Anna Szymczak Małgorzata Gawrycka ROZDZIAŁ 15 NAKŁADY INWESTYCYJNE PRZEDSIĘBIORSTW A ZATRUDNIENIE Wprowadzenie Procesowi transformacji gospodarki polskiej towarzyszyło wiele zmian o charakterze pozytywnym i negatywnym. Do skutków negatywnych, dotkliwie odczuwanych przez społeczeństwo należy wymienić zjawisko bezrobocia, które pod koniec XX wieku osiągnęło poziom znacznie przekraczający rozmiary charakteryzujące rozwinięte gospodarki rynkowe. Przezwyciężenie tych negatywnych skutków wymaga poszukiwania różnych metod, które mogą przyczynić się do ograniczenia skali zjawiska lub łagodzenia niepożądanych skutków. Sytuacja na rynku pracy uzależniona jest od większości zjawisk i procesów zachodzących w całej gospodarce. Niewątpliwie ważny jest proces inwestycji realizowany przez przedsiębiorstwa. Od wolumenu oraz rodzaju realizowanych inwestycji zależy ilość tworzonych miejsc pracy. Inwestycje nowe, rozwojowe przyczyniają się często do wzrostu popytu na pracę. Natomiast inwestycje bieżące, odtworzeniowe umożliwiają utrzymanie dotychczasowych miejsc pracy na niezmienionym poziomie. Należy podkreślić, że nie wszystkie inwestycje generują nowe miejsca pracy bądź przyczyniają się do utrzymania istniejących, gdyż zwiększają one jedynie produktywność pracy. Wpływ inwestycji na produktywność zatrudnienia może mieć złożony charakter, szczególnie w gospodarce o niskim poziomie rozwoju. Mogą one pociągać za sobą trudności z utrzymaniem dotychczasowych miejsc pracy, co wynika z potrzeby dostosowywania jakości i poziomu kwalifikacji do stanowisk pracy oferowanych przez przedsiębiorstwa (Bremond J., Couet J.F., Salort M.M., (25), s. 134). Z drugiej strony, podwyższenie produktywności pracy powoduje wzrost efektywności działania przedsiębiorstw przez co stają się one bardziej konkurencyjne, zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym. Inwestycje, które zwiększają konkurencyjność firm, sprzyjają w długim okresie zwiększeniu stanu zatrudnienia. Stwarzanie odpowiednich warunków sprzyjających inwestowaniu w gospodarce wydaje się być nie tylko głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego, ale także przyczyną pozytywnych zmian na rynku pracy. Celem niniejszego opracowania jest analiza relacji zachodzących pomiędzy inwestycjami w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej a poziomem zatrudnienia w Polsce w latach 1997-25. Wpływ aktywności inwestycyjnej na zatrudnienie w gospodarce narodowej Jak już wspomniano, wysokie bezrobocie utrzymujące się w Polsce od 2 roku pozostaje wciąż kluczowym problemem społeczno-gospodarczym. Podstawowym warunkiem poprawy sytuacji na rynku pracy jest przyspieszenie wzrostu gospodarczego, zwłaszcza drogą ożywienia procesów inwestycyjnych. Z keynesistowskich modeli wzrostu wynika, że stopa wzrostu zatrudnienia zależy wprost proporcjonalnie od stopy inwestycji (oszczędności). Przy założeniu ciągłego wzrostu produktywności pracy, co jest charakterystyczne dla polskiej gospodarki, wzrost zatrudnienia wymaga odpowiednio wysokiej dynamiki inwestycji. Należy podkreślić, że z punktu widzenia tworzenia nowych miejsc pracy oraz popyto-
Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw a zatrudnienie 165 wych efektów inwestycji ważny jest nie tylko wysoki poziom inwestycji, ale również wzrost rozmiarów inwestycji w stosunku do okresu poprzedniego (Kwiatkowski E., Tokarski T., (24), s. 283). Wpływ inwestycji na dynamikę liczby pracujących znajduje potwierdzenie w analizie empirycznej danych zaprezentowanych na wykresie 1. Wykres 1. Wzrost inwestycji a dynamika zatrudnienia w Polsce w latach 1995-25 25 2 15 1 5-5 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25-1 -15 dynamika inwestycji dynamika zatrudnienia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. W latach 1995-1997 dynamiczny wzrost inwestycji, wynoszący średnio 19,5% rocznie przyczynił się do średniorocznego wzrostu zatrudnienia o 2,2%. W roku 1998 pomimo dalszego wzrostu nakładów na inwestycje (15,7%) tendencja wzrostu zatrudnienia załamała się. Prawdopodobnie stopa wzrostu nakładów inwestycyjnych zeszła poniżej granicy poziomu wzrostu bezzatrudnieniowego 1, co przyczyniło się do spadku zatrudnienia o,2%. W latach 1999-22 niewielki wzrost inwestycji, czy nawet wręcz zanotowany od 21 roku ich spadek powodował coroczne obniżenie zatrudnienia (średnio o 2,5%). Od 23 roku nastąpił ponowny wzrost nakładów inwestycyjnych, co przyczyniło się do niewielkiego wzrostu zatrudnienia w 24 roku. W roku 1997 zanotowano ponad 2% stopę wzrostu nakładów inwestycyjnych w gospodarce polskiej, której efektem był wzrost poziomu zatrudnienia o niecałe 5%. Niepokojący jest fakt, iż w latach 1997-2 zaobserwowano tendencje spadkowe w zakresie realizowanych inwestycji, co wywarło negatywny wpływ na poziom zatrudnienia ogółem w gospodarce narodowej. We wspomnianym okresie malejącej dynamice nakładów inwestycyjnych towarzyszył spadek zatrudnienia, czego potwierdzeniem był rok 2. Zaobserwowany w nim niewielki wzrost inwestycji sięgający 1,2%, nie gwarantował wzrostu zatrudnienia, wręcz przeciwnie w roku 2 spadek zatrudnienia sięgał 3,3%. W dwóch kolejnych latach, tzn. 21-22 nie zanotowano żadnych pozytywnych symptomów zmian, gdyż pogłębiającej się tendencji spadkowej inwestycji towarzyszył spadek poziomu 1 Z badań przeprowadzonych przez E. Kwiatkowskiego i T. Tokarskiego wynika, że w Polsce 26% stopa wzrostu inwestycji nie przełoży się na zerową stopę wzrostu bezzatrudnieniowego PKB. 26% udział inwestycji w PKB sprowadzi granice wzrostu bezzatrudnieniowego do poziomu 3,2%. W 1998 roku stopa wzrostu PKB obniżyła się o 2,1 pkt%, co przyczyniło się do spadku zatrudnienia.
166 Anna Szymczak, Małgorzata Gawrycka zatrudnienia. Zahamowanie dotychczasowych negatywnych zjawisk nastąpiło w roku 23. Jednak zaobserwowany wzrost nakładów inwestycyjnych zaledwie o,6% nie przyczynił się do poprawy sytuacji w zakresie poziomu zatrudnienia. Dopiero w latach 24-25 zaobserwowany wzrost inwestycji średnioroczny na poziomie 6,5% przyczynił się do poprawy sytuacji na rynku pracy, czego potwierdzeniem jest wzrost zatrudnienia sięgający średnio 1% w skali roku. Na uwagę zasługuje poziom nakładów inwestycyjnych i jego wpływ na stan zatrudnienia w gospodarce polskiej w latach 1997-25 z uwzględnieniem sektorów własności. Tabela 1 Dynamika nakładów inwestycyjnych i zatrudnienia według sektorów własności w gospodarce polskiej w latach 1997-25 (rok poprzedni = 1) lata dynamika nakładów inwestycyjnych dynamika zatrudnienia sektor publiczny sektor prywatny sektor publiczny sektor prywatny 1997 19,9 182,1 94,1 17,9 1998 111,6 144,4 92,5 13,5 1999 12,6 118,4 92,8 1,9 2 88, 97, 92,7 13,1 21 74, 93, 93,3 98,2 22 79,4 86,8 97, 81,1 23 94,3 12,7 96,8 99,6 24 14,5 112,4 97,8 11,9 25 17,7 119, 93,4 17, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Jak wynika z danych statystycznych GUS, w badanych latach dynamika nakładów inwestycyjnych była znacznie wyższa w sektorze prywatnym aniżeli publicznym, co może wynikać z rozwoju sektora prywatnego i potrzeby ponoszenia większych nakładów inwestycyjnych, które pozwoliłyby firmom działającym na rynku globalnym zwiększać swoją konkurencyjność. Nie bez znaczenia pozostawał wpływ nakładów inwestycyjnych na stan zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej. W latach 1997-1999 wzrostowi nakładów inwestycyjnych sięgającemu średnio w skali roku 8% towarzyszył spadek zatrudnienia w sektorze publicznym średnio o 6,8% (wykres 2). Bardzo wysokiej dynamice nakładów inwestycyjnych w roku 1997 w sektorze prywatnym (ponad 8%) towarzyszył niewielki wzrost zatrudnienia, nie przekraczający 8% (wykres 3).
Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw a zatrudnienie 167 Wykres 2 Roczne tempo zmian inwestycji i zatrudnienia w latach 1997-25 w sektorze publicznym 15 1 5-5 -1-15 -2-25 -3 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 stopa zmian nakładów inwestycyjnych sektor publiczny stopa zmian zatrudnienia sektor publiczny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 1. Na uwagę zasługuje rok 2, głębokiemu spadkowi nakładów inwestycyjnych w sektorze publicznym (ponad 12%) towarzyszył prawie 8% spadek zatrudnienia. Natomiast 3% spadkowi nakładów inwestycyjnych w sektorze prywatnym w badanym roku towarzyszył wzrost zatrudnienia o 3,1%. Wraz z poprawą koniunktury gospodarczej w latach 24-5 zaobserwować można wzrost nakładów inwestycyjnych w obu sektorach gospodarki narodowej. Jednak zanotowana stosunkowo niska dynamika nakładów w sektorze publicznym nie gwarantowała wzrostu zatrudnienia w tym sektorze. Znacznie wyższa dynamika nakładów inwestycyjnych w sektorze prywatnym, przekraczająca 1% w skali roku przyczyniła się do wzrostu zatrudnienia w badanym sektorze średnio o 4,45% w skali roku. Wykres 3 Roczne tempo zmian inwestycji i zatrudnienia w latach 1997-25 w sektorze prywatnym 1 8 6 4 2-2 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25-4 stopa zmian nakładów inw estycyjnych sektor pryw atny stopa zmian zatrudnienia sektor pryw atny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 1.
168 Anna Szymczak, Małgorzata Gawrycka W celu pogłębienia dotychczasowej analizy warto przyjrzeć się dynamice nakładów inwestycyjnych i zatrudnienia w różnych sekcjach gospodarki narodowej. Tabela 2 Dynamika nakładów inwestycyjnych i zatrudnienia w latach 1998-25 z podziałem na sekcje gospodarki narodowej (rok poprzedni = 1) dynamika nakładów inwestycyjnych dynamika zatrudnienia lata przemysł budownictwo handel i naprawy transport i łączność obsługa nieruchomości i firm przemysł budownictwo handel i naprawy transport i łączność obsługa nieruchomości i firm 1998 121,6 161,5 144,7 122,3 147,9 99,2 13,1 18,3 96,8 112,8 1999 99,8 114,5 132,7 114,5 146,7 94,7 99,1 17 95,9 15,4 2 86,6 72,4 84,1 17,9 155,6 91,6 88,4 88,6 94,2 1,4 21 86,6 54,4 9,6 84,4 71,2 94,3 9,5 98,6 92,5 11,6 22 83,4 65,7 82,1 77,3 64,7 96, 86,4 98,5 96, 112,3 23 99,3 76,9 98,9 87,6 95,1 97,3 84,2 98,5 99,8 11,2 24 19,2 18,7 11,6 11,3 117,9 99,9 93, 1,9 95,3 11,7 25 15,1 129,2 111,9 15, 11,2 1,8 99,9 16,3 11,8 94,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Jak wynika z tabeli 2, stosunkowo wysokiej dynamice nakładów inwestycyjnych w przemyśle, sięgającej 21,6% w roku 1998, towarzyszył spadek zatrudnienia o prawie 1%. Niestety zaobserwowana tendencja spadku nakładów inwestycyjnych utrzymywała się nadal w latach 1999-22. W badanych latach spadek nakładów inwestycyjnych był znacznie większy aniżeli spadek zatrudnienia, czego potwierdzeniem może być rok 22 (wykres 4). We wspomnianym roku spadkowi nakładów inwestycyjnych w przemyśle prawie o 17% towarzyszył spadek zatrudnienia o 4%.
Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw a zatrudnienie 169 Wykres 4 Stopy zmian nakładów inwestycyjnych i zatrudnienia w wybranych sekcjach gospodarki narodowej w latach 1997-25 8 25 6 2 15 4 1 2 5 1998 1999 2 21 22 23 24 25 1998 1999 2 21 22 23 24 25-5 -2-1 -4-15 -6 inwestycje zatrudnienie -2 inwestycje zatrudnienie Przemysł Budownictwo 5 25 4 2 3 15 1 2 5 1-5 1998 1999 2 21 22 23 24 25 1998 1999 2 21 22 23 24 25-1 -1-15 -2-2 -3-25 inwestycje zatrudnienie Handel i naprawy inwestycje zatrudnienie Transport i łączność 7 6 5 4 3 2 1-1 -2 1998 1999 2 21 22 23 24 25-3 -4 inwestycje zatrudnienie Obsługa nieruchomości i firm Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 2. W latach 24-25 nastąpiło odwrócenie dotychczas obserwowanej niekorzystnej tendencji w zakresie nakładów inwestycyjnych w przemyśle. W roku 24 prawie 1% wzrost nakładów inwestycyjnych generował niewielki wzrost zatrudnienia, zaledwie o,1%. Natomiast w roku 25 ponad 5% wzrost nakładów inwestycyjnych przyczynił się do prawie 1% wzrostu zatrudnienia. Na uwagę zasługują zmiany zaobserwowane w budownictwie w latach 1998-25. Wysokiej dynamice nakładów inwestycyjnych sięgającej prawie 62% w roku 1998 towarzy-
17 Anna Szymczak, Małgorzata Gawrycka szył zaledwie 3% wzrost zatrudnienia. Zanotowany prawie 15% wzrost nakładów inwestycyjnych w budownictwie w kolejnym roku, nie przyczynił się do poprawy sytuacji na rynku pracy, bowiem zatrudnienie uległo obniżeniu o prawie 1%. W latach 2-23 bardzo wysokiemu spadkowi nakładów inwestycyjnych towarzyszyło znacznie mniejsze tempo spadku zatrudnienia. W roku 21 nakłady inwestycyjne obniżyły się w stosunku do roku poprzedniego o ponad 4%, natomiast zatrudnienie obniżyło się o niecałe 1%. W latach 22-23 nadal utrzymującemu się wysokiemu spadkowi nakładów inwestycyjnych w budownictwie, średnio w skali roku prawie o 3%, towarzyszył spadek zatrudnienia prawie o 15%. W kolejnych latach, tzn. 24-25 nastąpiło odwrócenie dotychczas obserwowanych niekorzystnych tendencji w zakresie nakładów inwestycyjnych. W roku 24 wzrostowi nakładów inwestycyjnych prawie o 9% towarzyszył spadek zatrudnienia o 7%. Niepokojąca może być sytuacja zaistniała w roku 25, bowiem prawie 3% wzrost nakładów inwestycyjnych przyczynił się do spadku zatrudnienia o,1%. W przypadku kolejnej prezentowanej sekcji gospodarki narodowej, tzn. handel i naprawy, nie zaobserwowano w latach 1998-25 zjawisk odbiegających od tych zaistniałych w przemyśle i budownictwie. Można powiedzieć, że mniejszemu spadkowi nakładów inwestycyjnych w handlu i naprawach towarzyszyły mniejsze spadki zatrudnienia. Z kolei, w roku 24 niskiej dynamice wzrostu nakładów inwestycyjnych, niecałe 2%, towarzyszył prawie 1% wzrost zatrudnienia. Pozytywne tendencje wzrostu nakładów inwestycyjnych utrzymały się w roku 25, prawie 12% wzrostowi inwestycji towarzyszył ponad 6% wzrost zatrudnienia. Analizując sytuację zaistniałą w transporcie i łączności w latach 1998-25, można powiedzieć, że ponad 2% wzrost nakładów inwestycyjnych w pierwszym z badanych lat, nie umożliwiał utrzymania stanu zatrudnienia na niezmienionym poziomie, gdyż w roku 1998 spadek zatrudnienia wynosił ponad 3%. W latach 1999-2 ponad 1% wzrostowi nakładów inwestycyjnych w skali roku towarzyszył prawie 5% spadek zatrudnienia. Natomiast w latach 21-22 pogłębiającej się tendencji spadku nakładów inwestycyjnych, która w skali roku średnio wynosiła 19,15% towarzyszył spadek zatrudnienia średnio w ciągu roku o 5,75%. Pomimo zaobserwowanego wzrostu nakładów inwestycyjnych w roku 24, wynoszącego ponad 1%, nie udało się zahamować spadku zatrudnienia w transporcie i łączności, bowiem poziom zatrudnienia obniżył się o prawie 5%. Nieco odmienną sytuację zaobserwowano w ostatniej spośród badanych sekcji gospodarki narodowej, tj. obsłudze nieruchomości i firm. Prężnie rozwijającej się sekcji towarzyszył w latach 1998-2 wzrost nakładów inwestycyjnych prawie 5% w ciągu roku, który gwarantował wzrost zatrudnienia zaledwie o 6,2% w skali roku. Na uwagę zasługują lata 21-23, w których to następował spadek nakładów inwestycyjnych. Pomimo obserwowanego spadku nakładów inwestycyjnych zatrudnienie wykazywało tendencje wzrostowe. W roku 24 nastąpiło odwrócenie dotychczasowych niekorzystnych tendencji, ponad 17% wzrostowi nakładów inwestycyjnych towarzyszył prawie 2% wzrost zatrudnienia. Z kolei w roku 25 bardzo niski wzrost nakładów inwestycyjnych, o 1,2% nie gwarantował utrzymania zaobserwowanego w poprzednim okresie stanu zatrudnienia, bowiem nastąpił spadek zatrudnienia o prawie 6%. Podsumowanie Przeprowadzona analiza statystyczna potwierdza, że inwestycje są znaczącą determinantą zmian zachodzących na rynku pracy. Stymulowanie inwestycji wydaje się ważnym czynnikiem tworzenia miejsc pracy. Należy zwrócić uwagę, że nie każdy rodzaj realizowanych inwestycji przyczyni się w taki sam sposób do wzrostu zatrudnienia, w szczególności w krótkim okresie czasu. Dlatego istotny jest nie tylko wzrost, ale i odpowiednio wysoki poziom inwestycji. Ponadto w zależności od tego, czy rozpatruje się bardziej kapitałochłonny
Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw a zatrudnienie 171 dział gospodarki (np. przemysł), czy też mniej kapitałochłonny (handel i naprawy) skala inwestycji bezzatrudnieniowych jest różna. W przypadku przemysłu, nawet bardzo wysoki poziom nakładów inwestycyjnych zaobserwowany w Polsce w latach 1997-1998 nie gwarantował zbyt silnego wzrostu zatrudnienia. Wzrost ten przyczynił się zapewne do wzrostu produktywności pracy i poprawy konkurencyjności firm, natomiast nie był zadawalający z punktu widzenia rynku pracy. W latach 24-25, stosunkowo niewielki wzrost inwestycji przyczynił się do stosunkowo wysokiego wzrostu zatrudnienia. Prawdopodobnie powodem tego było uruchomienie posiadanych zdolności produkcyjnych firm, niewykorzystywanych w pełni w okresie recesji gospodarki polskiej w latach 21-22, w szczególności że część podjętych inwestycji przyczyni się do wzrostu zatrudnienia z pewnym opóźnieniem (w zależności od długości cyklu inwestycyjnego). Fakt ten utrudnia analizę porównawczą w stosunku do innych mniej kapitałochłonnych działów gospodarki. Pomimo tych zastrzeżeń należy stwierdzić, że w przypadku kolejnego działu gospodarki, tzn. handlu i napraw, który zalicza się do działu usług, istnieje najsilniejsza korelacja między inwestycjami a zatrudnieniem. Można przypuszczać, że powodem tego jest wysoka pracochłonność wspomnianego sektora usług. Tendencja taka nie była już charakterystyczna dla kolejnej sekcji sfery usług, tj. obsługi nieruchomości i firm, w szczególności w latach 1997-2. Prawdopodobnie powodem tego była konieczność poniesienia wysokich nakładów na stworzenie infrastruktury dla nowoczesnych usług. Natomiast w latach 23-25 tendencja się odwróciła, co oznacza, że była ona podobna do zaobserwowanej w dziale handel i naprawy. Na tle przedstawionych rozważań można wnioskować, że w ramach polityki gospodarczej, przeciwdziałającej nadmiernemu bezrobociu powinno promować się te rodzaje inwestycji, które najsilniej przyczyniają się do wzrostu zatrudnienia. BIBLIOGRAFIA: 1. Balicki W., (1999), Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań. 2. Bremond J., Couet J.F., Salort M.M., (25), Kompendium wiedzy o ekonomii, PWN, Warszawa. 3. Gawrycka M., (26), Wykorzystanie niestandardowych form zatrudnienia i organizacji pracy w celu zwiększenia efektywności funkcjonowania rynku pracy w Polsce, [w] Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, (red.) D. Kopycińska, Library of Economics &Competition Policy, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 4. Kabaj M., (23), Mechanizmy tworzenia i likwidacji miejsc pracy w polskiej gospodarce, [w:] Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku, IPiSS, Białystok Warszawa. 5. Kotowicz-Jawor J., (1998), Przebudowa mikroekonomicznego mechanizmu rozwoju, PWN, Warszawa. 6. Kryńska E. (red), (24), Polski rynek pracy niedopasowania strukturalne, IPiSS, Warszawa. 7. Kwiatkowski E., (22), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa. 8. Kwiatkowski E., Tokarski T., (24), Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy: Polska i Unia Europejska tendencje i oczekiwania na przyszłość, [w] Przyszłość pracy w XXI wieku, [red] S. Borkowska, IPiSS, Warszawa. 9. Maniak G., (24), Wpływ procesów integracyjnych na sytuację na polskim rynku pracy, [w:] Systemy gospodarcze i ich ewolucja. Kraje postsocjalistyczne, (red.) S. Swadźba, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice. 1. Poliński R., (23), Prawidłowości transformacji systemów ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. 11. Roczniki Statystyczne (1996-25), GUS, Warszawa.
172 Anna Szymczak, Małgorzata Gawrycka 12. Tokarski T, Roszkowska S, Gajewski P., (25), Regionalne zróżnicowanie produktywności czynników produkcji w Polsce [w:] Ekonomista 2/25. 13. Szymczak A., (26), Krótkoterminowe i długoterminowe efekty wpływu stopy procentowej na aktywność inwestycyjną przedsiębiorstw w Polsce, [w] Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, (red.) D. Kopycińska, Library of Economics &Competition Policy, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 14. Wiśniewski J., Salejko-Szyszczak I., (24), Wzrost i zmiany strukturalne polskiej gospodarki w okresie transformacji, [w] Czynniki wzrostu gospodarczego, (red.) M.H. Haffer, W. Karaszewski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. 15. www.mg.gov.pl.