Użytkowanie rozpłodowe świń Celem użytkowania rozpłodowego jest uzyskanie od lochy licznego potomstwa. Ekonomicznie uzasadnione jest takie użytkowanie, którego efektem jest osiągnięcie wysokiej plenności loch, czyli liczby prosiąt odchowanych od lochy w okresie roku. Czynniki wpływające na plenność loch Dojrzałość płciowa i rozpłodowa Długość okresu użytkowania Dojrzałość płciowa jest to stan, w którym rozpoczyna się produkcja komórek rozrodczych, komórek jajowych u loszek i plemników u knurków. Zwierzęta są potencjalnie zdolne do rozrodu i uzyskiwania potomstwa, ale krycie (inseminacja) nie są wtedy zalecane. Loszki osiągają dojrzałość płciową bardzo wcześnie, w wieku 5-6 miesięcy, knurki nieco później. Krycie lub inseminacja mogą być wykonane po osiągnięciu stanu tzw. dojrzałości rozpłodowej. Przypada ona na wiek 7-8 miesięcy u loszek. Knurki mogą kryć w wieku 8-9 miesięcy. Dojrzałość rozpłodowa loszek nie jest limitowana wyłącznie wiekiem. Loszka przy pierwszym kryciu powinna mieć masę 120-125 kg, wiek 7-8 miesięcy, rezerwę tłuszczową w
punkcie P2 ok. 18-19 mm (grubość słoniny na wysokości ostatniego żebra). Kondycja loszki określona w skali 5-punktowej powinna być większa niż 3,5 pkt. Młoda samica powinna oprosić się w wieku jednego roku. Świnie są zwierzętami wielorodnymi. Pierwiastka rodzi w miocie 8-9 prosiąt, locha wieloródka 12-14 sztuk. Płodność rzeczywista (płodność rzeczywista - liczba urodzonych prosiąt) zwiększa się w kolejnych oproszeniach. Największy potencjał rozrodczy przypada na 4-6. ciążę. Przy kolejnym 7-8. oproszeniu płodność maleje. Ze względu na obniżone wyniki w rozrodzie lochy starsze, wyeksploatowane należy brakować ze stada. Brakowanie zamierzone przeprowadza się po odchowaniu 5-6. miotu. Często zachodzi potrzeba brakowania ze stada loch młodszych. Decyzję o brakowaniu należy podejmować indywidualnie dla każdej lochy. Przyczyny brakowania niezamierzonego są następujące: zaburzenia w rozrodzie, słaba kondycja loch, uszkodzenia sutek, schorzenia kończyn. Knury użytkowane są najczęściej przez 1-2 lata. Starsze osobniki szybko się zatuczają i mniej chętnie kryją. Czas użytkowania knura zależy od intensywności i równomierności jego eksploatacji. Knury kryjące zbyt często, użytkowane nierównomiernie są brakowane szybciej. Naturalne użytkowanie knurów na punktach kopulacyjnych oraz w stacjach unasienniania loch (SUL) ma znaczenie dla czasu użytkowania samca. Krycia wsobnego (krycie wsobne - kojarzenie osobników spokrewnionych ze sobą) unikniemy, jeżeli na punktach kopulacyjnych knury będą wymieniane po rocznym użytkowaniu, w stacjach mogą pozostawać 2-3 lata, a niekiedy nawet nieco dłużej. Knury są brakowane najczęściej z powodu zaburzeń w kryciu i złej jakości nasienia. Przyczynami tych problemów są: żywienie nabyta niechęć knurów do krycia, którą powoduje: przeciążenie uszkodzenie kończyn
niewłaściwa obsługa i opieka aberracje chromosomowe - zaburzenie polegające na zmianie struktury lub liczby chromosomów Intensywność brakowania loch w stadzie wynosi średnio 30-35% a knurów 50%. Ruja i technika zapłodnienia Ruja występuje u loch cyklicznie przez cały rok, co 21 ± 1-2 dni. Ruja trwa 2-3 dni. Krótszą, trwającą nawet 1 dzień ruję wykazują loszki, dłuższa - 3-4 dniowa - może występować u loch starszych, wieloródek. Ruja nie występuje u samic niedojrzałych płciowo, loch ciężarnych i karmiących. Po odsądzeniu miotu ruja występuje stosunkowo szybko, średnio po 3-7 dniach. Moment wystąpienia rui po odsądzeniu może zmieniać się w czasie. Jeśli locha manifestuje objawy rui po 3-4 dniach od odsadzenia prosiąt, to ruja ta jest stosunkowa długa, a po kryciu i ciąży, przy kolejnym oproszeniu, płodność loch jest dobra. Jeżeli jednak locha ma ruję późną, po 8-12 dniach od odsadzenia miotu, to czas jej trwania jest krótki, a płodność obniżona. W rui możemy wyróżnić trzy fazy: tzw. okres przedrujowy, ruję właściwą i okres porujowy. Intensywność charakterystycznych dla rui objawów zewnętrznych, wewnętrznych i w zachowaniu się zwierzęcia zależy od fazy i jest największa w rui właściwej. Objawy rui Zmiany w zewnętrznych narządach płciowych, Obrzęk i zaczerwienienie sromu, Wyciek śluzu, Lekkie obrzmienie gruczołu mlekowego, Zmiany w zachowaniu, Niepokój, obskakiwanie się, Zmniejszony apetyt, Zmiany wewnętrzne, Przekrwienie błony śluzowej macicy, Wyciek śluzu z macicy do pochwy,
Wzrost stężenia we krwi hormonów estrogennych LH i FSH, Owulacja. W rui właściwej następuje uwalnianie z pęcherzyków jajnikowych komórek jajowych, największe między 12. a 36. godziną od rozpoczęcia rui. Towarzyszy jej odruch tolerancji. Gotowość przyjęcia samca można sprawdzić, używając do tego knura próbnika lub przez ucisk grzbietu lochy. Tolerancja na samca występuje od początku rui właściwej, a na człowieka - po 12 godzinach od jej rozpoczęcia. Żywotność komórek jajowych jest bardzo krótka, wynosi 4-6 godzin, plemników w drogach rodnych dłuższa, 12-24 godzin, zależnie od jakości nasienia. Zaleca się dwukrotne krycie loch w rui. Pierwsze krycie nie powinno być wykonane wcześniej niż po 10 godzinach od jej rozpoczęcia i nie później niż po 24 godzinach. Drugie krycie należy wykonać po 12-18 godzinach od krycia pierwszego. Loszki i lochy, u których może a nawet powinna wystąpić ruja, należy zgromadzić w jednej części chlewni i przynajmniej raz dziennie kontrolować. Zaobserwowanie zewnętrznych objawów rui stanowi podstawową, naturalną metodę jej wykrywania. Można też kontrolować odruch tolerancji, przez naciskanie grzbietu, dosiadanie - najlepiej w bliskiej obecności knura. Stwierdzenie odruchu tolerancji jest wskazaniem do krycia (unasiennienia). Można stosować samcze substancje zapachowe w aerozolu (feromony).
Znane są różne techniki krycia loch. Podstawową jest krycie naturalne, tzw. dozorowane z ręki", wykonywane pod nadzorem, a nawet ze wspomagającym udziałem człowieka. Lochy można też inseminować. Skuteczność krycia naturalnego wynosi około 80-85%, inseminacji jest o około 5% mniejsza. Krycie (inseminacja) loch prowadzi najczęściej do zapłodnienia i rozwoju ciąży. Warunkiem jej utrzymania jest wytworzenie co najmniej pięciu ciałek żółtych ciążowych produkujących progesteron. Odpowiedni poziom tego hormonu warunkuje utrzymanie ciąży. Ciężarność samicy można potwierdzić, obserwując lochę (brak rui potwierdza skuteczność krycia) lub wykonując badanie ultrasonograficzne między 28-30 dniem po pokryciu. U loch występują czasami poronienia w okresie późniejszym, dlatego obserwacja samic pokrytych musi obejmować okres 40-42 dni (2 cykle rujowe). Przy trzykrotnym powtarzaniu rui (krycie nieskuteczne) lochę należy wybrakować. Użytkowanie rozpłodowe Użytkowanie rozpłodowe knurów Inseminacja Spermatogeneza (wytwarzanie plemników) rozpoczyna się około 3. miesiąca życia, ale dopiero w 5. miesiącu stwierdza się plemniki w najądrzach. W wieku 8-9 miesięcy knur jest gotowy do użytkowania rozpłodowego. Początkowo intensywność użytkowania nie powinna być duża. Bardzo młody knurek może wykonać 1-2 skoki tygodniowo. Knurek 10-16-miesięczny może wykonać jeden lub dwa skoki co drugi dzień. Dopiero knur dojrzały, w wieku powyżej 16 miesięcy, może być używany do krycia 1-2 razy dziennie. Tygodniowo samiec może wykonać 4-8 skoków, maksymalnie 12. Oznacza to, że jeden dzień w tygodniu knur powinien mieć wolny od krycia. Najlepiej, gdy po dwóch dniach krycia następuje dzień przerwy. Dojrzały samiec może być używany do krycia około 40 razy miesięcznie. W Stacjach Unasienniania Loch (SUL) nasienie od knurów jest pobierane średnio raz w tygodniu, czasami dwa razy. Knury są przyuczane do skoków na tzw. fantom. Ejakulat jest
pobierany do specjalnego termoizolacyjnego zbiorniczka. Od objętości i jakości ejakulatu zależy liczba porcji inseminacyjnych. Przeciętnie przygotowuje się około 15-16 porcji, czasami mniej, co oznacza, że od jednego knura uzyskuje się około 800-900 porcji inseminacyjnych rocznie. Daje to możliwość zapłodnienia około 200 loch rocznie przy założeniu 2-krotnej inseminacji i częstotliwości oproszeń wynoszącej 2. Stosując inseminację jako jedyną metodę rozrodu, jednemu knurowi można przyporządkować 130-140 loch. Przy kryciu naturalnym jeden rozpłodnik kryje rocznie 20-25 loch. W produkcji towarowej można stosować heterospermię, czyli krycie lochy w jednej rui dwoma różnymi knurami. Takie mieszanie nasienia w drogach rodnych samicy sprzyja lepszemu wykorzystaniu knurów, poprawia też o 3-5% płodność loch. W Polsce inseminuje się około 50% loch. Do inseminacji używa się nasienia świeżego. Porcje nasienia są przydatne do wykonania zabiegu przez 72 godziny, pod warunkiem prawidłowego pobrania, oceny i przygotowania nasienia oraz jego przechowywania i użycia. Dawki nie wykorzystane są po 3 dobach niszczone. Nasienie knurów można przechowywać w formie mrożonej. Ten sposób konserwacji nie jest popularny ze względu na bardzo wysokie koszty i pracochłonność, osobniczą odporność nasienia na procesy kriokonserwacji (zamrażania w ciekłym azocie), bardzo duże straty nasienia w czasie jego rozmrażania oraz obniżoną płodność przy inseminacji nasieniem mrożonym. Wykorzystanie inseminacji jako biotechnologicznej metody rozrodu cieszy się w Polsce coraz większym zainteresowaniem. Wynika to z zalet hodowlanych, ekonomicznych i zdrowotnych tej metody. Nasienie najlepszych rozpłodników może być wielokrotnie rozrzedzane, co zmniejsza zapotrzebowanie na knury użytkowane w Stacjach Unasienniania Loch. Jednocześnie pozwala na ostrą selekcję i wybór do rozrodu osobników najwartościowszych. Stacje dysponują bardzo bogatą ofertą rozpłodników różnych ras. Hodowcy mają dzięki temu duże możliwości wyboru nasienia. Usługa inseminacji wykonywana jest przez przeszkolonego i mającego uprawnienia inseminatora bezpośrednio w gospodarstwie. Hodowca nie musi angażować swojego czasu i środków transportu. Hodowcy mogą zrezygnować z utrzymania knurów w gospodarstwie, co obniża koszty. Zabieg inseminacji wykonywany jest w za pomocą jednorazowego, jałowego sprzętu
(katetera), co zabezpiecza lochy przed infekcjami, głównie układu rozrodczego. Ważne jest również to, że przy zagrożeniu epizootycznym wstrzymywany jest ruch zwierząt między gospodarstwami. Inseminator niezależnie od sytuacji może jednak dojechać do gospodarstwa i świadczyć usługi. Wadą inseminacji jest nieznacznie mniejszy wskaźnik skuteczności zapłodnień oraz mniejsza o 0,5 sztuki liczebność miotu. Okres, w którym notuje się najlepsze wyniki w rozrodzie, to miesiące od października do kwietnia (okres krótkiego dnia). Słabsze manifestowanie rui i nieco mniejsza skuteczność zapłodnień przypadają na miesiące letnie, o dłuższym dniu, czyli od czerwca do września. Użytkowanie rozpłodowe loch Użytkowanie loszki rozpoczynamy w wieku 7-8 miesięcy. Krycie powinno przypadać na 3 ruję. U loch wieloródek, najlepszym rozwiązaniem jest skuteczne krycie w pierwszej rui po odsądzeniu miotu. Jest to możliwe u zwierząt zdrowych, w dobrej kondycji, prawidłowo manifestujących objawy rui. Użytkując rozpłodowo lochy, możemy oczekiwać od nich dwóch miotów rocznie. Oproszenia mogą mieć charakter sezonowy (dwa razy w roku, np. wiosną i jesienią) lub ciągły (równomierne oproszenia przez cały rok). Utrzymywanie loch w większych stadach jest rozwiązaniem lepszym. Pewne zdarzenia i czynności można w sektorze rozrodu zaplanować na określone dni tygodnia, co jest organizacyjnie bardzo korzystne. W stadzie można wprowadzić synchronizację rui i porodów poprzez odłączanie prosiąt od grupy loch w tym samym dniu. Wspomaganie hormonalne jest stosowane rzadko i dotyczy młodych samic - loszek. Po kryciu (inseminacji) u loch rozwija się ciąża. Zagnieżdżenie zarodków jest równomierne w obu rogach macicy. Po trwającej 114 +/- 2-3 dni ciąży (3 miesiące, 3 tygodnie, 3 dni) następuje poród.