicznej rozprawy. Moje zdziwienie budzi jedynie fakt, Ŝe cezury chronologicznej zabrakło w tytule pracy. 1
W rozdziale pierwszym p. Krzysztof Nowakowski omówił w zarysie politykę morską państwa polskiego w latach 1918 1965, koncentrując uwagę na kwestiach rozbudowy marynarki wojennej oraz systemu obrony wybrzeŝa. Centralnym zagadnieniem podjętym i realizowanym przez Autora w rozdziałach drugim i trzecim była kwestia roli i znaczenia 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa polskiego w latach 1965 2006, tj. w okresie od powstania do rozformowania Flotylli. W rozdziale czwartym doktorant, wykorzystując nowoczesne aplikacje komputerowe, podjął udaną próbę zbadania jak zmieniał się potencjał bojowy 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa na przestrzeni z górą czterech dziesięcioleci jej istnienia. Pozwoliło to na zaprezentowanie pełniejszego obrazu potencjalnych moŝliwości omawianego związku taktycznego Polskiej Marynarki Wojennej oraz jego roli w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa. W zakończeniu p. Krzysztof Nowakowski dokonał syntetycznego podsumowania wszystkich wątków pracy zarówno natury militarnej, geopolitycznej jak i technicznej. Podstawę źródłową rozprawy stanowią dokumenty zdeponowane w Archiwum Marynarki Wojennej oraz Archiwum Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, Centralnym Archiwum Wojskowym, Archiwum Akt Nowych oraz Narodowym Archiwum Cyfrowym w Warszawie. Istotnym uzupełnieniem materiału aktowego są wydawnictwa urzędowe, w tym m.in. dekrety i rozporządzenia organów władzy państwowej. Autor wykorzystał takŝe wywiady z oficerami słuŝącymi w 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa, co stworzyło dodatkowe moŝliwości faktograficzne i interpretacyjne. Wykorzystana literatura przedmiotu jest stosunkowo obszerna i uwzględnia najnowsze, polskojęzyczne opracowania naukowe. Tytułem uzupełnienia warto by natomiast wspomnieć o tych nielicznych opracowaniach, które uszły uwadze p. Krzysztofa Nowakowskiego. Na przywołanie zasługują w tej mierze m.in. wciąŝ przecieŝ aktualne monografie Czesława Ciesielskiego: Polska flota wojenna na Bałtyku w latach 1920 1939 na tle bałtyckich flot wojennych, Gdańsk 1985 oraz Twórcy Polskiej Marynarki Wojennej. Uznanie i represje (1918 1946; 1945 1951), Gdańsk 1995. Pewien niedosyt powoduje takŝe pominięcie pracy Józefa Wiesława Dyskanta, Polska Marynarka Wojenna w 1939 roku, cz. I: W przededniu wojny, Gdańsk 2000. Na podkreślenie zasługuje natomiast wykorzystanie przez doktoranta materiałów pokonferencyjnych przybliŝających toczące się w polskiej historiografii dyskusje i przewartościowania ocen dotyczących roli marynarki wojennej w walkach o niepodległość państwa oraz jej znaczenia na Bałtyku po drugiej wojnie światowej. Trafnym posunięciem Autora było takŝe wykorzystanie w szerokim zakresie 2
publikacji zamieszczanych na łamach periodyków specjalistycznych, w tym przede wszystkim Przeglądu Morskiego. Pan Krzysztof Nowakowski sprawnie stosuje aparat naukowy poprzez liczne przypisy (360) źródłowe, bibliograficzne i merytoryczne rozszerzające zasadniczą treść pracy. Recenzowana rozprawa zawiera oczywiście pewne błędy i niedociągnięcia oraz wywołuje uwagi polemiczne. Doprecyzowania wymagają takŝe niektóre opinie wyraŝone przez Autora. Przykładowo w rozdziale drugim znalazł się passus: Dopiero po opuszczeniu przez Rosjan Świnoujścia, wzrosło znaczenie tego miasta i portu w funkcjonowaniu MW PRL (zob. s. 105). Tytułem wyjaśnienia pragnę nadmienić, Ŝe sowiecka baza morska w Świnoujściu funkcjonowała przez cały okres istnienia PRL. W pierwszej połowie lat 60. bazę przeniesiono na zachodnią stronę cieśniny Świna na wyspę Uznam oddając obiekty w prawobrzeŝnej dzielnicy Świnoujścia połoŝonej na wyspie Wolin polskiej administracji. Formalnie sowiecka baza morska w Świnoujściu przestała istnieć 28 października 1992 r., gdy port opuściła 24. Brygada Kutrów Rakietowych ostatni związek taktyczny Marynarki Wojennej Federacji Rosyjskiej bazujący na terytorium państwa polskiego 1. Przedstawiając w telegraficznym skrócie programy rozbudowy Polskiej Marynarki Wojennej w latach 40., 50. i 60. XX w. (zob. s. 106) Autor nie wyjaśnił dlaczego ich realizacja zakończyła się fiaskiem. Rozwinięcia wymaga takŝe lakoniczne stwierdzenie doktoranta, iŝ od 1981 r. rozpoczął się systematyczny spadek realnych sił Marynarki Wojennej, pomimo tego, Ŝe w latach 1981 1989 do słuŝby pod biało-czerwoną banderą wcielono 63 okręty (zob. s. 48). Niektóre opinie p. Krzysztofa Nowakowskiego wyraŝone w rozprawie nie zostały naleŝycie udokumentowane, np. w rozdziale drugim stwierdził, Ŝe połączone siły sowieckiej Floty Bałtyckiej oraz marynarek wojennych Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Polski mogły w latach 70. XX w. zdobyć panowanie na akwenie bałtyckim, co lapidarnie uzasadniał ówczesnym stanem sił morskich NATO i UW znajdujących się na Bałtyku (s. 108). Ta jednoznaczna opinia nie została jednakŝe poparta Ŝadnymi danymi porównawczymi prezentującymi siły flot potencjalnych przeciwników. W swoich badaniach nad rolą 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa państwa Autor oparł się m.in. na wynikach badań ankietowych. Niejasna jest dla mnie jednak liczba ankietowanych osób. Na s. 160 rozprawy doktorant podał, Ŝe ankieta objęła 87 respondentów. Tymczasem z informacji zawartych na rys. 55 na s. 165 wynika, iŝ 1 R. Techman, Armia radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945 1956, Poznań 2003, s. 241 245. 3
było ich 84. Ich liczba wzrosła jednakŝe lawinowo do 556 osób na rys. 66 na s. 172 oraz do 452 na rys. 67. Informacja zamieszczona w przypisie 356 na s. 233 jest dla mnie zagadką. JeŜeli przy opracowaniu biografii (a raczej krótkich not biograficznych) dowódców 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa Autor wykorzystał pozostające w obiegu naukowym materiały, to chyba nic nie stoi na przeszkodzie aby zamieścić ich opis bibliograficzny. Pozostałe błędy popełnione przez Autora podzieliłem na cztery grupy: błędy w konstrukcji pracy, błędy merytoryczne, terminologiczne oraz językowe. Błędy w konstrukcji pracy Tytuł pierwszego podrozdziału w rozdziale 1 (zob. s. 17 oraz spis treści) wymaga przeredagowania. Cezura końcowa uŝyta w tytule rozdziału 2 nie odpowiada jego treści. Notabene Autor potwierdza ten fakt we wstępie (zob. s. 15). Przypis w załączniku 1, s. 199 został nieprawidłowo skonstruowany. Najpierw naleŝało podać inicjały imion, a następnie nazwisko. Autor powołuje się w przypisach na monumentalną pracę Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, cz. 5, Londyn 1962 (zob. s. 42, przypis 113; s. 43, przypis 117). JednakŜe cytowana praca z niezrozumiałych dla mnie powodów nie została uwzględniona w bibliografii. Wykaz załączników został sporządzony niestarannie, gdyŝ podane w nim numery stron nie odpowiadają stanowi faktycznemu. Na przykład: według wykazu załącznik 1 powinien znajdować się na s. 180, a w rzeczywistości figuruje na s. 199. Ponadto tytuł załącznika 16 (s. 230) nie figuruje w wykazie, co automatycznie rzutuje na błędną numerację pozostałych załączników. Błędy merytoryczne Autor nie precyzuje kiedy dokładnie opracowano pierwszą kompleksową koncepcję obrony wybrzeŝa w okresie międzywojennym będącą rezultatem prac polsko-francuskiej komisji. Efektem tego niedopatrzenia jest błąd merytoryczny. PoniewaŜ komisja opracowała wspomnianą koncepcję w grudniu 1920 r., to tym samym błędna staje się konstatacja Autora, Ŝe plany te dotyczyły odparcia agresji ze strony ZSRR (zob. s. 17). Tymczasem w grudniu 1920 r. wschodnim sąsiadem Polski była Rosja bolszewicka. Związek Sowiecki utworzono dopiero dwa lata później. 4
Zapis: mocarstwa Ententy oraz państwa sprzymierzone i stowarzyszone (zob. s. 31) jest błędny. W 1918 r. trzon Ententy tworzyło pięć mocarstw (Wielka Brytania, Francja, Włochy, Japonia, USA), które określały same siebie jako główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone. Ten ostatni człon został dodany ze względu na Stany Zjednoczone, które będąc de facto sojusznikiem Wielkiej Brytanii i Francji w wojnie przeciwko Niemcom nie chciały, zgodnie ze swą ówczesną doktryną, zawierać formalnych sojuszów. W świetle ustaleń Józefa Wiesława Dyskanta, Flotylla Pińska zmieniła nazwę na Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej z dniem 17 października 1931 r. 2, a nie jak błędnie stwierdza Autor od 1929 roku (zob. s. 33). W 1926 r. w Polsce miał miejsce tylko jeden zamach majowy, w wyniku którego marszałek Józef Piłsudski przejął władzę w państwie. Autor błędnie uŝywa więc liczby mnogiej pisząc o zamachach majowych Piłsudskiego w 1926 roku (zob. s. 38). Tytuł drugiego podrozdziału w rozdziale pierwszym (zob. s. 31 oraz spis treści) budzi moje wątpliwości. Z treści wspomnianego podrozdziału wynika bowiem jednoznacznie, Ŝe doktorant uznał zakończenie wojny z Niemcami w 1945 r. za datę odzyskania utraconej niepodległości. Tymczasem po zakończeniu drugiej wojny światowej przez z górą cztery dziesięciolecia Polska była państwem satelickim Związku Sowieckiego, a proces stopniowego odzyskiwania suwerenności państwowej rozpoczął się dopiero w 1989 r. Zapis: likwidacja skutków uŝycia broni chemicznej i masowego raŝenia (zob. s. 88 89) jest błędny. Broń chemiczna, podobnie jak broń jądrowa i biologiczna, jest jednym z rodzajów broni masowego raŝenia. Autor powinien zwrócić większą uwagę na prawidłową pisownię nazwisk. Na przykład: głównodowodzącym sowieckiej marynarki wojennej w latach 1956 1985 był admirał Siergiej Gorszkow, a nie Groszkow (zob. s. 107). Naczelnym Dowódcą Wojska Polskiego w 1946 r. był marszałek śymierski, a nie śymirski, jak błędnie pisze Autor na s. 176. Tytułem wyjaśnienia nadmieniam, Ŝe był on synem Wojciecha ŁyŜwińskiego i Marii z d. Buczek. Nazwiskiem śymirski posługiwał się krótko przed wybuchem pierwszej wojny światowej, po czym zmienił nazwisko na śymierski. Błędy terminologiczne Autor dość dowolnie stosuje termin kontrtorpedowiec i niszczyciel (np. s. 38, 40). Przeglądając tabelę 4 (s. 36 37, kolumna pierwsza) moŝna nawet odnieść wraŝenie, Ŝe uwaŝa, 2 J. W. Dyskant, Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej 1919 1939, Warszawa 1994, s. 8. 5
iŝ są to dwie róŝne klasy okrętów. Gwoli wyjaśnienia podaję, Ŝe w Polskiej Marynarce Wojennej do 1947 r. na określenie tej klasy okrętów obowiązywał oficjalnie termin kontrtorpedowiec. Cytując fragment memoriału, który kmdr Jerzy Świrski przedłoŝył marsz. Józefowi Piłsudskiemu w 1927 r. doktorant uŝywa terminu łódź podwodna (zob. s. 38). Ten fragment dokumentu naleŝałoby opatrzyć komentarzem np. w formie przypisu, Ŝe w polskiej terminologii wojennomorskiej na określenie tej klasy okrętu uŝywa się określenia okręt podwodny, który to termin w Polskiej Marynarce Wojennej obowiązuje oficjalnie od 1937 r. Na określenie okrętów-cystern: Krakowiak i Kujawiak, doktorant wprowadził niewłaściwy termin stacje ropne (zob. s. 42). Termin Siły Zbrojne nie jest synonimem terminu Armia, lecz pojęciem szerszym. Armia (Wojska Lądowe) jest jednym z rodzajów Sił Zbrojnych. W tym kontekście zastosowany przez Autora zapis: osiąganie przez Siły Zbrojne RP technicznej i funkcjonalnej kompatybilności z armiami zachodnimi (zob. s. 114) jest błędny. Błędy językowe Przytaczając tytuł czasopisma naleŝy zastosować cudzysłów 3, np. Przegląd Morski. Tymczasem Autor konsekwentnie nie stosuje się do wspomnianej reguły. Gdy dana postać pojawia się w tekście pracy po raz pierwszy naleŝy podać jej pełne imię, oczywiście o ile jest to moŝliwe. W przypadku tak znanej osobistości jaką był współtwórca Polskiej Marynarki Wojennej kontradm. Kazimierz Porębski (zob. s. 17), czy teŝ jeden z najwybitniejszych oficerów armii II Rzeczypospolitej Tadeusz Kutrzeba (zob. s. 18) jest to względnie łatwe. Natomiast inicjał imienia stosujemy, gdy dana postać występuje w tekście po raz kolejny. Zapis kierownictwa MW (zob. s. 21), Sekcja marynarki (zob. s. 31) jest nieprawidłowy. W przypadku nazw własnych kaŝdy człon z grupy wyrazów, które tworzą ową nazwę piszemy z duŝej litery. PowyŜsze uwagi polemiczne i spostrzeŝenia krytyczne nie deprecjonują jednakŝe wartości rozprawy kpt. mar. mgr. inŝ. Krzysztofa Nowakowskiego. Większość wysuwanych przez doktoranta twierdzeń i opinii jest dobrze udokumentowana. Wybór tematu badawczego 3 2008, Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, pod red. naukową Andrzeja Markowskiego, Warszawa s. LXXIV. 6
naleŝy uznać za uzasadniony, a zakres przeprowadzonych badań za w znaczącym stopniu wyczerpujący omawianą problematykę. Ustalenia p. Nowakowskiego wnoszą istotny wkład w uporządkowanie i rozwinięcie naszej dotychczasowej wiedzy o roli 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa polskiego. Biorąc pod uwagę powyŝsze, stawiam wniosek o dopuszczenie Autora omawianej rozprawy do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kraków, dnia 14 V 2012 r. Marek Herma 7