OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

AGATA SADY BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Badania archeologiczne prowadzone w latach 2007 i 2008 na stanowisku Wrocław-Widawa 17 dostarczyły sporej ilości materiałów do badań botanicznych. Odnajdywane na stanowiskach archeologicznych pozostałości roślinne w postaci nasion i owoców, drewna i innych fragmentów wegetatywnych informują o roślinach, które były wykorzystywane w danym okresie. Mogą też stanowić podstawę do rekonstrukcji naturalnych zbiorowisk roślinnych występujących w pradziejach w najbliższej okolicy badanego stanowiska. Celem przeprowadzonej analizy były więc: wydzielenie i oznaczenie szczątków roślinnych zachowanych w osadach; identyfikacja odcisków utrwalonych na fragmentach polepy; sformułowanie, na podstawie uzyskanych wyników, wniosków na temat gospodarki i działalności ludności zamieszkującej okolice badanego stanowiska w przeszłości. Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie wyników analizy archeobotanicznej uzyskanych dla prób osadów, węgli drzewnych oraz drewna niespalonego pochodzących z omawianego stanowiska. Do analizy archeobotanicznej przekazano ogółem 77 prób ziemi, węgli drzewnych, drewna niespalonego oraz polepy. Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie przedstawiono w osobnym artykule (por. Sady w tym tomie). Próby do badań botanicznych pobierano z obiektów i nawarstwień archeologicznych. Dwie próby z obiektu 2 pochodziły z wypełniska naczynia znalezionego w jamie zasobowej. Przed rozpoczęciem obróbki próby ważono. Masa poszczególnych prób była różna od 0,046 do 3,4 kg. Z prób o wadze powyżej 1 kg do analizy pobierano część materiału, pozostałe natomiast analizowano w całości. Ziemię szlamowano na sitach geologicznych o średnicy oczek 0,4 i 0,2 mm. Wypłukane szczątki roślinne segregowano i następnie oznaczano, używając mikroskopu stereoskopowego o powiększeniach 20 40-krotnych. Wydzielone szczątki roślin identyfikowano, stosując metodę morfologiczno-porównawczą, z wykorzystaniem współczesnych materiałów porównawczych oraz atlasów (Kulpa 1988; Cappers i in. 2006). W przypadku węgli drzewnych do obserwacji szczegółów budowy anatomicznej użyto mikroskopu metalograficznego. Identyfikacji gatunkowej drewna dokonano przez porównanie widocznych na poszczególnych przełomach cech budowy anatomicznej ze współczesnymi materiałami porównawczymi oraz ikonograficznymi (Schweingruber 1978). W opracowaniu nazwy roślin podano według obowiązującej nomenklatury botanicznej (Mirek i in. 2002). Dla oznaczonych gatunków przeprowadzono analizę wskaźników ekologicznych na podstawie Ekologicznych liczb wskaźnikowych roślin naczyniowych Polski (Zarzycki i in. 2002). Ekologiczne liczby wskaźnikowe wykorzystuje się często w rekonstrukcji elementów minionego środowiska przyrodniczego. Określają one w kilkustopniowej skali warunki siedliskowe typowe dla danego gatunku, czyli takie, w jakich gatunek ten najczęściej występuje w przyrodzie. 395

AGATA SADY Umożliwia to jednolite i zwięzłe opisanie warunków przyrodniczych oraz czytelne przedstawienie wyników w postaci graficznej (Zarzycki i in. 2002). Zestawienia liczb wskaźnikowych oparte na bioindykacyjnych właściwościach gatunków umożliwiają ocenę skali oddziaływania zarówno biotycznych, jak i abiotycznych właściwości siedliska na zbiorowiska roślinne. Znając właściwości wskaźnikowe subfosylnych gatunków, można podjąć próbę charakterystyki określonych cech edaficznych i klimatycznych dawnych siedlisk roślinnych (Polcyn 2003). W opracowaniu zastosowano pięciostopniową skalę zaproponowaną przez Zarzyckiego (Zarzycki i in. 2002) i przyjęto zasadę, na której podstawie gatunki wykazujące tolerancję w zakresie dwóch liczb wskaźnikowych zaliczono do każdej z nich, a gatunki o szerszej tolerancji w stosunku do określonych czynników edaficznych ( w. gatunki indyferentne) zostały wyłączone z analizy. Następnie gatunki poddano klasyfikacji fitosocjologicznej mającej na celu wydzielenie syntaksonów, w których dane gatunki mogły występować. Na podstawie swoistych kombinacji gatunków, które są formalnodiagnostyczną cechą zbiorowisk roślinnych (Matuszkiewicz 2008), można bowiem podjąć próbę wyróżnienia typów fitocenoz istniejących w okolicy stanowiska. Ogółem przebadano 60 prób pochodzących z 29 obiektów. Chronologicznie badany materiał pochodził z obiektów kultury łużyckiej, okresu wpływów rzymskich i wczesnośredniowiecznych. Dwa obiekty określono jako związane z kulturą łużycką/kulturą przeworską, chronologii dwóch innych natomiast nie udało się ustalić. Przynależność chronologiczną obiektów określono na podstawie zachowanego materiału archeologicznego oraz wyników datowania metodą węgla radioaktywnego i metodą dendrochronologiczną. Najwięcej prób pobrano z obiektów datowanych na okres wpływów rzymskich i tym samym z tego okresu pozyskano najbogatszy materiał roślinny. Pod względem funkcji większość badanych obiektów to studnie z okresu wpływów rzymskich. Poza tym wyróżniono paleniska, budynki, obiekty hutnicze i piec do wypału ceramiki, jamy zasobowe, doły posłupowe, wapiennik i depozyt. Zestawienie badanych obiektów wraz z wykazem prób pobranych z każdego z nich przedstawiono w tab. 1. W badanych materiałach wystąpiły szczątki roślinne różnego rodzaju i w różnym stanie zachowania. Wydzielono szczątki spalone w postaci ziarniaków zbóż i traw, fragmentów widełek kłosków, nasion i owoców, diaspory niespalone, węgle drzewne i drewno niespalone. Ze względu na to, że w obiektach pojawiły się szczątki w różnym stanie zachowania, postępowano zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami. Pozostałości roślinne zdeponowane w obiektach lub w warstwach monokulturowych uznawane Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie badanych prób i obiektów Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Examined samples and objects Lp. Nr obiektu Lokalizacja Funkcja Nr próby Masa próby Razem prób Kultura łużycka 1 118 F26 A/B piec do wypału ceramiki P/147/07 0,084 kg 2 175 I26 A depozyt P/26/07 0,077 kg 3 3 727 E21 C/D studnia P/126/07 3,400 kg Kultura łużycka/kultura przeworska 4 252 F24 C wapiennik P/36/07 0,95 kg 5 719 E22 C/E23 A jama zasobowa P/119/07 1,300 kg 2 Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska 6 P/4/07 1,655 kg 2 B27 D jama zasobowa 7 P/7/07 2,650 kg 2 8 102 H28 C/G28 D palenisko P/31/07 0,390 kg 1 9 144 F26 A studnia P/152/07 0,080 kg 1 10 P/53/07 0,700 kg 204 I26 A studnia 11-0,435 kg 2 396

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Lp. Nr obiektu Lokalizacja Funkcja Nr próby Masa próby Razem prób 12 229 H34 C palenisko P/55/07 0,440 kg 1 13 P/53/07 0,635 kg 308 E33 B studnia 14 P/58/07 0,535 kg 2 15 P/73/07 0,365 kg 334 A23 D studnia 16 P/74/07 0,318 kg 2 17 P/46/07 1,370 kg 18 P/47/07 1,110 kg 19 339 I38 D studnia P/48/07 2,300 kg 5 20 P/49/07 2,785 kg 21 P/50/07 2,112 kg 22 351 K28 D obiekt hutniczy P/70/07 0,155 kg 1 23 443 A22 C palenisko P/64/07 1,450 kg 1 24 P/90/07 0,335 kg 25 P/91/07 0,380 kg 26 P/92/07 0,200 kg 27 P/93/07 0,191 kg 28 P/97/07 0,206 kg 29 547 E35 C/D studnia P/103/07 0,360 kg 11 30 P/105/07 0,165 kg 31 P/108/07 0,118 kg 32 P/113/07 0,398 kg 33 P/114/07 0,165 kg 34 P/166/07 0,148 kg 35 0,228 kg 36 P/106/07 0,750 kg 37 556 B32 C/D studnia P/107/07 0,520 kg 5 38 P/110/07 0,490 kg 39 P/167/07 0,446 kg 40 P/128/07 2,650 kg 599 E36 B/D studnia 41 P/129/07 2,300 kg 2 42 P/122/07 0,153 kg 610 D29 D studnia 43 P/123/07 0,150 kg 2 44 P/133/07 0,207 kg 45 P/134/07 0,280 kg 46 784 C32 B/D32 A studnia P/135/07 0,300 kg 5 47 P/136/07 0,250 kg 48 P/137/07 0,170 kg 49 P/143/07 0,230 kg 50 786 D31 C/ C31 D studnia P/144/07 0,352 kg 3 51 P/145/07 0,234 kg 52 1001 G38 B/D H38 A/C budynek P/172/07 0,088 kg 1 53 1011 G39 B/H39 A budynek P/171/07 0,077 kg 1 54 1065 I41 C/ I42 A palenisko P/178/07 0,174 kg 1 55 1074 K28 C nieokreślona P/210/07 0,140 kg 1 56 A39 D/A40 B/B39 P/179/08 1,032 kg 1084 studnia 57 C/B40 A P/180/08 1,030 kg 2 Wczesne średniowiecze 58 799 J32 C/D budynek P/146/07 0,300 kg 1 Brak chronologii 59 209 I32 A dół posłupowy 0,341 kg 1 60 1045 K39 C palenisko P/177/07 0,046kg 1 397

AGATA SADY są na ogół za równowiekowe zabytkom archeologicznym, ale tylko wtedy, jeśli materiał roślinny jest jednolicie sfosylizowany. Inaczej wygląda sytuacja, jeżeli w materiale kopalnym występują szczątki roślinne różniące się stanem zachowania. Różnorodność fosylizacji nasuwa podejrzenie, że nie są one równowiekowe. Jeżeli występują przede wszystkim szczątki spalone, przyjmuje się założenie, że tylko one pochodzą z czasów formowania się badanych warstw kulturowych. Inne diaspory, występujące najczęściej w niewielkiej liczbie, uważane są za domieszkę materiału młodszego i tym samym automatycznie wyłączane z interpretacji. Współwystępowanie różnie zachowanych owoców i nasion może być bowiem wynikiem wtórnego wymieszania materiału (Lityńska- -Zając 1994a). Szczątki niespalone (w formie zmineralizowanej i zbutwiałej) zachowują się w złożach stale wilgotnych, gdzie istnieje możliwość konserwacji różnego typu szczątków. Dlatego tylko w przypadku studni uwzględniono wszystkie pojawiające się tam pozostałości roślinne, w pozostałych obiektach natomiast analizowano tylko szczątki spalone. Szczątki roślinne wystąpiły we wszystkich badanych próbach. W wielu wypadkach (dokładnie w 11 próbach) były to bardzo drobne i nieliczne ułamki węgli drzewnych, których identyfikacja okazała się niemożliwa. W zestawieniach odnotowano jedynie ich obecność (+). 1. KULTURA ŁUŻYCKA Materiały datowane na kulturę łużycką pochodziły z trzech obiektów (118, 175, 727). W badanych próbach stwierdzono obecność węgli drzewnych i szczątków spalonych. W obiekcie 175, określonym jako depozyt (zawierający 133 grociki brązowe por. Lasak w tym tomie), odnotowano również obecność nasion i owoców niespalonych. W tym przypadku zostały one wyłączone z interpretacji, ponieważ istnieje prawdopodobieństwo, iż stanowią one zanieczyszczenie materiałem młodszym. Wyniki przedstawiono w tab. 2. Najliczniej wystąpiły tu węgle drzewne należące do dębu (Quercus sp.). Stwierdzono poza tym szczątki sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) i prawdopodobnie olszy (cf. Alnus sp.). Kilka fragmentów zaliczono jedynie do grupy drzew liściastych, a jeden pozostał nieoznaczony. Z roślin uprawnych na podstawie spalonych ziarniaków zidentyfikowano jęczmień Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy archeobotanicznej materiałów roślinnych z obiektów kultury łużyckiej: fr fragment; n nasiono; npl nasady plew; wkł widełki kłosków; z ziarniak; + obecne Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Results of archaeobotanical analysis of plant material from the Lusatian culture objects: fr fragment; n seed; npl chaff base; wkł spikelet forks; z grain; + present Nr obiektu Funkcja Nr inw. próby Quercus sp. Węgle drzewne cf. Alnus sp. liściaste Pinus sylvestris nieoznaczone Hordeum vulgare Panicum miliaceum Triticum spelta Triticum monococcum/dicoccon Szczątki spalone 118 piec do P/147/07 70 1 1 - - - - - - - - - - - - wypału ceramiki 175 depozyt P/26/07 - - - - - - - - - - - 1 fr z - - + 727 studnia P/126/07 18-4 1 1 1 z 1 z 2 npl 6 wkł, 1 fr z 3 fr z - 1 z 3 n - 1 fr npl Suma 88 1 5 1 1 1 1 2 7 1 3 1 1 3 + Cerealia indet. Bromus sp. cf. Bromus sp. Setaria viridis/verticillata Chenopodium sp. nieoznaczone 398

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE zwyczajny (Hordeum vulgare) i proso (Panicum miliaceum). Fragment ziarniaka zaliczono do zbóż nieokreślonych (Cerealia indet.). W formie widełek kłosków i nasad plew zachowały się szczątki pszenic oplewionych. Oznaczono pszenicę samopszę/płaskurkę (Triticum monococcum/dicoccon) oraz pszenicę orkisz (Triticum spelta). Z roślin zielnych wydzielono fragmenty spalonych ziarniaków stokłosy (Bromus sp.), jeden ziarniak włośnicy zielonej/okółkowej (Setaria viridis/verticillata) i trzy okazy zaliczone do rodzaju Chenopodium sp. 2. KULTURA ŁUŻYCKA/KULTURA PRZEWORSKA W dwóch próbach z obiektów datowanych na kulturę łużycką/kulturę przeworską znajdowało się niewiele szczątków roślinnych. W obiekcie 719 stwierdzono obecność jedynie nielicznych, bardzo drobnych i nieoznaczalnych fragmentów węgli drzewnych. W drugim obiekcie (252) zachowały się pozostałości węgli drzewnych i spalonych roślin zielnych. Oznaczono spalone drewno należące do dębu (Quercus sp.), wiązu (Ulmus sp.) oraz drzew liściastych. Z roślin uprawnych na podstawie trzech spalonych ziarniaków oznaczono proso zwyczajne (Panicum miliaceum). Wyniki oznaczeń przedstawiono w tab. 3. Tab. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy archeobotanicznej materiałów roślinnych z obiektów kultury łużyckiej/kultury przeworskiej: z ziarniak; + obecne Table 3. Site Wrocław-Widawa 17. Results of archaeobotanical analysis of plant material from the Lusatian culture/przeworsk culture objects: z grain; + present Nr obiektu Funkcja Nr inw. próby Quercus sp. Węgle drzewne cf. Quercus sp. Ulmus sp. liściaste nieoznaczone Szczątki spalone 252 wapiennik P/36/07 1 1 2 4 + 3 z 3 719 jama zasobowa P/119/07 + Suma 1 1 2 4 + 3 3 Panicum miliaceum nieoznaczone 3. OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH Badaniom archeobotanicznym poddano 52 próby pochodzące z obiektów datowanych na okres wpływów rzymskich. Próby te pochodziły z różnych pod względem funkcji obiektów i zawierały różnorodny materiał roślinny, co częściowo wiązało się z rodzajem obiektu. Najwięcej prób i tym samym pozostałości roślinnych pochodziło ze studni. W tych obiektach najliczniej wystąpiły szczątki roślinne w postaci niespalonych nasion i owoców, fragmentów drewna oraz części wegetatywnych roślin (tab. 4). Pojawiały się również fragmenty mchów. W pozostałych obiektach dominowały węgle drzewne. Jedynie w obiekcie 1074 zaobserwowano wyłącznie spalone szczątki roślin zielnych. Jama zasobowa Z obiektu 2, określonego jako jama zasobowa, pobrano dwie próby z wypełniska naczynia. Znaleziono tu węgle drzewne w zdecydowanej większości należące do dębu (Quercus sp.). Część badanych fragmentów zaliczono do grupy drzew liściastych (tab. 7). Pojawiły się również nasiona i owoce niespalone, jednak te zostały pominięte w opisie, ponieważ mogą stanowić zanieczyszczenie materiałem młodszym. Obiekt hutniczy W obiekcie 351 wystąpiły liczne fragmenty spalonego drewna. Analiza przynależności taksonomicznej wykazała, że z 280 wydzielonych fragmentów 271 należało do dębu (Quercus sp.). 399

AGATA SADY Tab. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Rodzaje pozostałości roślinnych stwierdzone w studniach z okresu wpływów rzymskich: + obecne Table 4. Site Wrocław-Widawa 17. Types of plant remains recorded in wells from the period of Roman influence Rodzaje szczątków Nr obiektu szczątki roślin zielnych szczątki roślin zielnych węgle drzewne drewno niespalone spalone niespalone 144 + 204 + + + 308 + + + 334 + 339 + + 547 + + + 556 + + + 599 + + 610 + + 784 + + + 786 + + 1084 + + Tab. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wykaz taksonów oznaczonych na podstawie zachowanych nasion i owoców oraz liczba okazów znalezionych w studniach z okresu wpływów rzymskich Table 5. Site Wrocław-Widawa 17. Taxons determined on the basis of preserved seeds and fruits as well as the number of specimens recorded in wells from the period of Roman influence Takson Alisma plantago aquatica L. żabieniec babka wodna cf. Alisma plantago aqatica L. żabieniec babka wodna? Aethusa cynapium L. blekot pospolity Chaerophyllum temulum L. świerząbek gajowy Daucus carota L. marchew zwyczajna Apiaceae indet. baldaszkowate nieoznaczone Bidens sp. uczep Centaurea cf. cyanus L. chaber bławatek Centaurea sp. chaber cf. Centaurea sp. chaber? Cirsum arvense (L.) Scop. ostożeń polny Lapsana communis L. S. Str. łoczyga pospolita Sonchus asper (L.) Hill mlecz kolczasty Asteraceae indet. złożone nieoznaczone Numer obiektu 204 308 339 547 556 599 610 784 786 1084 Suma Alismataceae żabieńcowate 1 1 2 1 1 2 Apiaceae baldaszkowate 1 1 2 2 1 1 1 3 2 2 Asteraceae złożone 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 1 1 5 1 1 3 1 6 2 1 3 400

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Takson Neslia paniculata (L.) Desv. ożędka groniasta Raphanus raphanistrum L. rzodkiew świrzepa Thlaspi arvense L. tobołki polne Brassicaceae indet. krzyżowe nieoznaczone Cannabis sativa L. konopie siewne cf. Cannabis sativa L. konopie siewne? Sambucus racemosa L. dziki bez koralowy Sambucus sp. dziki bez Cerastium cf. arvense L. S. Str rogownica polna? Cerastium sp. rogownica Dianthus cf. deltoids L. goździk kropkowany? Dianthus sp. goździk Gypsophila muralis L. łyszczec polny Melandrium album (Mill.) Garcke bniec biały Melandrium cf. album (Mill.) Garcke bniec biały Melandrium noctiflorum (L.) Fr. bniec dwudzielny Scleranthus annuus/perennis czerwiec roczny/trwały Spergula arvensis L. sporek polny Stellaria graminea L. gwiazdnica trawiasta Stellaria media (L.) Vill. gwiazdnica pospolita Stellaria cf. media (L.) Vill. gwiazdnica pospolita? Stellaria palustris Re. gwiazdnica błotna Stellaria sp. gwiazdnica Caryophyllaceae indet. goździkowate nieoznaczone Chenopodium album L. komosa biała Chenopodium hybridum L. komosa wielkolistna Numer obiektu 204 308 339 547 556 599 610 784 786 1084 Suma Brassicaceae krzyżowe 1 1 1 1 2 2 2 19 19 Cannabaceae konopiowate 4 188 192 1 1 2 Caprifoliacea przewiertniowate 74 74 23 23 Caryophyllaceae goździkowate 1 1 1 2 2 1 6 2 2 1 1 2 1 1 1 1 1 2 3 1 1 2 1 3 1 1 1 7 3 3 1 7 1 1 1 1 1 8 1 1 19 6 3 4 32 2 7 1 1 11 Chenopodiaceae komosowate 64 6 1 15 8 25 322 3 22 466 3 1 19 1 6 30 401

AGATA SADY Takson Chenopodium polyspermum L. komosa wielonasienna Chenopodium sp. komosa Carex sp. turzyca cf. Carex sp. turzyca? Scirpus sylvaticus L. sitowie leśne Hypericum perforatum L. dziurawiec zwyczajny Hypericum sp. dziurawiec Juncus sp. sit Galeopsis tetrahit L. poziewnik szorstki Galeopsis ladanum L. poziewnik polny Galeopsis sp. Poziewnik Lamium cf. album L. jasnota biała? Lamium sp. jasnota cf. Lamium sp. jasnota? Leonurus cardiac L. serdecznik pospolity Lycopus europaeus L. karbieniec pospolity Marrubium vulgare L. szanta zwyczajna Mentha arvensis L. mięta polna Mentha cf. arvensis L. mięta polna? Nepeta cataria L. kocimiętka własciwa Origanum vulgare L. lebiodka pospolita Prunella vulgaris L. głowienka pospolita Stachys annua (L.) L. czyściec roczny Stachys sp. czyściec Lamiaceae indet. wargowe nieoznaczone Linum usitatissimum L. len zwyczajny Numer obiektu 204 308 339 547 556 599 610 784 786 1084 Suma 21 2 2 3 3 1 32 37 14 1 58 18 93 27 63 311 Cyperaceae turzycowate 3 1 4 1 3 3 15 1 1 1 1 Hypericaceae dziurawcowate 9 17 8 9 14 18 4 1 3 83 1 1 Juncaceae sitowate 6 2 1 9 Lamiaceae wargowe 2 1 2 1 6 1 1 1 1 3 1 4 1 2 1 2 6 1 1 1 1 1 1 15 15 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 5 5 3 1 14 1 1 5 5 5 2 1 4 5 3 1 3 24 Linaceae lnowate 3 1 1 1 6 402

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Malva sp. ślaz Takson Chelidonium majus L. glistnik jaskółcze ziele Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult. włośnica sina Setaria sp. włośnica Poaceae indet. trawy dzikie nieoznaczone Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve rdestówka powojowata Polygonum aviculare L. rdest ptasi Polygonum hydropiper L. rdest ostro gorzki Polygonum lapathifolium L. rdest szczawiolistny Polygonum cf. lapathifolium L. rdest szczawiolistny? Polygonum persicaria L. rdest plamisty Polygonum sp. rdest Rumex acetosella L. szczaw polny Rumex cf. crispus L. szczaw kędzierzawy? Rumex sp. szczaw Anagalis arvensis L. kurzyślad polny Primulaceae indet. pierwiosnkowate nieoznaczone Batrachium sp. włosienicznik cf. Batrachium sp. włosienicznik? Ranunculus acris L. S. Str. jaskier ostry Ranunculus flammula L. jaskier płomiennik Ranunculus repens L. jaskier rozłogowy Ranunculus cf. repens L. jaskier rozłogowy? Ranunculus sp. jaskier Aphanes arvensis L. skrytek polny Numer obiektu 204 308 339 547 556 599 610 784 786 1084 Suma Malvaceae ślazowate 5 5 Papaveraceae makowate 1 1 Poaceae trawy 1 1 2 24 6 7 2 57 4 1 101 5 1 1 1 8 Polygonaceae rdestowate 1 1 4 6 5 4 23 1 28 4 1 66 4 50 54 1 1 4 2 1 9 1 1 1 2 1 1 5 1 2 4 3 1 1 1 7 20 1 2 3 1 4 1 2 14 2 1 3 1 4 1 1 7 Primulaceae pierwiosnkowate 1 2 2 5 2 2 Ranunculaceae jaskrowate 1 1 1 1 3 3 1 1 1 3 1 1 1 1 4 4 1 5 2 1 3 Rosaceae różowate 1 1 403

AGATA SADY Takson Filipendula ulmaria (L.) Maxim. wiązówka błotna Fragaria viridis Duchesne poziomka twardawa Fragaria cf. viridis Duchesne poziomka twardawa? Potentilla anserina L. pięciornik gęsi cf. Potentilla anserina L. pięciornik gęsi? Potentilla argentea L. S. Str. pięciornik srebrny Potentilla cf. argentea L. S. Str. pięciornik srebrny? Potentilla erecta (L.) Raeusch. pięciornik kurze ziele Potentilla cf. norvegica L. pięciornik norweski Potentilla reptans L. pięciornik rozłogowy Potentilla cf. reptans L. pięciornik rozłogowy? Potentilla sp. pięciornik Prunus spinosa L. śliwa tarnina Galium sylvaticum L. przytulia leśna Galium cf. tricornutum Dandy przytulia trójrożna Linaria vulgaris Mill. lnica pospolita Hyoscyamus niger L. lulek czarny Solanum dulcamara L. psianka słodkogórz Solanum nigrum L. Emend. Mill. psianka czarna Solanum sp. psianka Typha sp. pałka Urtica dioica L. pokrzywa zwyczajna Urtica urens L. pokrzywa żagiewka Verbena officinalis L. werbena pospolita Viola arvensis Murray fiołek polny Viola cf. tricolor L. S. Str. fiołek trójbarwny Numer obiektu 204 308 339 547 556 599 610 784 786 1084 Suma 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 3 7 1 1 1 14 1 1 2 2 1 1 2 2 4 9 5 1 21 8 1 9 2 2 2 39 13 12 5 2 77 1 1 Rubiaceae marzanowate 1 1 1 1 Scrophulariaceae trędnikowate 1 16 17 Solananceae psiankowate 2 4 2 1 1 10 1 4 5 2 3 1 1 7 2 1 1 1 1 6 Typhaceae pałkowate 2 6 8 Urticaceae pokrzywowate 48 155 67 214 23 14 66 14 133 734 13 2 26 3 44 Verbenaceae werbenowate 2 2 4 1 13 22 Violaceae fiołkowate 1 2 3 1 1 404

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Tab. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wykaz taksonów oznaczonych na podstawie zachowanych nasion i owoców w studniach z okresu wpływów rzymskich, wartości wybranych wskaźników ekologicznych oraz ich przynależność fitosocjologiczna (wg: Zarzycki 2002): L wskaźnik świetlny, W wskaźnik wilgotnościowy, Tr wskaźnik trofizmu, R wskaźnik kwasowości gleby Table 6. Site Wrocław-Widawa 17. Taxons determined on the basis of preserved seeds and fruits as well as the number of specimens recorded in wells from the period of Roman influence, values of selected ecological factors and their phytosociological typologies (according to Zarzycki 2002): L light factor; W humidity factor; Tr trophism factor; R soil acidity factor Takson Wskaźniki ekologiczne Przynależność fitosocjologiczna L W Tr R klasa rząd związek Aethusa cynapium 4 3 4 4 5 Caucalid Alisma plantago-aquatica 4 5 6 4 3 4 Phragm Anagalis arvensis 4 3 3 4 3 5 Stel med Aphanes arvensis 4 3 4 3 3 (Stel med) Aperoin Carpinus betulus 2/3 3 3/4 3 5 Carpinion Centaurea cf. cyanus 5 4 3 3 3 4 (Stel med) Cent cyani Cerastium cf. arvense 5 2 2 3 5 Sed-Scl Chaerophyllum temulum 3 4 4 5 4 5 Aln-Ulmi Allarion Carpinion Chelidonium majus 3 4 3 4 5 4 5 (Faget) Arction Chenopodium album 5 3 4 5 4 (Stel med) Pol-Chen Chenopodium glaucum 5 4 4 4 5 (Asteret) Chenop fluv Chenopodium hybridum 5 3 4 4 5 Sisymbr (Onopord) Chenopodium polyspermum 5 4 3 3 5 3 4 Pol-Chenop (Chenop fluv) Cirsum arvense 5 2 3 3 4 3 5 Stel med (Artemi) Daucus carota 5 3 4 4 5 Arrhen Dianthus cf. deltoides 4/3 2 2 3 Coryneph Dicr-Pin Fallopia convolvulus 5 4 3 3 4 3 4 Stel med Filipendula ulmaria 3 4 5 4 4 Aln glu Mol caer Aln-Ulmi Fragaria viridis 4 5 2 3 5 Fest-Brom Que pub Fraxinus exclesrsior 3 4 3 4 4 Faget Aln-Ulmi Galeopsis ladanum 5 2 3 3 Thlasp Galeopsis tetrahit 4 3 4 3 4 4 Stel med (Atrop) Gallium spurium 5 2 3 3 5 Caucalid (Pol-Chenop) Galium sylvaticum 2 3 3 4 Carpinion Galium cf. tricornutum 5 2 3 3 4 4 5 Caucalid Gypsophila muralis 5 3 3 3 4 Iso-Nan Hyoscyamus niger 5 2 3 3 4 Sisymbr Onopord Hypericum perforatum 4 2 3 3 4 4 Fest-Brom Que pub Lamium cf. album 5 4 3 4 4 Arction Lapsana communis 5 3 3 3 4 4 Stel med Atrop Pol-Chenop Aln-Ulmi Leonurus cardiaca 5 2 3 3 4 4 5 Arction Linaria vulgaris 5 2 3 3 4 3 5 Artemi Onopord Lycopus europaeus 3 5 4 4 Aln glu Phragm Aln-Ulmi Marrubium vulgare 5 2 3 3 4 3 4 Sisymbr (Onopord) Melandrium album 5 3 4 4 Artemi (Stel med) Melandrium noctiflorum 5 2 3 3 4 5 Caucalid Mentha arvensis 5 3 4 3 4 3 5 Stel med (Phragm) Nepeta cataria 5 2 3 3 3 5 (Artemi) Onopord Neslia paniculata 5 2 3 3 4 5 Caucalid Origanum vulgare 4 2 3 3 4 5 Trif-Ger Que pub 405

AGATA SADY Takson Wskaźniki ekologiczne Przynależność fitosocjologiczna L W Tr R klasa rząd związek Pinus sylvestris 4 5 2 4 1 3 1 5 Vac-Pic Oxyc-Sph Polygonum aviculare 5 3 4 3 4 5 Stel med Polyg avi Polygonum hydropiper 5 4 5 3 4 3 Bidet trip Pan-Setar Polygonum lapathifolium 5 3 4 4 5 4 Bidet Pol-Chen Polygonum persicaria 5 3 4 3 4 Stel med Potentilla anserina 5 3 4 3 4 5 4 Agr-Rumi Potentilla argentea 5 2 3 3 4 Coryneph (Onopord) Potentilla erecta 4 3 4 2 3 2 4 Nard-Cal Vac-Pic Potentilla cf. norvegica 4 3 4 4 Agr-Rumi Potentilla reptans 5 3 4 3 4 5 4 Agr-Rumi Prunella vulgaris 4 3 4 4 4 Mol-Arrh Prunus spinosa 4 2 3 4 4 5 Rha-Prun Que pub Ranunculus acris 4 3 4 4 4 5 Mol-Arrh Ranunculus flammula 4 4 5 3 4 Car nig Ranunculus repens 4 5 4 3 4 4 5 Stel med Mol caer Agr-Rumi Aln-Ulmi Raphanus raphanistrum 5 3 3 3 Stel med Pan-Setar Rumex acetosella 4 5 2 2 2 3 Coryneph Arnoser Dicr-Pin Pan-Setar Rumex cf. crispus 5 3 4 4 4 Stel med Agr-Rumi Sambucus racemosa 3 4 3 4 4 Faget Samb-Salic Scirpus sylvaticus 4 4 5 4 4 5 Aln glu Caltion Aln-Ulmi Scleranthus annuus 5 2 3 2 3 2 3 Sed-Scl Coryneph /perennis 5 1 2 1 3 Setaria pumila 5 2 3 3 3 4 Pan-Setar Solanum dulcamara 4 5 4 4 3 5 3 Aln glu Aln-Ulmi Solanum nigrum 5 3 5 4 4 Sisymbr Pol-Chenop Sonchus asper 5 3 4 4 Pol-Chenop Spergula arvensis 5 3 2 3 2 3 Aperion Arnoser Pan-Setar Stachys annua 5 2 3 3 5 Caucalid Stellaria graminea 4 3 4 4 Arrhen Stellaria media 5 3 4 4 5 4 Stel med Stellaria palustris 4 4 5 3 4 Car nig Thlaspi arvense 5 3 4 4 Stel med Urtica dioica 2 5 3 4 4 5 4 Artemi Aln-Ulmi Sal purp Urtica urens 5 3 2 4 5 4 Sisymbr Verbena officinalis 5 3 2 4 3 4 Onopord Polyg avi Viola arvensis 5 3 3 4 3 4 Stel med Viola cf. tricolor 5 3 3 2 3 (Stel med) Coryneph Pol-Triset Kilka fragmentów pochodziło z sęku, dlatego ich oznaczenie było trudne. Poza tym zachowało się ok. 42 cm 3 drobnych ułamków węgli drzewnych (tab. 7). Paleniska W materiałach pochodzących z palenisk (obiekty 102, 229, 443, 1065) stwierdzono jedynie węgle drzewne. Liczba ułamków w poszcze- 406

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Tab. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie oznaczonych taksonów i liczby fragmentów węgli drzewnych z obiektów datowanych na okres wpływów rzymskich (kultura przeworska) Table 7. Site Wrocław-Widawa 17. Determined taxons and number of charcoal fragments from objects dated to the period of Roman influence Nr inw. próby Nr obiektu dąb (Quercus sp./cf. Quercus sp.) klon (Acer sp.) grab pospolity (Carpinus betulus/cf. Carpinus betulus) Takson jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) wierzba (Salix sp.) wiąz (Ulmus sp./cf. Ulmus sp.) liściaste sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Nieoznaczone Suma Jama zasobowa P/4/07 2 29 8 + 37+ P/7/07 3 3 + 3+ Studnie P/152/07 144 8 1 15 3 27 P/53/07 204 1 1 + 2+ P/53/07 1 1 2 308 P/58/07 6 1 1 1 9 P/73/07 1 + 1+ 334 P/74/07 + + P/47/07 80 2 12 + 94+ P/48/07 339 106 5 3 1+ 115+ P/49/07 4 2 1 + 7+ P/90/07 1 + 1+ P/91/07 + + P/92/07 4 + 4 P/93/07 + + P/97/07 547 + + P/103/07 1 1 + 2+ P/105/07 2 1 3 + 6+ P/108/07 2 + 2+ P/166/07 2 + 2+ + + P/106/07 + + P/167/07 556 + + P/107/07 3 1+ 4+ P/110/07 5 2 + 7+ P/129/07 13 4 + 17+ 599 P/128/07 1 2 + 3+ 407

AGATA SADY Nr inw. próby Nr obiektu dąb (Quercus sp./cf. Quercus sp.) klon (Acer sp.) grab pospolity (Carpinus betulus/cf. Carpinus betulus) Takson jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) wierzba (Salix sp.) wiąz (Ulmus sp./cf. Ulmus sp.) liściaste sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Nieoznaczone Suma P/123/07 610 3 + 3+ P/133/07 + + P/134/07 + + 784 P/135/07 1 1 P/136/07 + + P/143/07 8 1 1+ 10+ P/144/07 786 5 1 + 6+ P/145/07 1 + 1+ P/180/08 2 1 1 + 4+ 1084 P/179/08 + + Obiekt hutniczy P/70/07 351 271 9+ 280+ Paleniska P/31/07 102 2 4 2+ 8+ P/55/07 229 4 3 3+ 10+ P/64/07 443 24 30 + 54+ P/178/07 1065 106 + 106+ Budynki P/172/07 1001 + + P/171/07 1011 1 + 1+ Suma 691 1 11 1 2 2 99 1 21+ 829 % 83,36 0,12 1,33 0,12 0,24 0,24 11,94 0,12 2,53 100 408

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE gólnych obiektach była różna i wynosiła od 2 do 106. Najliczniej wystąpiły one w obiekcie 1065. Wszystkie oznaczone tu fragmenty węgli należały do dębu (Quercus sp.). W pozostałych natomiast materiałach z palenisk poza dębem odnotowano również obecność pozostałości drzew liściastych (tab. 7). Budynki Analizowano dwie próby pobrane z dwóch obiektów określonych jako budynki (1001 i 1011). Stwierdzono tu jedynie obecność drobnych i nielicznych ułamków węgli drzewnych oraz szczątków spalonych. Ze względu na rozmiary większości fragmentów nie udało się oznaczyć. Tylko jeden fragment zakwalifikowano do grupy drzew liściastych (tab. 7). Studnie Do analizy dostarczono materiał z 12 studni. Obejmował on próby osadów pobrane z różnych warstw i głębokości. Liczba prób z poszczególnych obiektów była różna od 2 do 11. Również masa prób była zróżnicowana i wahała się w granicach od 0,08 kg do ok. 2,8 kg (tab. 1). Zawartość prób pod względem liczby i rodzaju szczątków roślinnych z poszczególnych obiektów również była zróżnicowana (tab. 4). We wszystkich obiektach stwierdzono węgle drzewne, często jednak w postaci bardzo drobnych, nieoznaczalnych ułamków. Ogólnie dominowały fragmenty należące do dębu (Quercus sp.). Jako pojedyncze ułamki pojawiły się pozostałości innych gatunków drzew liściastych. Oznaczono: grab pospolity (Carpinus betulus), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), klon (Acer sp.), wierzbę (Salix sp.) i wiąz (Ulmus sp.). Z grupy drzew iglastych odnotowano tylko jeden fragment należący do sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), znaleziony w obiekcie 784. Wyniki analizy węgli drzewnych znalezionych w studni przedstawiono w tab. 7. Spalone szczątki roślin zielnych pojawiły się w trzech badanych studniach w postaci pojedynczych znalezisk. W obiekcie 547 zachowały się dwa ziarniaki, z czego jeden oznaczono jako jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare), drugi natomiast, ze względu na zły stan zachowania, zaliczono jedynie do zbóż (Cerealia indet.). Szczątki pszenic odnotowano w dwóch obiektach: 556 i 784. W pierwszym przypadku był to fragment ziarniaka pszenicy (Triticum sp.), w drugim fragment widełek kłoska pszenicy samopszy/płaskurki (Triticum monococcum/dicoccon). W próbie P/107/07 z obiektu 556 zaobserwowano poza tym dwa nasiona z rodziny Primulaceae. W badanych materiałach pochodzących ze studni stwierdzono również szczątki drewna niespalonego. W kilku wypadkach wielkość fragmentów oraz stan zachowania pozwoliły na identyfikację gatunkową. Niespalone drewno dębu (Quercus sp.) zachowało się w trzech obiektach: 204, 308 i 547. W osadach ze studni najliczniej wystąpiły szczątki niespalone. Wydzielono i oznaczono prawie 2800 nasion i owoców. Zestawienie oznaczonych na tej podstawie roślin oraz liczbę okazów poszczególnych taksonów przedstawiono w tab. 5. Pod względem liczby gatunków najliczniej była reprezentowana rodzina wargowych (Lamiaceae) wydzielono 11 należących do niej gatunków. Najwięcej szczątków zaliczono do rodzaju komosa (Chenopodium sp.), łącznie 839 okazów. Gatunkiem, który zdecydowanie dominował pod względem liczby zachowanych owoców (734 okazy), była natomiast pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica). Ogółem w materiałach ze studni stwierdzono rośliny należące do 80 gatunków, 27 rodzajów i 8 rodzin. Dla oznaczonych gatunków przeprowadzono analizę wybranych wskaźników ekologicznych. Pod uwagę wzięto czynnik świetlny (L), wilgotnościowy (W), trofizmu (Tr) i kwasowości gleby (R). Czynnik świetlny (L) określa zakres tolerancji gatunków na czas i intensywność promieniowania świetlnego. W badanym materiale stwierdzono gatunki rosnące w miejscach od zacienionych do otwartych, czyli w pełnym świetle. Te ostatnie, o wartości czynnika świetlnego równej 5, stanowiły prawie 50% wszystkich roślin (ryc. 1a). Gatunki tolerujące umiarkowane zacienienie wystąpiły sporadycznie. Średnia wartość tego wskaźnika dla wszystkich analizowanych gatunków wynosiła 4,4. Wskaźnik wilgotności gleby (W) należy do wskaźników edaficznych i określa wymagania roślin względem warunków hydrologicznych. Średnia wartość tego czynnika wyniosła 3,16. Najliczniej wystąpiły gatunki preferujące gleby świeże. Jedna trzecia badanych roślin związana była z siedliskami wilgotnymi i mokrymi 409

AGATA SADY Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Rozkład wartości wskaźników ekologicznych. a czynnik świetlny (L); b czynnik wilgotności gleby (W); c czynnik trofizmu (Tr); d czynnik kwasowości gleby (R) Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Distribution of ecological factor values: a light factor; b soil humidity factor; c trophism factor; d soil acidity factor (wartości wskaźnika 4 i 5), ponad jedną piątą natomiast stanowiły gatunki występujące na siedliskach suchych (ryc. 1b). Wskaźnik trofizmu (Tr) określa żyzność gleby. W materiałach z Wrocławia-Widawy stwierdzono zdecydowaną przewagę roślin rosnących na glebach mezotroficznych i eutroficznych. Stanowiły one ponad 86% oznaczonych gatunków (ryc. 1c). Średnia wartość tego wskaźnika wyniosła 3,5. Czynnik kwasowości gleby (R) określa rodzaj podłoża pod względem odczynu. Średnia wartość obliczona dla 76 gatunków wyniosła 3,95, co wskazuje, że przeważały tu rośliny wy- Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Udział procentowy oznaczonych taksonów na podstawie węgli drzewnych z obiektów z okresu wpływów rzymskich Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Percent contribution of determined taxons on the basis of charcoals from objects from the period of Roman influence 410

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE Tab. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie taksonów stwierdzonych w obiektach z okresu wpływów rzymskich z uwzględnieniem rodzaju pozostałości i stanu ich zachowania: d drewno; fr fragment; kł kłosek; n nasiono; npl nasada plewy; o owoc; p pestka; wkł widełki kłoska; z ziarniak; stan zachowania szczątków Table 8. Site Wrocław-Widawa 17. Taxons recorded in objects from the period of Roman influence with the types of remains and their preservation status: d wood; fr fragment; kł kłosek; n seed; npl chaff base; o fruit; p pip; wkł spikelet forks; z grain; stan zachowania szczątków Takson Rodzaj szczątka Stan zachowania spalone niespalone Rośliny uprawne Zboża Panicum miliaceum z Hordeum vulgare z Triticum monococcum/dicoccon npl Triticum monococcum/dicoccon/spelta wkł, npl Triticum sp. z Cerealia indet. z Rośliny włókniste i oleiste Cannabis sativa n Linum usitatissimum n Drzewa i krzewy Acer sp. d Carpinus betulus d Fraxinus excelsior d Pinus sylvestris d Quercus sp. d Salix sp. d Ulmus sp. d Liściaste d Nieoznaczone d Rośliny zielne Chwasty pól uprawnych Aethusa cynapium o Anagalis arvensis n Aphanes arvensis o Centaurea cf. cyanus o Chenopodium album n Chenopodium polyspermum n Cirsum arvense o Fallopia convolvulus o Galeopsis tetrahit o Galium spurium o Galium cf. tricornutum o Lapsana communis o Melandrium noctiflorum n Mentha arvensis o Neslia paniculata o Polygonum aviculare o Polygonum lapathifolium o Polygonum persicaria o Raphanus raphanistrum fr o Ranunculus repens o Rumex cf. crispus o Setaria pumila kł Solanum nigrum n Sonchus asper o Spergula arvensis n 411

AGATA SADY Stachys annua o Stellaria media n Thlaspi arvense n Viola arvensis n Rośliny zbiorowisk ruderalnych Chelidonium majus n Chenopodium hybridum n Hyoscyamus niger n Lamium cf. album o Leonurus cardiaca o Linaria vulgaris n Marrubium vulgare o Melandrium album n Nepeta cataria o Urtica urens o Verbena officinalis o Rośliny łąk i pastwisk Daucus carota o Filipendula ulmaria o Potentilla anserina o Potentilla cf. norvegica o Potentilla reptans o Prunella vulgaris o Ranunculus acris o Stellaria graminea n Rośliny muraw kserotermicznych i piaskowych Cerastium cf. arvense n Dianthus cf. deltoides n Potentilla argentea o Potentilla erecta o Rumex acetosella o Scleranthus annuus / perennis o Viola cf. tricolor n Rośliny miejsc wilgotnych i nadwodnych Alisma plantago-aquatica n Chenopodium glaucum n Gypsophila muralis n Lycopus europaeus o Polygonum hydropiper o Rośliny lasów iglastych, liściastych, zarośli, zrębów Pinus sylvestris d Carpinus betulus d Chaerophyllum temulum o Fragaria viridis o Fraxinus excelsior d Galium sylvaticum o Hypericum perforatum n Origanum vulgare o Prunus spinosa p Sambucus racemosa n Urtica dioica o Scirpus sylvaticus o Solanum dulcamara n Rośliny torfowisk niskich Ranunculus flammula o Stellaria palustris n 412

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE stępujące na siedliskach o obojętnym odczynie podłoża (6 ph < 7). Udział tych taksonów wyniósł ponad 55% (ryc. 1d). Obiekt o nieokreślonej funkcji W obiekcie 1074, o nieokreślonej funkcji, znaleziono spalone szczątki roślin zielnych, zarówno uprawnych, jak i chwastów. Ze zbóż oznaczono proso zwyczajne (Panicum miliaceum), pszenice oplewione pszenicę samopszę/płaskurkę/orkisz (Triticum monococcum/dicoccon/spelta). Zboża te oznaczono w przypadku prosa na podstawie jednego ziarniaka, w przypadku pszenic natomiast na podstawie zachowanych widełek kłosków i fragmentów nasad plew. Ogółem wydzielono 108 fragmentów kłosków (15 widełek kłosków, 93 fragmenty nasad plew). Poza tym wysegregowano 10 fragmentów ziarniaków (Cerealia indet./poaceae indet.) oraz kilkadziesiąt fragmentów spalonych, nieoznaczonych. Wśród spalonych szczątków roślin zielnych najliczniej wystąpiły szczątki stokłosy (Bromus sp.). Były to 33 fragmenty ziarniaków należące do tego rodzaju. Poza tym stwierdzono szczątki komosy białej (Chenopodium album), rdestu szczawiolistnego (Polygonum lapathifolium), rdestu plamistego (Polygonum persicaria), rdestówki powojowatej (Fallopia convolvulus), szczawiu polnego (Rumex acetosella), komosy (Chenopodium sp.), rdestu (Polygonum sp.), szczawiu (Rumex sp.), przytuli (Galium sp.), palusznika? (cf. Digitaria sp.) oraz traw dzikich (Poaceae indet.). Były to przeważnie pojedyncze znaleziska. 4. WCZESNE ŚREDNIOWIECZE Do analizy przekazano jedną próbę pochodzącą z obiektu wczesnośredniowiecznego (799) określonego jako pozostałości budynku. Ilość materiału roślinnego pozyskanego z tego obiektu była niewielka. Wydzielono jedynie 45 fragmentów węgli drzewnych i kilkanaście szczątków spalonych. Wyniki przedstawiono w tab. 9. Na podstawie węgli drzewnych zidentyfikowano dąb (Quercus sp.), który wystąpił najliczniej, oraz fragment należący do buka zwyczajnego (Fagus sylvatica). Cztery fragmenty zaliczono do grupy drzew liściastych (tab. 9). Wśród ułamków spalonego drewna wystąpiły również szczątki roślin zielnych. Większość z nich pozostała niezidentyfikowana. Oznaczono jeden ziarniak prosa (Panicum miliaceum), a fragment ziarniaka zaliczono do zbóż bliżej nieokreślonych (Cerealia indet.). Tab. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy archeobotanicznej materiałów roślinnych z obiektu wczesnośredniowiecznego: fr fragment; z ziarniak Table 9. Site Wrocław-Widawa 17. Results of archaeobotanical analysis of plant material from early-medieval object: fr fragment; z grain Węgle drzewne Szczątki spalone Nr obiektu Funkcja Nr inw. próby Quercus sp. Fagus sylvatica liściaste nieoznaczone Panicum miliaceum Cerealia indet. nieoznaczone 799 budynek P/146/07 39 1 4 1 1 z 1 fr z 16 5. OBIEKTY O NIEUSTALONEJ CHRONOLOGII W obiekcie 209 znaleziono szczątki niespalonego drewna. Wydzielono i oznaczono 26 fragmentów dębu (Quercus sp.). W obiekcie 1045 stwierdzono tylko nieliczne i drobne ułamki węgli drzewnych, które zaliczono jedynie do grupy drzew liściastych (tab. 10). 413

AGATA SADY Tab 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy archeobotanicznej materiałów roślinnych z obiektów o nieustalonej chronologii: + obecne Table 10. Site Wrocław-Widawa 17. Results of archaeobotanical analysis of plant material from objects of undetermined chronology: + present Nr obiektu Funkcja Nr inw. próby Drewno niespalone Węgle drzewne Quercus sp. liściaste nieoznaczone 209 dół posłupowy p. B gł 80 cm + - + 1045 palenisko P/177/07-7 + *** W materiałach kultury łużyckiej najliczniej wystąpiły fragmenty węgli drzewnych dębu. Zachowała się natomiast niewielka liczba szczątków roślin zielnych, co bardzo ogranicza możliwości interpretacji tego materiału. Szczątki roślin uprawnych, w postaci nielicznych znalezisk, mogą jedynie sugerować, że jęczmień, proso i pszenice oplewione mogły być uprawiane w tym czasie w okolicy stanowiska. Z terenu Polski opisano kilkanaście stanowisk archeologicznych z materiałem botanicznym związanych z kulturą łużycką. Na podstawie analiz botanicznych wnioskuje się, że najczęściej uprawianymi zbożami w kulturze łużyckiej były proso zwyczajne (Panicum miliaceum) i jęczmień (Hordeum vulgare), ponieważ gatunki te pojawiały się na większości badanych stanowisk. Trzecim ważnym gatunkiem była pszenica płaskurka (Triticum dicoccon). Często występowały również ziarniaki pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum) (Lityńska-Zając, Tomczyńska 2003), która przypuszczalnie mogła rosnąć z innymi zbożami jako domieszka, ponieważ nie natrafiono nigdzie na nagromadzenie jej szczątków (Wasylikowa i in. 2002). Pozostałości pszenicy orkisz (Triticum spelta) pojawiły się na dwóch stanowiskach: w Kowalewicach 6 7 (Wasylikowa i in. 2003) oraz być może w Krakowie-Kurdwanowie 12 i w Krakowie-Rżące (Lityńska-Zając, Tomczyńska 2003). Z innych materiałów archeobotanicznych wynika jednak, że gatunek ten zyskał znaczenie dopiero w okresie halsztackim (Lityńska-Zając, Tomczyńska 2003). Wyniki analizy dla obiektów o chronologii kultura łużycka/kultura przeworska są bardzo skromne. Wydzielone szczątki to pojedyncze znaleziska, na których podstawie nie można wyciągać ogólnych wniosków. Dodatkowym czynnikiem ograniczającym interpretację jest niepewna chronologia. Próby z obiektów datowanych na okres wpływów rzymskich dostarczyły ogółem największej ilości materiału. Wśród węgli drzewnych, których obecność odnotowano we wszystkich badanych obiektach z tego okresu, dominującym rodzajem, podobnie jak w pozostałych materiałach, był dąb (Quercus sp.). Sporadyczne pojawianie się innych gatunków w badanych osadach sugeruje, że mogły one dostać się do obiektów przypadkowo. Pojedyncze znaleziska w postaci spalonych ziarniaków prosa, jęczmienia, pszenicy oraz fragmenty kłosków pszenic oplewionych stanowią niewątpliwie dowód ich użytkowania, jednak trudno na ich podstawie wnioskować o strukturach upraw. Najbogatszy zbiór utworzyły niespalone szczątki roślinne zachowane w studniach. Zidentyfikowano tu 76 gatunków roślin, dzięki czemu możliwe było przeprowadzenie rekonstrukcji zbiorowisk roślinnych. Przedstawione wyniki są bardzo ogólne i oparte na dzisiejszych właściwościach poszczególnych gatunków. Na podstawie przeprowadzonej analizy fitosocjologicznej (tab. 6) stwierdzono, że w materiałach kultury przeworskiej pochodzących ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 wystąpiły gatunki charakterystyczne dziś dla zbiorowisk chwastów polnych, zbiorowisk ruderalnych, łąk i pastwisk, muraw kserotermicznych i piaskowych, zbiorowisk leśnych i zaroślowych oraz torfowisk. Najliczniejszą grupę stanowiły chwasty upraw polnych. W ich obrębie znalazły się gatunki występujące zarówno w zasiewach zbóż (np. Aethusa cynapium, Aphanes arvensis, Centaurea cyanus, Fallopia convolvulus, Neslia paniculata, Melandrium noctiflorum), jak i związane z uprawami okopowymi (np. Sonchus asper, Chenopodium polyspermum, Solanum nigrum). Analiza wymagań edaficznych chwastów pokazała, że pod uprawy zajmowano siedliska o glebach 414

BADANIA ARCHEOBOTANICZNE świeżych, dość żyznych (mezo- i eutroficznych). Rozkład wartości wskaźnika odczynu gleby wykazał, że uprawy mogły być zakładane zarówno na glebach kwaśnych, jak i na bogatych w CaCO 2. W najbliższych okolicach badanego stanowiska mogły rozwijać się zbiorowiska ruderalne. W materiale stwierdzono obecność gatunków charakterystycznych dla rzędu Sisymbrietalia, obejmującego zbiorowiska ruderalne terofitów, które mogą występować na różnym podłożu, często na glebach słabo próchnicznych i niewykształconych (Matuszkiewicz 2008). Pojawiły się też gatunki charakterystyczne dla związku Onopordion acanthii, skupiającego termofilne zbiorowiska ruderalne bylin na glebie zawierającej CaCO 3. W badanych materiałach odnotowano poza tym gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenetheretea, skupiającej półnaturalne i antropogeniczne, darniowe zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe, rosnące na mezo- i eutroficznych niezabagnionych glebach mineralnych i organiczno-mineralnych (Matuszkiewicz 2008). Kolejna wyróżniona grupa objęła rośliny związane z murawami. Stwierdzono tu gatunki, które mogły tworzyć luźne murawy na piaskach śródlądowych, czyli siedliskach suchych i ubogich, niewapiennych (klasy Sedo-Scleranthetea i Nardo-Callunetea, rząd Corynephoretalia canescentis). Kilka gatunków mogło pochodzić z ciepłolubnych lasów i zarośli wykształconych na glebach bogatych w węglan wapnia (rząd Quercetalia pubescenti-petraeae). Wystąpiły też rośliny związane z lasami liściastymi i bagiennymi oraz łęgami i zaroślami. Dwa gatunki gwiazdnica błotna (Stellaria palustris) i jaskier płomiennik (Ranunculus flammula) mogły pochodzić z mezofilnych torfowisk niskich. W obiekcie wczesnośredniowiecznym najliczniej wystąpiły węgle drzewne należące do dębu (Quercus sp.); stanowiły ponad 88% wszystkich wydzielonych fragmentów. Znalezisko ziarniaka prosa może jedynie potwierdzać jego uprawę w okresie wczesnego średniowiecza. Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 zachowały się niewielkie ilości szczątków roślin uprawnych i użytkowych, co znacznie ogranicza możliwości interpretacji tego materiału. Z roślin, które mogły być wykorzystywane, stwierdzono obecność szczątków lnu i konopi siewnych. Przeprowadzona analiza antrakologiczna i ksylologiczna wykazała, iż dominującym taksonem wśród zachowanych na omawianym stanowisku szczątków drzew był dąb (Quercus sp.). Stanowił on najliczniej reprezentowany takson w materiałach ze wszystkich okresów. Na terenie Polski występują dwa gatunki dębu dąb szypułkowy (Quercus robur) i dąb bezszypułkowy (Quercus petraea). Rozróżnienie obydwu krajowych gatunków metodami mikroskopowymi nie jest możliwe. Identyfikacji można dokonać jedynie do rodzaju Quercus sp. Dość częste występowanie drewna dębu na stanowiskach archeologicznych wiąże się z jego właściwościami. Dąb należy do gatunków o drewnie bardzo trwałym, zachowującym swoje naturalne właściwości przez długi czas zarówno na powietrzu i w ziemi, jak i pod wodą. Drewna dębowego używano przede wszystkim w budownictwie ziemnym i nawodnym (Dzbeński, Umgelter 1981). Dominacja dębu w badanych materiałach botanicznych pochodzących ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 może świadczyć o tym, że rodzaj ten był gospodarczo preferowany i tym samym celowo wybierany z drzewostanów. Liczba zachowanych węgli drzewnych danego gatunku nie świadczy co prawda wprost o jego roli w drzewostanach, jednak gatunki, które mają wysoki udział procentowy kawałków węgli i pojawiają się w dużej liczbie prób, przypuszczalnie faktycznie były dominujące i ławo dostępne (Lityńska-Zając 1994b). Poprawna interpretacja materiałów wydobytych ze studni z okresu wpływów rzymskich możliwa jest jedynie wtedy, gdy znany jest mechanizm ich zasypywania. Wypełniska studni zawierają zazwyczaj bogaty materiał roślinny, który można podzielić na kilka zespołów o odmiennym pochodzeniu. Pierwszą warstwę, zlokalizowaną najniżej, stanowią osady z okresu czerpania wody. Warstwa ta w wyniku pobierania wody może być wymieszana i stratygraficznie zaburzona. Najczęściej znajdowane są tu diaspory wpadające z najbliższego otoczenia, dlatego w spektrach pyłkowych z tego poziomu przeważa pyłek lokalny, pochodzący z roślin rozwijających się w najbliższym otoczeniu stanowiska. Niewielki udział może mieć również pyłek roślin przynoszonych na teren osady z dalszych terenów (np. z lasów czy pól) i gromadzonych niedaleko studni. Warstwa kolejna, nadległa, może pocho- 415