POLSKA A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOGICZNY Tom X Warszawa, 10 VI 1963 Nr 25 Wojciech STAR~GA Kosarze (Opiiiones) okolic Warszawy Ce~o~ocqb~ (Opiliones) oicpec~noc~eii Bapuia~b~ Weberknechte (Opiliones) der umgegend von Warszawa Fauiia kosarzy Polski zbadana jest bardzo nierównomiernie. Najlepiej pozilanc s+ pod tym wzglgdem Sudety, Dolny Slqsk, Pomorze Zachodnie, Tatry, Beskidy, Pojezierze Mazurskie i Puszcza Bialowieska. Z Mazowsza wykazany byl dotychczas zaledwie jeden gatunek - Trogulu~ tricarinatus (L.) [W~GA, 1857, sub Trogulus nepaeformis (bez autora); RAFALSKI, 1960 i 19611. Dlatego tez celem tej pracy bylo wykazanie mozliwie pelnej liczby gatunków kosarzy, wystgpujqcych w okolicach Warszawy. Praca niniejsza zostala wykonana w Instytucie Zoologicznym Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Pragng podzigkowac Prof. Drowi T. JACZEWSKIEMU za ogólne kierownictwo oraz szereg cennych rad, dotycz+cych treici i zakresu pracy, Prof. Drowi J. RAFALSKIEMU za wskazówki pomocne przy opracowaniu zebranego materialu i za sprawdzenie oznaczen trudniejszych do rozróznienia gatunków, wspó~pracownikom i kolegom za pomoc w zebraniu materialu oraz Mgr A. BREYMEYER za przekazanie mi do opracowania kosarzy zebra: nych przez Zaklad Ekologii PAN w Dziekanowie LeSnym (Puszcza Kampinoska). MATERIAL I METODYKA ' Caly material zebrany zostal na terenie m. st. Warszawy oraz powiatów: Nowg Dwór Mazowiecki, Wolomin, Otwock, Piaseczno, Grójec, Pruszków i Sochaczew i liczy ogólem 3201 okazów. Olbrzymia wi~kszoic materialu pochodzi z lat 1959-1961, ponadto wykorzystalem w pracy niewielkie starsze materialy ze zbiorów Instytutu Zoologicznego PAN. Metody polowu byly nastgpujqce: l.,,na upatrzonego" - chwytanie pojedynczych osobników zauwaionyoh w Sciólce, pod kamieniami itp. lub siedz+cych na Soianach domów, plotach, murach, pniach i libciach drzew; 2. przesiewanie iciólki (glównie w lasach liéciastych) przez specjalne sita, a potem przeglqdanie przesiewek i wybieranie z nich kosarzy;
380 W. Stargga 2 3.,,koszenien czerpakiem po trawach, krzewach i galgziach drzew; 4. pulapki z gliliolem etylenowym wg metody Barbera (PFEIPER, 1956) - stosonrane przez Zalilad Ekologii PAN. Material,konserwowany jest w alkoholu 75%. Wypreparowane narzsdy kopulacyjne poczstkowo trzymalem w glicerynie W celu przebwietlenia ich i dla latwiejszej manipulacji przy oznaczaniu, nastqpnie przenoszone byly do plynu Faure'a, w którym przechowywane s% jako stale preparaty mikroskopowe. Caly material oznaczatem przy pomocy opracowaii V. SILHBVYEGO (1956) oraz C. Fr. ROEWERA (1923). W zebranym materiale stwierdzilem 15 gatunków, które szczególowo omawiam w dalszej czqkci pracy. Podane tam przeze mnie wymiary majs na celu wykazanie zakresu zmiennobci poszczególnych gatunków. Na koniecznoió zajgcia siq danymi pomiarowymi zwrócil mi uw-age Prof. Dr J. RAFALSKI. Materialy dowodowe przechowywane s4 w zbiorach Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Okolice Warsza,wy sq terenem ekologicznie bardzo zróznicowanym, obejmujqcyni szereg biotopów, od zwartej zabudonry miejskiej do naturalnych starych lasów likciastych (Rezerwat Sierakowski, Rezerwat Lipki, czyli Klembów). Podzielenie kosarzy na zespo$ gatunków w zaleznoici od ich wystqpowania W poszczególnych biotopach jest rzeczq doid trudnq, gdyz wiród kosarzy prze- ~vazajq gatunki nie zwiqzane Sciile z okreilonym Srodowiskiem, a przeciwnie, mogqce zy6 w bardzo róznych warunkach. Jedynie lasy likciaste majq swoje typome gatunki, np.: Trogulus tricurinaius (L.), Nemastoma lugubre (MuLL.), Mitostornu chrysomelas (HERM.), Oligolophus tridens (C. L. KOCH), Lacinius ephippiatus (C. L. KOCH) i Odiellus pajpinulis (HERBST). Sq to wszystko zyjqce w Sciólce, pod kamieniami itp., krótkonogie i niezbyt ruchliwe gatunki wilgocio- i eieniolubne. Do fauny lasów liiciastych nalezq tei gatunki ruchliwe, prowadzqce jako osobniki dojrzale nsdziemny tryb iycia, na galqziach i likciach drzew i krzewów. Sq to: Leiobununz rupestre (HERBST), L. rotundum (LATR.), L. blackwalli MEADE i Platybunus triaqzgularis (HERBST). Mlode okazy tych gatunków zyjq zwykle w Bciófce i pod korq pniaków. Rlieszkancem lasu liiciastego (a wlaáciwie jeg0 skraju) okazal sie w okolicach Warszawy ~Witopus morio (FABR.), który na innych terenach, glównis górskich, j/st gatunkiem wystqpujqcym we wszystkich biotopach. WiqkszoiC z wymienionych gatunków, a nlianowicie: Nernustornu lugubre (MuLL.), Oligoloph~~s tridens (C. L. KOCH), Lucinius ephippiatus (C. L. KOCH), Leiobu.lzum rotundum (LATR.), L. blackwalli MEADE, Plutybunws triunguluris (HERBST), jaik równiei Phulangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. KOCH i rzadziej Odiellus palpinulis (HERBST) spotkaó mozna w irodowisku zbliionym do lasów i zaro8li liiciastych - w parkach i ogrodach, a takze na wilgotnych, rzadko poroini~tych olszq (Alnus sp.) lub brzozq (Betula sp.) lqkach w pobliiu wód [Oligolophus tridens (C.L. KOCH), Nemustomu lugubre (MuLI;.), Lacinius ephippiatus (C.L. Koc~),Phulangiurn opilio L. iplutybunus tria?zguiaris (HERBST)].
3 Kosarze okolio Warszawy 381 Paun~ lasów sosnowych i suchych lasów mieszanych reprezentujq nastepujqce gatunki kosarzy: OZigolophus tridens (C. L. KOCH), Lacinius horridus (PANz.), Odiellus palpinalis (HERBST), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. KOCEI, Platybunus triangularis (HERBST) oraz sporadycznie wystepujqce w lasach mieszanych Nemastoma lugubre (MuLL.), Lacinius ephippiatus (C.L. KOCEI) i Leiobunum blackwalli MEADE. Sq to foriiiy bqdi sucholubne [Lacinius horridus (PANz.), Opilio saxatilis C. L. KOCI-I], bqdi ubikwistyczne [Phalangium opilio L., Platybunus triangularis (HERBST)], które z równym powodzenieni wystepujq w suchych biotopach naturalnych, jak i na terenach zajetych przez gospodarke czlowieka. Obszary zagospodarowane charakteryzuje fauna kosarzy o bardzo swoistyni skladzie. W obrebie osiedli spotkaó mozna, oprócz kilku wyniienionych uprzednio, nast~puj~ce gatunki: Lacinius horridus (PANz.), Leiobunum rupestre (HERBST), L. rotundum (LATR.), L. blackwalli MEADE, Opilio parietinus (DE GEER), 0. saxatilis C. L. KOCH, Phalangium opilio L. i Platybunus triangularis (HERBST). S3 to formy wybitnie synantropijne [Opilio parietinus (DE GEER)] 1ub znajdowane jedynie sporadycznie w budynlrach mieszkalnych i gospodarczych [Lacinius horridus (PANz.), Leiobunum rotundum (LATR.), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. KOCH i Piatybunus triangularis (HERBST)]. WSród biotopów stworzonych przez czlowieka na szczególne wyróznienie zashgujq cmentarze i mosty oraz mury otaczajqce parki, ogrody, dziedzince koicielne i tereny cmentarne. Spotkaó tu mozna najrozmaitsze warunki naslonecznienia, temperatury, podloka i pokrycia terenu od suchych, silnie oswietlonych i nagrzanych nagicli murów do wilgotnych, ocienionych i poprzerastanych trawq kamieni utwierdzajqcych przyczólki mostów. W zwigzku z tq róznorodnoiciq Srodowisk pozostaje bogata fauna kosarzy, gdyz gatunki zarówno wilgociolubne, jak i sucholubne znajdujq tu korzystny mikroklimat. Wystqpujq tu: Oligolophus tridens (C. L. KOCIX), Lacinius horridus (PANz.), Leiobunum rupestre (HERBST), L. rotundu~n, (LATR.), L. blackwalli MEADE, Phalangium opilio L., Opilio parietinus (DE GEER), O. saxatilis C. L. KOCH i Platybunus triangularis (HERBST), a wiqc wiqkszo66 gatunków, które mozna w ogóle spotkaó na obszarach zagospodsrowanych. aqki i pola uprawne sq stosunkowo ubogim, jesli chodzi o liczbe gatunków kosarzy, Srodowiskiem. Spotykalem tu zaledwie nieliczne okazy Olagolophz~s tridens (C. L. KOCH), Lacinius horridus (PANz.), L. ephippiatus (C. L. KOCII), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. Koc~ i Platybunus triangularis (HERBST). SYSTEMATYCZNY PRZEGL4D GATUNKOW 1. Trogulus tricarinatus (L.) Jest to jedyny kosarz znany z Mazowsza na podstawie piimiennictwa, (WAGA, 1857; RAFALSKI, 1960 i 1961). A. WAGA znalazl go w Tarchomiaie ',,w ziemi pod krzakami lozy". Moje okazy pochodzq wylqcznie z Rezerwatu
Sierakowskiego w Puszczy Kampinoskiej. Oprocz tego w zbiorze Instytutu Zoologicznego PAN znajduje sig probka tego gatunku z Warszswy (q), zebrana i OZnaCZOna PrZeZ Wi. TA~ZANQ WSKIEGO. Dojrzale osobniki wystepuj+ w okolicsch Warszawy prawdopodobnie przez caly rok; zbierane byly: dojrzale od pocz~tku maje do konca listopsda (CBRS i Niemcyl: caly rok), miode od koncil czerwca do pocz+tku sierpnia (CdRS: III-XI). Ogólem zbadalem 19 okazow T. tricarilzatus (L.) z okolic TVarszawy. Ich wymiary roznia sie nieco od podanych przez ROEWERA (1923) i SILHAVYEGO (1956) i wynosza dla 99: dlugosó ciala 6 mm, I para nog 4-5, II para 7,543, III para 65, IV para 6,5-7,5 mm, a wigc okazy te s4 nieznacznie mniejsze, natomiast maj4 diuzsze nogi II i IV pary. Dlugo$% ciala mlodych 3-5,5 mm. Stanowiska.,,Warszawan, leg. et det. (sub T. tricarrnatus KOCH) WI. TACZANOWSKI -9 QQ, 2 juv.; pow. Nowy Dwor Mazowiecki: PUszoza Kampinoska, Rezerwat Sierakowski, wilgotny las lisciasty, w soiolce, leg. A. STACHURSKI, 9 V 1960-1 Q, 30 VI 1960-1 Q, l juv., 6 VIII 1960-1 juv., 31 VIII 1960-2 QQ, 14 X 1960-1 Q, 25 XI 1960-1 Q. 2. Nemastoma (Lugubrostoma) lugubre (LV~OLL.) W okolicach Warszawy wyatgpuje jedynie nizinna forma N. lugubre f. bimaoulatum (FABR.). Dojrzale okezy tego gatunku zbiefane byly w okolicach Warszawy przez caly rok (@3Rd, Nierncy. cslg rok; Ii'lnlandia: V-X[), mlode - w koácu czerwca i pocz+tkdch lipca (CdRd: V-VII). Ogólem zbadalem 451 okazow tego gatunku, poohodz~cych z 11 stanowisk. Przewazajaoa wigkszoió. egzemplarzy byia dojrzala (448 okazów), a jedyne 3 mlode miaty dkugobc cial?: 2,O i 2,2 (Pioohooin, 23 VI 1961) oraz 2,5 mm (Kiembów, 7 VII 1981). Wymiarg osobnikow doroslyoh: $3: dtugoió ciala 2,O-2,2, I par% nog 4,O-4,8, II para 6,O-7,0, III para 3,8-4,5, IV para 6,O-6,2 mm; $!Q: diugoáó ciala 3,0, I para nóg 4,0-4,8, II para 7,0, III para 4,0-5,0, IV para 6,O-6,5 mm. Liczba na~adowych nibyatawhw: na ud~ch nóg: $8: I para - O, II -par& - 1, III para - 1, IV para - 2-3;?Q: I para 0, II para 1-2, III para 1-2, IV para - 3-4. Stanowiska. Warazawa: Lasek Bielanski, Sarchomin, Wilanów-las Morysinek, Soliborz- -Wólka Wgglowa; pow, Nowy Dwor Mazowiecki: Dziekanów Leány, Jablonna, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowaki; pow. Wolomin: Rezerwat Klembów, Czarna Struga; pow. Pruszkow: Oltarzew, Plochooin. 3. Mitostoma (Mitostoma) ohrysomelas (HERM.) W okolicach Warszawy znain cztery stanowiska tego, spotykanego wylacznie w lasach liiciastyoh o duzej wilgotnoici, gatunku. Oaobniki dojrzale zbierane byiy od polowy ozervoa do polowy gfudnia (C3R3: I-X; Niemcy: caly rok), mlode - w czerwou i lipcu (CdPCS: V-VIII). Dane dla CBRS wediug SILHAVYEG~ (1956), dia Fin1;lndii - HE~NAJGK~ (1914) dla Niemieo - BASTNERA (1928) i PBEIPERB (1956)- komploivane. Z Termin,,nibystew" wprowadzam jako odpowiednik lacihskiego,,pseudogynglirn~i~ ~ub,,pseudarthrosisn i niemieckiego,, Poeudogalenk".
5 Eosarze okolio Warszawy 383 Mam ogólem 36 okazów, -w tym cztery miode. Wymiary osobników doroslych: $8: dlugoió ciala 1,5-1,8, I para nóg 8,5-9,5, II para 15-16,2, III para 9, IVpara 12-14 mm, 99: dlugos6 ciala 2,7-3,0, I para nóg 7,8-8, II para 13, III para 8-8,5, IV para 10,5-11 mm. DfugoS6 ciaia mlodych 1-1,5 mm. Liczba nibystawów na udach nóg: $8: I para 5-9, II para 13-15, III para 4-6, IV para 6-9;?Q: I para 3-7, II para 10-14, 111 para 4-7, IV para 6-8. Stanowislra. Warszawa: Solibórz-Wólka Wgglowa; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów LeSny, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski; pow. Pruszków: Plochocin. 4. OZigoZophus (OZigo7ophz~s) tridens (C. L. KOCH) Zbadalem 777 okazów tego gatunku z 21 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobnjki dojrzb,le lowione byly od korica sierpniz, do polowy grudnia (CSRS: VIII-XI; Finlandja: VIII-XI; Niemcy: VIII-XII), mlode od pocz~tku czerwca do korica sierpnia (CSRS: V-VIII; Finlandia: VII-X; Niemcy: V-IX). Pare kopuluj~c@ spotkaiem w polowie paidziernika (19 X 1961, Ogród Botaniczny). Ubarwienie ciala osobników dojrzaiych jest normalnie szarobr~zowe z ciemniejszym marmurkowaniem i róinie zaznaczonym',,siodlernu (ephippium), spotykalem jednak $8 o barwie zielonoszarej; Wymiary: $8: dlugo80 ciala 3,5-4,5, I para nóg 8,5-9, II para 14-19, III para 9-10,5, IV para 12-17 mm; 99: dlugos0 ciala 5-6,5, I para n6g 8-9, II para 16-18, III para 9-10, IV para 14-14,5 mm. Mlode okazy mialy dlugos6 ciala 1,5-4 mm. Stanowiska. Warszawa: Bielany, Lasek Bielahski, Ogród Botaniczny, Park Agrykola, Pow~zki-Cmentarz Wojskowy, Tarchomin, Wawer-Biota, Wierzbno, Wilanów, Solibórz- -W61ka W~glowa; pow. Nowy Dwbr Mazowiecki: Dziekanów LeSny, Jablonna, Palmiry, ' Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski; pow. Wolomin: Czarna Struga, Rezerwat Elembów; pow. Piaseczno: LOS; pow. Grójec: Lesznowola; pow. Pruszków: Brwinów, Oltarzew, Plochocin. 5. Lacinius horriclus (PANz.) Ten sucholubny gatunek znam z 9 stanowjek w okolicach Warszawy. Ogólna liczba zebranych okazów wynosi 67, w tym. 33 dojrzale. Osobniki dorosle chwytane byly od poczqtku wrzeinia do pocz~tku grudnia [CSRS: IX-XI; Finlandia: (ogólnie!) lato; Niemcy: IX-XII]. Mlode zbierane by$ od korica kwietnia do polowy sierpnia (CSRS: IV-VIII; Niemcy: V-IX). Wymiary: $3: dlugosó ciaia 4-6, I para nóg 11-13, II para 21-28, III para 13-15, IV para 18-23 mm; 99: dlugos6 ciaia 5-8, I para n6g.9-11, II para 23-26, III para 10- -12, IV para 17-20 mm. DlugoS6 ciala mlodyoh 1-5 mm. Stanowiska. Warszawa: Lasek Bielahski, Migdzylesie, Ogród Botaniczny, Powpzki; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Lekny, Stanisiawów; pow. Piaseczno: Magdalenka; pow. Pruszkbw: Brwinów; pow. Sochaczew: Kampinos. 6. Lackius ephippiatus (C. L. KOCH) Ogólem zbadaiem 231 okazów pochodz~cych z 8 stanowisk w okolicy Warszawy. Dorosie $$ i 99 zbierane byiy od korica czerwca do polowy paidziernika (CSRS: VIP-IX; Finlandia: VIP-IX; Niemcy: VI-IX).
Jedyiie niedojrzale osobniki, jakie mam, sq to ubarwione podobnie do doroslych (iólto-brqzowo-szare z brqzowym,,siodlernu) $$ o dlugoici ciala 3,5-4,5 mm (Plochocin, 23 VI 1961-2 okazy, Rez. Sierakowski, 30 VI 1960-4 okazy). Wymiary: $3: dlugokó ciala 4-5, I para nóg 11-12,5, II para 21-22, III para 13-14,5, IV para 18-20,5 mm; 99: dlugokó ciala 5-8,5, I para nóg 8-11, II para 19-26, III para 11-12, IV para 16-19,5 mm. Stanowiska. Warszawa: Tarchomin; ponr. Nowy Dwór Mazowiecki: ~ziekaiiów LeSny, Jablonna, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski; pow. Wolomin: Rezerwat Klembh; POW. Piaseczno: Lok; pow. Pruszków: Oltarzemr, Plochocin. 7. Odiellus palpinalis (HERBST) Zbadalem lqcznie z 10 stanowisk w okolicach Warszawy 149 okazów, w tym 63 mlode. Osobniki dojrzale lowione byly od konca sierpnia do polowy stycznia (CSRS: IX-XI; Niemcy: VII-I), mlode - od poczqtku maja do poczqtku wrzehnia (CSRS: V-IX; Niemcy: VI-VIII). TiVymiary: $S: dlugokó ciala 2,5-3,5, I para-nóg 6-6,5, II para 12-14, III para 6,5- -7, IV para 9,5-11 mm; 99: dlugobó. ciala 4,5-5,5, I para nóg 5,5-6, II para '12-13,5, III para 6-6,5, IV para 9-10 mm. DlugoS6 ciala mlodyeh 1,2-3 mm. Stanowiska: Warszawa: Tarchomin, Solibórz-Wólka W~glowa; pow. Nowy Dwór 8Iazowiecki: Dziekaizów LeSny, Jablonna, Palmiry, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowslri, Rajszew; pow. Wolomin: Czarna Struga, Rezerwat Klembów; pow. Piaseczno: Zalesie Górne. S. JIitopu,s nzorio (FABR.) Gahunek o bardzo ziniennej wielkokci ciala i ubarwieniu. W okolicach Warszawy zbieraiem go na jednym zaledwie stanowisku (3 okazy). Barwq okazy te zblizone sq do typu ubarwienia dominujqcego wkród populacji górskich, glównie do populaeji z Bieszczadów, sq tylko nieco jahiiiejsze (schwytane zostaly prawdopodobnie w bardzo krótkim czasie po linieniu - wskazuje na to równiei niezbyt wielka sztywnosc chityny odnózy), natomiast rózniq si9 znacziiie od przedsta'wicieli tego gatunku znanych mi z nizjnnych czeici Polski (wybrzeie Baltyku: Mielno, Ustka). Osobniki dojrzale zebrane zostaly w lipcu (CSRS: VI-XI; Finlandia: VI-X; Niemcy: od VII do jesieni). Wymiary: $3: dlugokó ciala 5, I para nóg 22, II para 41, III para 25-26, IV para 36 mm; 9: dlugobó ciala 7, I para nóg 17,5, II para 32, III para 19, IV para 30 mm. Stanowislco. Warszawa-Tarchomin, skraj lasku likciastego, pod kawalkami próchniej4cego drewna, 9 VII 1961-2 $3, 1 9, leg. W. STAR~GA. 9. Leiobunum rotundum (LATR.) Gatunek wystepujqcy v okolicach Warszawy rzadko, chociaz czasem w dukych skupiskach (Kampinos, 20 VII 1961-109 $$, 93??). Mam ogólem 257 egzemplarzy, myiqcznie dorosjych, z czterech stanowisk. Przedstawiciele tego prowadzacego prawdopodobnie nocny tryb iycia gatunku w dzieft przeaisduj~
7 Kosarze okolic Warszawy 385 w zalamaniach rnurów lub szczeunach kory drzew, zwykle w grupkach liczgcych od 5 do 25 osobników, przy czym siedzq t2,k blisko siebie, ze ich dlugie nogi tworzq swoistq,,szczotkq". W wypadku zaniepokojenia, np. cieniem rzuconym przez czlowieka, ratujq siq szybkg ucieczkg lub odbijajqc siq nogami od przednziotu, na którym siedzialy, spadaja z rozpostartymi odnózami na ziemiq, gdzie chwilq siedzq spokojnie, a potem uciekajg dalej. Na te obyczaje, charakterystyczne zresztq, jebli chodzi o sposób ucieczki, dla calego rodzaju Leiobunum C. L. KOCH, zwrócili juz uwagq STIPPERGER (1928) i BILHAVY (1956). Osobniki dojrzale lowione by3y w koncu lipca i poczqtku paidziernika (CSRS: VII-X; Niemcy: VI-XI). Wymiary: J$: dlugokó ciala 3-5, I para nóg 27-33, II para 48-58, III para 28-34, IV 37-47 mm; 99: dlugokó ciala 4-7, I para nóg 29-34, II para 43-61, III para 32-36, IV para 37-49 mm. Stanowiska. Warszawa: Pow%zki, Solibórz-Wólka Weglowa; pow. Piaseczno: Sabieniec; pow. Sochaoaew: Kampinos. 10. Leiobunum rupestre (HERBST) Lgcznie niam 64 okazy (w tym tylko 7 dojrzalych) pochodzqce z 6 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobnjki dorosle spod Warszawy sq ubarwione nieco jabniej od porównywanych z nimi okazów z obszarów górskich (Tatry, Bieszczady), a nai ogól podobne do spotykanych na Wyzynie Lubelskiej (Kazimierz Dolny), czy Pojezierzu Mazur~kim (Lid.zbark Warmiliski). Dojrzale $3 i $)B zbierzme byly w paidziernjku (CSRS: VIII-XI; Finlandia: VII-X; Niemcy: VIII-X) ale pojawiajg siq zapewne trochq wczeiniej (niestety z sierpnia i wrzebnia brak mi damych), mlode w czerwcu i lipou (CSRS: V-VIII; Finlandia: V-X). Wymiary: $8: dlugo86 ciala 4-5; I para nóg 28-35, II para 49-60, III para 29-39, IV para 42-57 mm; 99: dlugokó ciala 5-6, I para n6g 25-27, II para 49-52, III para 27-31, IV para 34-41 mm. Dlugo86 ciala mlodych 1,5-4,5 mm. Stanowiska. Warszawa: Ogród Botaniczny, Tarchomin; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Jablonna; pow. Piaseczno: Piaseczno, Sabieniec; pow. Pruszków: Plochooin. 11. Leiobunum blackwalli MEADE Mam lacznie 393 okazy (w tym 69 mlodych) z 17 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobnjki dorosle zbierane byly od poczqtku sierpnia do polowy listopada (CSRS: VIII-X, XI-?; Niemcy: VIII-X), dode od pocz9tku czerwca do poczqtku sierpnia. Kopulacjq obserwowalem w poczgtkach paidziernika (Piaseczno, 4 X 1961). Wymiary: $8: dlugokó ciala 3-4, I para nóg 27-32, II para 48-57, III para 27-32, IV para 37-45 mm; 99: dlugobó ciala 4-6,5, I para n6g 24-28, II para 37-52, III para 24-28, IV para 28-39 mm. Dlugokó ciala mlodych 1-4,5 mm. Stanowiska. Warszawa: Lasek Bielanski, Ogród Botaniczny, Tarohomin, Wilanów, ~olibórz-wólka Wgglowa; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Daiekanów Lekny, Jablonna,
Palmiry, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski; pow. Wolomin: Rezerwat Klembów; pow. Piaseczno: Piaseczno, Zalesie Dolne, Zabieniec; pow. Grójec: Lesznowola; pow. Pruszków: Brwinów, Podkowa LeSna; pow. Sochaczew: Kampinos. 12. Phalangium opiiio L. Bardzo pospolity gatunek, znany mi w okolic8,ch Warszawy z 22 stanowisk w lgcznej liczbie 313 okazów. Wystqpuje raczej w biotopach suchych. Osobnjki dojrzale zbierane byly od poczgtku czerwca do polowy listopadz, (CSRS: VI-XII; Fjnland.ia: VI-X; Niemcy: VI-XI), miode w czerwcu i lipcii oraz w paidzierniku (CSRS: III-V; Fin1a)ndia: V-X; Niemcy: caly rok). Wymiary: $3: dlugobk ciala 4,5-8, I para nóg 21-29, II para 35-47, III para 23-30, IV para 31-40 mm; 99: dlugoik ciala 5-9, I para nóg 15-22, II para 28-39, III par's 17- -24, IV para 24-34 mm. DlugoSó ciala mlodych 2-5,5 mm. Stanowiska. Warszawa: Anin, Grochów, MiQdzylesie, Ogród Botaniczngi, Ogród Uniwersytetu, Powazki, PowiSle, Stare Miasto, Wawer-Blota, Wygoda, Zolibórz; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów LeSny, Stanislawów; pow. Wolomin: Czarna, Radzymin, Wolomin; pow. Otwock: Otwock, gwider, gwidry Wielkie; pow. Piaseczno: Piaseczno; pow. Grójec: Grójec; pow. Pruszków: Brwinów. 13. Opilio parietinus (DE GEER) Gakunek Sciile synantropijny, wyst~pujgcy wylqcznie w obrqbic osicdli ludzkich. Mam w sumie 2; 29 stanowisk w okolicz,ch Wz,rszz,wy 280 ok~,zów, w tym 148 mlodych. Osobnjki dojrzale zbierano od poczqtku lipca do konca pz,idziernika (CSRS: VIII-XII; Finlandia,: VII-X; Niemcy: V~-XI~), mlode w czerwcu i lipcu (CSRS: V-VII; Finlandia: VII-IX; 3iemcy: III-VIII1). Wymiary: $.d: diugobó ciala 5-9, I para nóg 24-36, II para 46-64, III para 24-37, IV para 33-46 mm; Q?: dlugokó ciala 6-9, I para nóg 20-28, II para 38-53, III para 21-29, IV para 30-40 mm. DlugoSó ciala mlodych 2-6 mm. Stanowiska. Warszawa: Bielany, Mi~dzylesie, Powa,zki, PowiSle, Stare Miasto, Sródmieicie, Tarchomin, Wólka Wgglowa, Zolibórz; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Nieporqt, Nowy Dwór Mazowiecki, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski (1eSniczów-ka); pow. TVolomin: Czarna, Czarna Struga, Da,bkowizna, Pustelnik, Radzymin, Wolomin; pow. Piaseczno: Piaseczno, Zabieniec; pow. Grójec: Grójec, Lesznowola, Tarczyn; pow. Pruszków: Blonie, Brwinów, Plochocin; pow. Sochaczew: Granica, Kampinos, Paprotnia. 14. Opilio saxatilis C. L. KOCH Material zebrany przeze mnie z 11 stanowisk w okolicach TVarszawy liczy 92- okazy, w tym 22 miode. Gatunek ten by1 przez wielu autorów uwazany za nie istniejqcy, nazwa Opiiio saxatilis C. L. KOCEI - za synonim nazwy Opilio parietinus (DE GEER) Dane dla Niemieo odnosza, si% prawdopodobnie do 0. parietinus (DE GEER) razem z 0. saxati1is.c. L. KOCH, gdyz gatunki te nie byly przez KASTNERA (1928) i wielu innych rozrózniane.
9 Kosarze okolic Warszawy 38 7 a dorosle okazy 0. saxatilis C. L. KOCH - za mlode 0. parietilzus (DE GEER) (ROEWER, 1912, 1923, 1929; DE LESSEET, 1917; KASTNER, 1928). KRATOCHVIL (1934) 'opisal go jako podgatunek tego ostatniego pod nazwq 0. parietinzhs silhavyi. Przyczynq tych niejasnoici bylo rozróznianie obu tych gatunków jedynie po cechach zewnqtrznych, bez uwzglqdniania budowy aparatow kopulacyjnych. W wigkszosci przypadków, jesli w próbce brak samców, oznaczenic, nie moie by6 ca&owicie pewne, chociai samice i osobniki niedojrzale piciowo obu tych gatunków dajq siq zwykle rozróznid na podstawie cech zewnqtrznych (ksztalt nogoglaszczok, charakterystyczny dla 0. saxatilis C. L. KOCH podluiny szereg jasnych plsm w linii Srodkowej tergitow odwlokowych, a takie róiny stosunek dhgoici dala i nóg). Oprócz róenic w budowie ciala istniejq migdzy obydwoma gatunkarni róznice w ekologii, a mianowicie 0. parietinus (DE GEER) jest w calym swoim areale (Holarktyka) synantropijny, natomiast 0. saxatilis C. L. KOCH w zachodnich i pohdnio~vych -czqsciach swego zasiqgu, obejmujqcego prawie calq Europq, wystgpuje w Srodowiskach naturalnych, a we wschodnich i pólnocnych cz~iciach przechodzi do irodowisk zwiqzanych z gospodarkq czlowieka (SILHAVY, 1956; RAPALSKI, 1960 i 1961). SANKEY (1949) pisze, ze na obszarze Wysp Brytyjskich gatunki te nigdy razem nie wystqpujq. Kilkakrotnie napotykane przeze mnie populacje mieszane zamieszkujqce irodowiska synantropijne (por. wykazy stanowisk) wskazujq na poloienie okolic Warszawy w strefie przejiciowej, w której 0. saxatilis C. L. Kocn moze zajmowa6 biotopy zarówno naturalne, jak i sztuczne, stworzone przez czlowieka. Osobniki dojrzale zbieralem od konca czerwca do poiowy paidziernika (CSRS: VIII-XII), mlode w czerwcu i poczqtkach paidziernika (CSRS: V-VII). Wymiary: $8: dlugo96 oiala 2,5-6, I para nóg 10-16, II para 19-30, III para 11-17, IV para 15-23 mm; 99: dlugob6 ciaia 4-7, I para n6g 11-16, II para 21-31, III para 12-17, IV para 17-23 mm. Dlugoió ciala mlodych 1,3-3 mm. Stanowiska. Warszawa: Ogród Botaniozny; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Nieporgt, Nowy Dwór Mazowiecki, Staniskawów; pow. TiVokomin: Czarna Struga; pow. Piaseczno: Magdalenka, Piaseozno, Zalesie Dolne, Zabieniec; pow. Grójec: Lesznowola; pow. Pruszków: Plochocin. Gatunek snany mi w okolicach Warszawy z 23 stanowisk w l~cznej liczbie 158 egzemplarzy (w tym 120 mlodych). Osobniki dojrzale lowione byiy od konca kwietnia do poczqtku lipca (CSRS: IV-VII; Pinlandia: VI-IX; Niemcy: IV-VII), mlode od poczqtku wrzesnia do konca lipca (CSRS: VIII-IV; Pinlandia: V-VII; Niemcy: VIII-V). U gatudcu tego zimujq miode osobniki, a nie jak u wigkszoici Phalangiidae - jaja. Wymiary: $8: dlugos0 ciala 4-5, I para nóg 17-18, II para 32-38, III para 18-21, IV para 28-31 mm; q$?: dlugoió ciala 6-8, I para n6g 13-18, II para 25-34, III para 15-19, IV para 23-31 mm. DlugoSó ciaia mlodycli 0,9-5 mm.
Stanowiska.,,WarszawaX- 1 juv., leg. et det. (sub Platybunus denticornis KOCH) Wi. TACZANOWSKI; Warszawa: Bartyki, Las Bielailski, Las Kabacki, Morysinek, TVilanów, Wygoda; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leiny, Jablonna, Palmiry, Puszcza Kampinoska-Rezerwat Sierakowski, Sadowa, Stanislawów, Zakroczym, Zegrze; pow. Wolomin: Czarna, Czarna Struga, Rezerwat Klembów; pow. Piaseczno: Czersk, Magdalenka, LOS, Zalesie Górne; pow. Pruszków: Podkowa Lebna; pow. Sochaczew: Puszcza Kampinoska-Rezerwat Granica. * * * Omówione gatunki sq bez wyjqtku elementami faunistycznymi wystepujqcymi w calej irodkowej Europie i obejmujq swyrni zasiggarni bqdi calq Holarktykq [Mitopus n~orio (FABR.), Phaiangium opilio L., Opiiio parietinus (DE GEER)], bqdi tez wiekszq czes6 Europy (wszystkie pozostale). Jedynie dwa gaturiki osiqgajq prawdopodobnie w okólicach Warszawy granice swych zasiegów. Sq to: Trogulus tricarinatus (L.) i Leiobunum blackwalli MEADE. T. tricarinatus (L.) zbliza sig tu do pólnocno-wschodniej granicy zasiggu. Stanowiska z Tarchomina (Waga, 1857; RAFALSKI, 1960 i 1961) i Rezerwatu Sierakowskiego mogq nie nalezeó juz do zwartego zasiegu, a by6 stanowiskanii 0,derwanymi. Uklad takich stanowisk na Nizu Polskim wzdhi Wisiy wskazuje na mozliwoió przenoszenia si9 tego gatunku z jej biegiem (RAFALSKI, 1961). Wymienione przeze rnnie stanowiska L. blackwalli MEADE leiq prawdopodobnie w poblizu wschodniej granicy jego zasiegu. W Czechosl.owacji gatunek ten osiqga wschodniq granice w Srodkowych Czechach i nie wystgpuje juz na Morawach i w Slowacji (SILHAVY, 1956). Oprócz wymienionych przeze mnie 15 gatunków kosarzy mozliwe jest znalezienie w okolicach Warszawy dwu dalszych, a mianowicie: Oligolophus (0.) hanseni (KRAEPELIN) i Opiiio dinaricus SILI-IAVY, CO wynikaloby z icl-l rozmieszczenia geograficznego (RAPALSKI, 1960 i 1961). 0. dinaricus SILH. znany mi jest, oprócz wymienionych przez ~AF~~LSIIIEGO stanowisk, z Puszczy Biaiowieskiej (Nadl. Bialowieza, pow. Hajnówka, oddz. 500, bór mieszany, na galeziach Swierka, 9 VII 1960, leg. W. SSAR~GA - 1 9, 1 juv.; Bialowieski Park Narodowy, oddz. 399, Carpinetunt typicum, na przynetg, 16 VII 1960, leg. C. DZIADOSZ et M. JERKA - Il J$, 10 99). Potwierdza to rnoiliwoi6 inalezienia go w okolicach Warszawy, glównie w Rezerwacie Sierakowskim, w tym samym typie lasu eo w Bialowieskim Parku Narodowym - Carpinetum typicz~m. Oznaczenia 0. dinaricus SILH. z Puszczy Bialowieskiej sprawdzii autor tego gatunku, Dr V. &ILHAVY. HEINAJOKI M. 1944. Die Opilionidenfauna Finnlands. Acta zool. ienn., Helsinki, 42, 26 pp., 28 ff., 9 map. KASTNER A. 1928. Opilionen (Weberknechte, Ranker). Die Tierwelt Deutschlands, 8. Jena, pp. 1-51, 101 ff.
11 I<osarze okolic Warszawy 389 I~RATOCIIV~L J. 1934. SelihEi (Opiliones) Ceskoslovenske republiky. Prhce mor. pfir. Spol., Brno, 9 (5), 35 pp., 2 tt. LESSERT R., DE. 1917. Opilions. Catalogue des Invertébrbs de la Suisse, 9. Géneve, 80 pp., 52 ff. PFEIFER H. 1956. Zur 0kologie und Larvalsystematik der Weberknechte. Mitt. zool. Mus., Berlin, 32: 59-104, 3 ff., 1 t. RAFALSXI J. 1960. Kosarze- Opiliones. Katalog Fauny Polski, 25. Warszawa, 29 pp., 1 tabela, 1 mapa. RAFALSKI J. 1961. Prodromus Faunae Opilionum Poloniae. Prace Kom. biol. P.T.P.N., Poznan, 25: 325-372, 1 mapa. ROEWER C. Fr. 1912. Revision der Opiliones Palpatores (Opiliones Plagiostethi). II. Teil: Familie der Phalarngiidae (Subfamilien: Sclerosomini, Oligolophini, Phalangiini). Abh. naturw. Ver., Hamburg, 20, 296 pp., 4 tt. ROEWER C. Fr. 1923. Die Weberknechte der Erde. Systematische Bearbeitung bisher bekannten Opiliones. Jena. VI + 1116 pp., 1212 ff. ROEWER C. Fr. 1929. Weberknechte oder Afterspinnen, Opiliones. Die Tierwelt Mitteleuropas, III. Band, 1. Lief., 5. Teil. Leipzig, 10 pp., 36 ff. SANKEY J. H. P. 1949. On the Harvestman, Opilio sazatilis (C. L. KOCH). Proc. zool. Soc., London, 119: 297-300, 4 ff. SILHAVI V. 1939. Vfznam tvaru kopulaonich orgánii v soustavb sekheu a revise ngkterfch evropskich druhii rodu Opilio HERBST. Sborn. prir. Kl., TIebiC, 3: 7-20, 1 t. SILHAVI V. 1956. SekhEi - Opilionidea. Fauna CSR, 7. Praha, 271 pp., 10+31 tt. SSIPPERGER H. 1928. Biologie und Verbreitung der Opilioniden Nordtirols. Arb. zool. Inst. Univ., Innsbruck, 3: 19-79, 13 ff., 1 t. WAGA A. 1857. Sprawozdanie z podróiy naturalistów odbytej w r. 1854 do Ojcowa, cz. III. Bibl. warsz., N. Ser., Warszawa, 2: 160-227. ABTOP TI~~IBO~HT I43 Bapruasb~ H C'e O K ~ ~ C T H O C115 T ~ BHAOB ~ ~ CeHQKOCueB. Pacc~a~pm~ae~ IIX pa3~eue~me B otnenbhbix 6~o~onax, @e~onormro m, '1~06b1 YCTaHOBUTb rpahh4bi H3MeHYIIBOCTkl, ki3mepehhr TeJIa, Hor M (Y Nemastornatidae) YHCJIO JIOlfCHbIX CO'IJI~H~HH~I. ABTOP IipeAnOJIaraeT, YTO B OHPeCTHOCTRX BapwaBb~ OCB1'aIOT CBOM rpahh4bi apeanob cneayroume BHA~I: Trogulus tricarinatus (L.)- cesepo-bocto~h~io M Leiobunurn blackwalli MEADE - BOCTO'IHYIO. Hpo~e yha3ahhbix B Hac~oBIIJefi pa6o~e BIIROB abtop CsIITaeT B03MOlfCHbIM IIaXO~Ky B PaCCMaTpIIBaeMOM paki0he AByX ~anb~efirumx BHAOB: OligoZophus hanseni (ERAEP.) H Opilio dinaricus BILH., npmammab BO BHmMaHme mx reorpacx,msec~oe pacnpoctpaheme. llpm~ege~b~ TaKxe Asa Home MecTa HaxowaeHIrH O. dinaricus BILEI. 113 Eeno~emc~oki IIYWPI (ce~epo-boctoyh~r IIonbrua). ZUSAMMENFASSUNG Der Verfasser gibt aus Warszawz, und der Umgebung 15 Arten der Weberknechte an. Er bespricht ihre Verbreitung in den einzelnen Biotopen, Phanologie sowie, zwecks der Feststellung der Variationsbreite, die Eorper- und
390 W. Stargga ' 12 Beinausniasse und (bei den Nemastomatiden) auch die Pseudogelenkemahl. Der Verfasser vermutet, dass in der Umgebung von Warszawa die nordostliche Verbreitungsgrenze der Art Troguius tricarinatus (L.) und die ostliche von Leiobunzlm blackwalli MEADE verliiuft. ~berdies wurden in der Arbeit zwei neue Fundorte von Opilio dinaricus &ILH. au6 dem Urwalde von Bialowieza (Nordostpolen) angegeben. Der Verfasser ist uberzeugt, dass in dem untersuchten Gelande, ausser den in der Arbeit zufgeziihlten, das Auftreten von 2 weiteren Arten, und zwar: Oligoiophus hanseni (KRAEP.) und Opilio dinaricus SILH., auf Grund ihrer geographischen Verbreitung zu erwarten ist. Redaktor pracy - dr A. Riede1 Pailstwowe Wydawniotwo Naukowe - Warszawa 1963 Naklad 1550+150 egz. Ark. wyd. 1,0, druk. 0,75. Papier druk. sat. kl. III, 80 g, Bl. Cena!d 6, Nr Zpm. 1013163 - Wroclswsks Drukarnis Naukowa - 8-2