Psychologia zwierząt WYKŁAD 15 Ssaki 5 Rząd naczelne Krzysztof Turlejski Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN WSZiP im. H. Chodkowskiej
Rząd naczelne Jest to stary rząd (ponad 60 mln lat), jego najbliżsi krewni to gryzonie i zajęczaki. Już najstarsze znane ssaki naczelne miały stosunkowo bardzo duży mózg i prowadziły życie nadrzewne. Były owadożerne. Konieczność wykształcenia dużego mózgu sprawia, że ciąża u naczelnych trwa długo i większość z nich rodzi jedno młode. Naczelne są długowieczne. Większość wykształciła skomplikowane życie grupowe. Dwa podrzędy to małpiatki i małpy właściwe.
Systematyka naczelnych Znane jest 446 gatunków naczelnych należących do 16 rodzin. W Amazonii co kilka lat odkrywane są nowe gatunki małp szerokonosych, w Afryce galago, a w Azji makaków. Wyróżniamy 2 podrzędy naczelnych: 1. Strepsirhini ( mokronose, małpiatki) - lemury, galago i lori 2. Haplorhini ( suchonose, małpy właściwe). Tutaj: - wyraki (tarsjusze) - małpy szerokonose - małpy wąskonose (w tym małpy człekokształtne i ludzie)
Lemurokształtne (małpiatki) Lemurokształtne to najstarsza linia naczelnych, która zachowała wiele cech pierwotnych ich przodków. Inaczej niż małpy właściwe, mają wilgotne nosy i błonę odblaskową w oczach. Najpierwotniejsze z nich, galago i lori żyją w Afryce i tropikalnej Azji. Są to niewielkie zwierzęta nocne, żywiące się owadami (galago) lub pokarmem roślinnym (lori). Na Madagaskarze, gdzie nigdy nie dotarły małpy właściwe, rozwinęły się i ewoluowały należące do tej grupy lemury. Obecnie największy lemur waży ok. 10 kg, ale niezbyt dawno wyginął lemur większy od goryla. Najmniejszy naczelny to lemurek myszaty (30 gram)
Galago senegalski (karłowaty) Małpiatki: Galago Galago to najprymitywniejsze naczelne, które zachowały wiele cech pierwotnych naczelnych. 9 gatunków niewielkich (do 1kg) galago żyje w Afryce, prowadząc ściśle nadrzewne, nocne życie. Są owadożerne. Poruszają się skokami potrafią z miejsca skoczyć na wysokość 2.5 m. Euoticus elegantulus Galago większy Galago moholi
Małpiatki: Lori Lori potto (Afryka) Lori kuang (Pd. Azja) 5 gatunków lori żyje w tropikalnej Azji i Afryce. Są roślinożerne. Poruszają się wolno i potrafią Godzinami wisieć bez ruchu. Jednak tak jak inne naczelne mają duży mózg. Lori kalabarski (Afryka)
Lemury karłowate Najmniejsze lemury Madagaskaru. Zjadają owady, kwiaty i owoce. Lemury łasicowate Siedem słabo wyspecjalizowanych, wszystkożernych gatunków żyje na Madagaskarze. Żyją w rodzinach lub samotnie. Tana Microcebus murinus Lepilemur seali Lepilemur septentrionalis
Lemuridae lemury właściwe Występują wyłącznie na Madagaskarze. Są to zwierzęta średniej wielkości (do 10kg). Żyją parami albo w większych grupach. Są wszystkożerne z przewagą pokarmu roślinnego. Lemury są doskonale przystosowane do życia nadrzewnego. Niektóre gatunki poruszają się po ziemi skokami na tylnych kończynach.
Niezwykły palczak Palczak to nocna, wysoce wyspecjalizowana małpiatka. Żywi się głównie larwami chrząszczy żyjącymi w próchniejącym drewnie. Wyspecjalizowany, cienki i długi środkowy palec lewej ręki służy mu do opukiwania drewna i wyciągania larw z głębokich korytarzy.
Indri. Sifaki. Sifaka biała Sifaka ndri jest jedynym lemurem właściwym z krótkim ogonem.
Lemury katta i wari Kilka podgatunków wari ma różne umaszczenie Lemury katta. Na ogonach rozprowadzają substancję zapachową. Żyją grupowo.
Małpy właściwe Małpy właściwe dzielą się na trzy rodziny: wyraki, małpy szerokonose i małpy wąskonose. Wyraki są małymi naczelnymi, wyspecjalizowanymi w nocnym, nadrzewnym trybie życia. Małpy szerokonose ewoluowały w Ameryce Południowej, a równolegle rozwijały się w Afryce małpy wąskonose. Obie linie tworzą złożone struktury społeczne i mają stosunkowo bardzo duże mózgi. W toku ewolucji większość małp przeszła od owadożerności do wszystkożerności i prawie wszystkie zmieniły tryb życia na dzienny.
Wyraki (Tarsjusze) T. pumilus Wyraki żyją w tropikalnej Azji i są bardzo podobne z wyglądu i trybu życia do galago. należą jednak do podrzędu małp właściwych, nie małpiatek. Mają ogromne oczy bez błony Odblaskowej. Nigdy nie schodzą z drzew, są aktywne nocą, żywią się owadami. Wyrak sundajski (T. bancanus) Wyrak upiór (T. spectrum)
Małpy szerokonose Wszystkie małpy szerokonose (małpy Nowego Świata) występują w Ameryce Południowej i Środkowej, wszystkie prowadzą nadrzewny tryb życia. Podzielone na 16 rodzajów. Przeważają gatunki małe. Większość z nich żywi się głównie owadami, owocami i kwiatami. Ciągle jeszcze w głębi dżungli amazońskiej odkrywane są nowe gatunki małp, występujące na niewielkich obszarach. Wycinanie dżungli może doprowadzić do wytępienia wielu nieznanych jeszcze gatunków.
Wyjce 9 gatunków. Liściożerne. Wyjec czarny a Wyjec płaszczowy Wyjce rude
Kapucynki Podstawowym pokarmem kapucynek są owoce. Żyją w niewielkich grupach rodzinnych, które często siedzą obok siebie splecione ogonami. Kapucynki rozbijają orzechy kamieniami, wynajdując odpowiednie zagłębienia, w kamieniach, w których je umieszczają. Kapucynka czarnobiała Titi Kapucynka czubata
Małpy szerokonose Ponocnica jest jedyną małpą właściwą prowadzącą nocny tryb życia. Uakari biały Sajmiri Marmozeta lwia Marmozeta złotogłowa
Małpy szerokonose Czepiak czarny Czepiak belzebub Wełniak szary Czepiak Geoffroya Czepiaki i wełniaki przemieszczają się po drzewach podobnie jak gibbony, ale w odróżnieniu od nich mają długie, chwytne ogony.
Małpy wąskonose Małpy wąskonose (małpy Starego Świata) ewoluowały w Afryce, skąd rozprzestrzeniły się także na Azję. Wyróżniono 15 rodzajów i 80 gatunków. Wiele gatunków prowadzi częściowo, lub całkowicie naziemny tryb życia. Przeważa wszystkożerność, choć częste jest przejście do całkowitej roślinożerności. Dwa gatunki (pawian i szympans) regularnie polują. Wszystkie gatunki żyją społecznie i wytwarzają skomplikowane układy społeczne. Małpy człekokształtne i człowiek należą do podrzędu małp wąskonosych.
Afrykańskie małpy wąskonose. Koczkodany. Koczkodan diana Patas Koczkodan zielony Koczkodany (27 gatunków) zawsze żyją w dużych grupach. Czasem tworzą grupy międzygatunkowe. Różne gatunki koczkodanów mają odmienne preferencje pokarmowe, więc nie konkurują ze sobą, a wspólnie się ostrzegają i bronią.
Pawian i Dżelada Pawiany są wszystkożerne, polują na małe ssaki. Żyją w grupach mieszanych na sawannach Afryki. Dżelada jest ściśle trawożerna. Tworzy haremy i grupy samców. Nocuje na urwiskach. Żyje w Etiopii
Afrykańskie małpy wąskonose Gereza abisyńska Gereza białobroda Mangaba rudoczelna Mandryl Gerezy żywią się liśćmi. Mają wielokomorowy, pojemny żołądek. Wykonują dalekie skoki z drzewa na drzewo. Częsta ofiara polowań szympansów. Mangaby również żyją na drzewach, żywią sie głównie owocami. Mandryl jest największą małpą wąskonosą (poza naczelnymi). Nocuje na drzewach, pożywienia szuka na ziemi. Tworzy stada do 200 sztuk.
Badania AIDS Mangaby czarne są naturalnymi nosicielami wirusa SIV, pokrewnego HIV. Wirus ten występuje u nich w bardzo wysokich stężeniach, nie powodując objawów chorobowych. Mechanizmy kontroli namnażania się wirusa SIV u tych małp są badane w nadziei znalezienia sposobu kontroli infekcji HIV u ludzi, tak, by nie dawała symptomów AIDS.
Makaki 16 gatunków makaków żyje w Azji, a jeden w Maroko i Gibraltarze. Żyją w dużych grupach mieszanych (samce, samice i młode), o skomplikowanej hierarchii. Przewodzi grupie dominujący samiec. Grupa broni terytorium, które uważa za swoje. Opanowały zarówno bardzo gorące, jak i bardzo zimne środowiska. Wszystkożerne, w grupie uczą się od siebie zdobywania pokarmu.
Małpy azjatyckie - makaki Makak niedźwiedzi Lapunder Makak japoński Rezus Wanderu Magot (Pn Afryka i Gibraltar)
Małpy azjatyckie Nosacz Hulman (langur) Langury żyją w dużej liczbie w Indiach, także w miastach. Tworzą haremy i grupy wygnanych samców. Samce ustalają hierarchię popisując się ryzykownymi wyczynami. Po przejęciu haremu samce zabijają dzieci. Nosacze żyją w grupach rodzinnych w przybrzeżnych lasach Indochin. Są ściśle liściożerne. Wydłużony nos mają tylko dorosłe samce.
Gibbony Gibbon czubaty samiec Siamang Gibbon białoręki (lar) Hulok Gibbon czubaty samica Wybitnie nadrzewne. Żyją w Azji. Tworzą grupy rodzinne. Wykonują wielometrowe skoki między koronami drzew. Żywią się głownie owocami.
Hominidae małpy człekokształtne
Orangutan Orangutan jest jedyną małpą właściwą która żyje samotnie. Jego populacja na Borneo i Sumatrze kurczy się zastraszająco na skutek wycinania lasów tropikalnych.
Goryl Goryl to największy gatunek naczelnych (samce ważą do 270 kg) Jest ściśle roślinożerny, je dużo liści. Istnieją dwa podgatunki goryli górski i nizinny. Dorosłe goryle prawie nigdy nie wchodzą na drzewa.
Szympans
Życie społeczne szympansów Badania terenowe Jane Lavick Goodall w Afryce ogromnie posunęły nasze zrozumienie psychiki tych najbliższych krwnych człowieka Terytorium władają samce, które nie migrują. Migrują dorastające samice. Samce i samice mają odrębne hierarchie, ale samice ustępują na ogół samcom. Jednak gdy zagrożone są ich dzieci, mogą boleśnie poturbować nawet samca alfa. Kopulują tylko samice w rui (raz na 3-4 lata). Młode dojrzewają w 5-6 roku życia. Samce toczą prawdziwe wojny z innymi grupami o władanie terytorium. Szympansy są agresywne i niezwykle silne, często nieprzewidywalne. Bardzo inteligentne, uczą się od siebie, tworzą kultury. Próby nauczenia ich języka migowego doprowadziły do opanowania kilkudziesięciu znaków, ale nie gramatyki.
Bonobo (szympans karłowaty) Bonobo żyją w dżunglach Kongo. Nawiązują kontakty społeczne i rozwiązują konflikty oferując seks, niezależnie od płci partnerów. Dużo łagodniejsze od szympansów właściwych.
Co jest najbardziej uciążliwe dla małp przetrzymywanych w zamknięciu? Brak kontaktów społecznych Ciasnota pomieszczenia Nuda Żaden gatunek małp nie nadaje się na zwierzę towarzyszące. Małpy są zwierzętami aktywnymi, inteligentnymi, społecznymi, walczącymi o dominację. Często nie uwzględniano tego w ogrodach zoologicznych i ośrodkach badawczych. Spotykane dawniej bardzo złe warunki utrzymania zmieniają się pod wpływem badań etologicznych (Jean Goodall)
Nowe przepisy utrzymywania małp w czasie doświadczeń (Australia) Utrzymywanie zwierząt pojedyńczo w klatkach jest dozwolone tylko w przypadku krótkich doświadczeń (do kilku tygodni), lub gdy zwierzę nie jest w pełni sprawne i inne mogą mu zagrażać fizycznie. Klatki co najmniej 2m 2 podłogi i tak wysokie, by zwierzę mogło swobodnie zwisać z siatki sufitu Wzbogacanie środowiska W typowych przypadkach utrzymywanie w kilkuosobowych grupach, w wolierach o powierzchni 5-8 m 2 na osobnika
Gatunek Homo sapiens
Pytania 1. Na jakie podstawowe grupy dzielą się naczelne, jakich znasz przedstawicieli naczelnych i co wiesz o ich zachowaniu. 2. Wymień gatunki małp człekokształtnych i napisz, co wiesz o ich zachowaniu.