ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI W ZLEWNI GÓRNEGO DUNAJCA W ASPEKCIE WYBRANYCH PARAMETRÓW JAKOŚCIOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2006: t. 6 z. 2 (18) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 191 202 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2006 ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI W ZLEWNI GÓRNEGO DUNAJCA W ASPEKCIE WYBRANYCH PARAMETRÓW JAKOŚCIOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH Marek KOPACZ, Stanisław TWARDY Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie Słowa kluczowe: jakość wód powierzchniowych, ładunek NPK, użytkowanie ziemi S t r e s z c z e n i e W pracy przedstawiono zmiany użytkowania ziemi, jakie zachodziły w ostatnim 25-leciu w zlewni górnego Dunajca. Analizowano je w układzie zlewniowym i administracyjnym, wykorzystując dane statystyczne GUS oraz WUS w Nowym Sączu. Wykazano istotne zmiany w strukturze użytkowania ziemi zmniejszyła się powierzchnia gruntów ornych na rzecz ekstensywnie użytkowanych łąk, zwiększyła się natomiast powierzchnia obszarów zabudowanych i chronionych, a także nieużytków. Na tle tych przeobrażeń oceniono zmiany ładunków NPK wnoszonych na teren zlewni oraz jakość wód powierzchniowych. Stwierdzono, że w omawianych latach ograniczeniu uległ ładunek zanieczyszczeń o charakterze rolniczym. W następstwie poprawiła się także jakość wód powierzchniowych. WSTĘP Zainicjowane w ostatniej dekadzie XX w. zmiany społeczno-polityczne miały duży wpływ na nasze rolnictwo i strukturę obszarów wiejskich. Zmniejszony popyt na rodzime produkty roślinne i zwierzęce spowodował ekstensyfikację produkcji rolniczej. Zjawisko to wystąpiło szczególnie wyraźnie na terenach trudnych do uprawy, gdzie rolnicze użytkowanie ziemi jest mało opłacalne. Przykładem mogą Adres do korespondencji: dr inż. M. Kopacz, Małopolski Ośrodek Badawczy IMUZ w Krakowie, ul. Ułanów 21b, 31-450 Kraków; tel. +48 (12) 411-81-46, e-mail: imuzkrak@kki.pl

192 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18) być wiejskie obszary karpackie, które dotkliwie odczuły skutki zachodzących przeobrażeń gospodarczych. Wcześniej rolnictwo na terenach górskich było objęte przywilejami tzw. Uchwały górskiej [Założenia, 1985], gwarantującej zbyt i dodatkowe dopłaty do produkowanego mleka, mięsa oraz wełny. Niestety po jej wygaśnięciu (w 1991 r.) sytuacja ekonomiczna rozdrobnionych gospodarstw góralskich uległa wyraźnemu pogorszeniu. Istniejące na tych obszarach mało intensywne lub półintensywne rolnictwo stopniowo przekształciło się w ekstensywne, produkujące na potrzeby tzw. samozaopatrzenia licznych rodzin góralskich [Lowinput, 2000]. W wielu rejonach doszło nawet do całkowitego zaniechania użytkowania rolniczego, w wyniku czego nastąpiło częściowe samozadarnienie pól ornych oraz samozalesienie użytków zielonych [GOMUŁKA i in., 1997; KRÓL, 1998]. Stan ten jest korzystny dla szeroko rozumianego środowiska, zwłaszcza wodno-glebowego [JAGUŚ, TWARDY, 2006]. Nastąpiła poprawa jakości wód powierzchniowych, a także zmniejszyła się erozja wodna gleb [GUZIK, 1995; LIPSKI, MICHALCZEWSKI, RYCZEK, 2004]. Celem badań było rozpoznanie zmian użytkowania ziemi, które zaszły w ostatnim ćwierćwieczu i odniesienie ich do wybranych cech środowiska wodnego, zwłaszcza jakości wód powierzchniowych w zakresie zawartości w nich składników biogennych takich jak azot amonowy oraz fosforany. Chodziło zwłaszcza o wskazanie tych kategorii użytkowania terenu, które zmieniły się w sposób najbardziej istotny, a także o wstępne rozpoznanie, czy istnieje wpływ takich przeobrażeń strukturalnych na jakościowe i ilościowe cechy środowiska wodnego. METODY BADAWCZE Zmiany struktury użytkowania terenu przeanalizowano na podstawie danych statystycznych WUS w Nowym Sączu (lata 1980 1996) i GUS (lata 1995 2004), uwzględniając następujące kategorie użytkowania ziemi: użytki rolne (obejmujące grunty orne, sady, łąki i pastwiska), lasy, a także pozostałe grunty (w tym nieużytki oraz tereny zabudowane i znajdujące się pod infrastrukturą techniczną). W pracy wykorzystano też materiały Banku Danych Regionalnych udostępnione przez GUS oraz dane ze spisu rolnego z 1996 r. [Bank ; Powszechny, 1997]. Na podstawie zebranych wartości liczbowych obliczono ich średnie ważone dla obszarów administracyjnych i zlewni, a następnie wprowadzono do bazy. Na ich podstawie przeprowadzono analizę porównawczą ciągów obrazujących udział (%) powierzchni poszczególnych typów użytkowania terenu w całkowitej powierzchni badanego obszaru. Określono zmienność struktury użytkowania terenu w czasie oraz kierunek i intensywność trendów tej zmienności. Ponadto dokonano analizy porównawczej omawianych zmian w układzie gmin w latach 1995 2004, co umożliwiło określenie lokalnych zróżnicowań struktural-

M. Kopacz, S. Twardy: Zmiany użytkowania ziemi... 193 nych. Zakres zmian poszczególnych typów użytkowania w wybranych gminach obliczono jako różnicę ich udziału na końcu i na początku okresu badań, wyznaczając także współczynnik zmienności użytkowania, określony jako iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej badanych ciągów liczbowych. Współczynnik ten był stosowany do interpretacji znaczenia zmian w poszczególnych kategoriach użytkowania w wybranych analizowanych gminach, leżących w zlewni Dunajca. Dane dotyczące struktury użytkowania ziemi zostały przeliczone z układu administracyjnego na zlewniowy. Dane dotyczące stężeń i ładunków N-NH 4 oraz PO 4 zaczerpnięto z prac SMO- RONIA i TWARDEGO [2003; 2004]. Były to wartości średnie z punktów pomiarowych zlokalizowanych w przekrojach hydrometrycznych u ujścia Białego i Czarnego Dunajca oraz w Krościenku, a także w zlewni Białki oraz Grajcarka, ważnych składowych zlewni górnego Dunajca. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Przedmiotem prac analitycznych były obszary górskie położone w granicach dawnego województwa nowosądeckiego, obecnie małopolskiego, i znajdujące się w obrębie polskiej części zlewni górnego Dunajca, zamkniętej przekrojem hydrometrycznym w Krościenku (rys. 1). Według aktualnego podziału administracyjnego leżą one w powiatach tatrzańskim i nowotarskim. Punkt poboru Sampling point Miejscowość Locality Rys. 1. Obszar badań zlewnia górnego Dunajca Fig. 1. Study area the upper Dunajec basin

194 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18) Przedstawiony obszar badawczy ma duże znaczenie regionalne i ponadregionalne. Walory przyrodnicze i krajobrazowe, gęsta sieć hydrograficzna, urozmaicona rzeźba terenu oraz specyficzny klimat powodują, że obszary te są niezwykle atrakcyjne turystycznie [DYNOWSKA, MACIEJEWSKI, 1991; KOSTUCH, 1997; ZA- RĘBA, 2000]. Dominuje tu trwała szata roślinna, którą tworzą lasy i tereny zadarnione [GOMUŁKA i in., 1997; KRÓL, 1998]. Użytkowanie rolnicze omawianych obszarów uległo w ostatnich kilkunastu latach wyraźnej ekstensyfikacji. Wyrazem tego jest znaczne ograniczenie lub wręcz zaniechanie użytkowania płużnego, a także zmniejszenie pogłowia zwierząt gospodarskich. Zmieniła się też struktura i intensywność użytkowania ziemi w całych Karpatach Polskich, czego dowodem jest przedstawiony w niniejszym opracowaniu aktualny stan tej struktury odniesiony do lat wcześniejszych [KONDRACKI, 1998; KOPACZ, 2002; 2003]. WYNIKI BADAŃ Od połowy lat 90. XX w. udział gruntów ornych w strukturze użytków rolnych wyraźnie się zmniejszył i obecnie wynosi około 20%. Równocześnie znacząco zwiększyła się powierzchnia użytków zielonych, zwłaszcza łąk, która w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych osiągnęła ponad 40%, a w latach 2003 2004 blisko 70% ogólnej powierzchni użytków rolnych (rys. 2). W obrębie wyraźnych, lecz kompensujących się wzajemnie zmian form rolniczego wykorzystania ziemi, zmienność udziału użytków rolnych w całkowitej powierzchni badanego terenu była stosunkowo niewielka. 80 70 udział, % share, % 60 50 40 30 20 10 0 1980 1985 1990 1995 2000 2004 grunty orne arable lands łąki meadows pastwiska pastures Rys. 2. Zmiany struktury użytków rolnych w latach 1980 2004 w obrębie zlewni górnego Dunajca Fig. 2. Changes of agricultural land use structure in 1980 2004 in the upper Dunajec basin

M. Kopacz, S. Twardy: Zmiany użytkowania ziemi... 195 W latach 1995 2004, tj. w okresie największych przeobrażeń strukturalnych, powierzchnia gruntów ornych zmniejszyła się najbardziej w zlewni Czarnego Dunajca, gdzie z uwagi na położenie n.p.m. oraz orografię Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego od dawna lokalizowano pola orne. Równocześnie w tej zlewni zaobserwowano największy wzrost udziału w ogólnej powierzchni tej zlewni terenów zajmowanych pod zabudowę oraz pozostawianych jako nieużytki. Zmiany zachodzące w innych zlewniach, na przykład Białego Dunajca, były odmienne (rys. 3, 4). udział, % share, % 35 30 25 20 15 10 y = -2,54x + 34,292 R = 0,95 Czarny Dunajec Biały Dunajec górny Dunajec Upper Dunajec linia trendu trend line 5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rys. 3. Zmiany udziału powierzchni gruntów ornych w powierzchni ogólnej zlewni badawczych w latach 1995 2004 Fig. 3. The share changes of arable lands in total area of investigated catchments in 1995 2004 Szczegółowa analiza wyników badań na poziomie gmin wykazała znaczne zmiany użytkowania terenu (tab. 1). Powierzchnia użytków rolnych w analizowanych gminach uległa zmniejszeniu średnio o 7,2%. Największy ubytek nastąpił w gminach podhalańskich: Zakopane (15,2%), Czorsztyn (12,2%), Czarny Dunajec (11,5%), a także Nowy Targ (9,3%). W wymienionych gminach rejestrowano znaczące zmniejszenie udziału gruntów ornych i równoczesne zwiększenie udziału powierzchni zajmowanej pod zabudowę lub infrastrukturę. Na przykład w gminie Czorsztyn udział tzw. pozostałych terenów w wyniku powstania na jej obszarze dużego zbiornika zaporowego zwiększył się o ponad 12,5%. Na całym omawianym obszarze najbardziej zmniejszyła się powierzchnia gruntów ornych, średnio o 19,7% (tab. 1). Ich ubytek wynosił od 3,9% (gmina Zakopane) do ponad 44% (gmina Biały Dunajec).

196 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18) udział, % share, % 20 18 16 14 12 10 Czarny Dunajec Biały Dunajec górny Dunajec Upper Dunajec linia trendu trend line y = 0,59x + 7,60 R = 0,75 8 6 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rys. 4. Zmiany udziału powierzchni pod zabudową oraz nieużytków w powierzchni ogólnej zlewni badawczych w latach 1995 2004 Fig. 4. Changes in the share of built up area and wastelands in the total area of studied catchments in 1995 2004 Niewielkie były zmiany udziału powierzchni leśnych. Udział ten w omawianym okresie w większości gmin był niemal niezmienny. Wyraźniej zmienił się jedynie w gminach Zakopane oraz Nowy Targ (tab. 1, 2). W przypadku użytków rolnych, a szczególnie gruntów ornych znaczące zmiany objęły większość gmin. Najistotniejsze przeobrażenia nastąpiły w gminie Zakopane oraz Czorsztyn. Duże zmienności choć w obrębie ich stosunkowo małej łącznej powierzchni występowały w sadach, a także na terenach zaliczanych do kategorii pozostałych gruntów i nieużytków. Przeobrażenia struktury użytkowania ziemi na rozpatrywanym obszarze wpływają na jakość środowiska wodnego (tab. 3). Od 1980 r. stopniowo zmniejszała się wielkość ładunku NPK wnoszonego na obszar zlewni. W zlewni Białego Dunajca spadek ten, w stosunku do obciążenia w 1980 r. wyniósł około 37,8%, w zlewni Czarnego Dunajca 44,5%, a na całym obszarze zlewni górnego Dunajca po przekrój w Krościenku 46,1% (tab. 3). Ograniczenie ładunku NPK wnoszonego do zlewni spowodowało zmniejszenie stężenia azotu amonowego w wodach powierzchniowych, szczególnie Czarnego Dunajca (tab. 4). W stosunku do stężenia w początkowym okresie badań średnie roczne stężenie N-NH 4 zmniejszyło się tu 11-krotnie, a w wodach Białego Dunajca prawie 7-krotnie. W przypadku fosforanów tendencje te nie były tak wyraźne, ale w wodach Białego Dunajca stwierdzono w omawianym okresie 2,5-krotne zmniejszenie średniego stężenia tego składnika.

M. Kopacz, S. Twardy: Zmiany użytkowania ziemi... 197

198 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18)

M. Kopacz, S. Twardy: Zmiany użytkowania ziemi... 199 Tabela 3. Łączne obciążenie NPK zlewni górnego Dunajca Table 3. Total load of NPK in the Upper Dunajec basin Zlewnia Basin Ładunek NPK Load of NPK kg ha 1 1980 1) 1988 1) 1996 1) 2004 2) Biały Dunajec ujście outflow 181,5 171,2 157,3 112,8 Czarny Dunajec ujście outflow 170,4 165,6 116,0 94,5 Dunajec przekrój w Krościenku Dunajec cross section on Krościenko 1) Wg Smoronia i Twardego [2003, 2004] oraz SAPKA [1996]. 2) Na podstawie danych GUS oraz badań własnych w wybranych gminach. 175,0 167,1 118,3 94,3 1) According to Smoroń and Twardy [2003, 2004] and Sapek [1996]. 2) Based on data from the Main Statistical Office and own studies in selected communes. Tabela 4. Średnie roczne stężenia N-NH 4 i PO 4 w wodach Dunajca Table 4. Mean annual concentrations of N-NH 4 and PO 4 in Dunajec waters Rzeka River Stężenie Concentration mg dm 3 1980 1) 1988 1) 1996 1) 2004 2) Azotu amonowego Ammonium nitrogen Biały Dunajec ujście outflow 0,77 0,45 0,40 0,07 Czarny Dunajec ujście outflow 0,41 0,28 0,09 0,06 Dunajec przekrój w Krościenku Dunajec cross section on Krościenko 0,27 0,10 0,07 Fosforanów Phosphates Biały Dunajec ujście outflow 0,28 0,28 0,40 0,11 Czarny Dunajec ujście outflow 0,01 0,06 0,03 0,03 Dunajec przekrój w Krościenku Dunajec cross section on Krościenko 0,11 0,05 0,08 1) Wg Smoronia i Twardego [2003, 2004] oraz SAPKA [1996]. 2) Na podstawie danych GUS oraz badań własnych w wybranych gminach. 1) According to Smoroń and Twardy [2003, 2004] and Sapek [1996]. 2) Based on data from the Main Statistical Office and own studies in selected communes. OMÓWIENIE WYNIKÓW W okresie badawczym stwierdzono istotne zmiany w strukturze użytkowania ziemi, szczególnie od połowy ostatniej dekady minionego wieku (rys. 2). W strukturze użytków rolnych nastąpiło wyraźne ograniczenie udziału powierzchni użytkowanych ornie (rys. 3). Wiele z nich przekształciło się w mało wydajne łąki lub

200 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18) sporadycznie użytkowane tereny zadarnione. Proces ten następował w wyniku naturalnej sukcesji roślinnej na porzuconych polach ornych, a także z powodu zaniechania wypasu lub użytkowania kośnego i wiązał się z niekorzystnymi dla jakości paszy zmianami florystycznymi [JAGUŚ, TWARDY, 2006; KOPACZ, 2003]. Równocześnie na badanym obszarze zwiększała się powierzchnia zajmowana pod zabudowę mieszkalną oraz infrastrukturę techniczną i turystyczną (tab. 1, rys. 4). Omawiane zmiany były też, po części, spowodowane koniecznością dostosowania naszego rolnictwa do wymogów unijnych, w tym wprowadzania programów rolnośrodowiskowych. W takiej sytuacji doszło do wyraźnego ograniczenia wielkości ładunku NPK wnoszonego do zlewni [Low-input, 2000]. Przeobrażenia struktury użytkowania ziemi zachodzące w zlewni górnego Dunajca w ciągu ostatnich 25 lat mają odzwierciedlenie w jakości środowiska wodnego [KOC, PROCYK, SZYMCZYK, 1997; KOPEĆ, 1992; MICHALCZEWSKI, GÓRAL- CZYK, 1997; KANOWNIK, 2001; TWARDY, KOPACZ, 2001]. Znaczące zmniejszenie udziału gruntów ornych i równoczesne zwiększenie powierzchni nienawożonych i ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk bezpośrednio wpłynęło na ograniczenie wnoszonego na teren zlewni ładunku NPK (tab. 3). Wynikiem tego jest notowane zmniejszenie stężenia azotu amonowego w wodach powierzchniowych zlewni Dunajca (tab. 4). Potwierdzają to również badania przeprowadzone przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie [Kryteria.., 2003]. Wzrastające wartości średniego stężenia jonów PO 4 wskazują na nowe, pozarolnicze źródła zanieczyszczeń o charakterze antropogenicznym. Łatwo to dostrzec porównując stężenia PO 4 w wodach Czarnego i Białego Dunajca (tab. 4). Wzrost stężenia fosforanów w wodach badanych rzek jest związany ze wzrostem udziału powierzchni zabudowanych, szczególnie w gminach Czarny Dunajec, Czorsztyn i Zakopane, a także z wyraźną intensyfikacją ruchu turystycznego w rejonie badań, która nie idzie w parze z prawidłowym rozwojem gospodarki wodno-ściekowej [SMOROŃ, TWARDY, 2003; 2004]. Pociąga to za sobą nowe zagrożenia ekologiczne, związane z powstawaniem dużych ilości zanieczyszczeń o charakterze komunalno-bytowym, które niestety nie są w pełni eliminowane ze środowiska. Istotnym problemem są tutaj zanieczyszczenia emitowane z większych miejscowości znajdujących się w zlewni górnego Dunajca. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zmiany gospodarcze w zlewni górnego Dunajca decydują o zmianach w strukturze użytkowania ziemi, a te z kolei wpływają na jakość środowiska wodnego. W omawianym okresie rolnictwo nabrało cech niskonakładowego i zbliżonego do ekstensywnego. Wraz ze zmianą struktury użytkowania zlewni obserwowano też zmiany w strukturze i intensywności oddziaływania różnych źródeł zanieczyszczeń.

M. Kopacz, S. Twardy: Zmiany użytkowania ziemi... 201 W przypadku rolnictwa związane to było ze wspomnianą ekstensyfikacją spowodowaną m. in. znaczną redukcją pogłowia zwierząt gospodarskich. Na podstawie wyników badań można sformułować następujące wnioski: 1. Przeobrażenia strukturalne obszarów karpackich rozpoczęły się w pierwszej połowie lat 90. i trwają do chwili obecnej. Są one związane z transformacją ustrojową, wymuszającą równocześnie zmiany ekonomiczne i społeczno-gospodarcze w całym naszym kraju. 2. W omawianym obszarze nastąpiło wyraźne zmniejszenie powierzchni gruntów ornych, natomiast największy wzrost odnotowano w przypadku użytków zielonych, zwłaszcza łąk. Jest to również następstwem wprowadzonych w górach programów rolnośrodowiskowych. 3. Przeobrażenia strukturalne wpłynęły korzystnie na jakość wód powierzchniowych. Ujawniło się to przez ograniczenie wprowadzanego ładunku NPK pochodzącego z działalności rolniczej. LITERATURA Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny. www.stat.gov.pl. DYNOWSKA I., MACIEJEWSKI M., 1991. Dorzecze górnej Wisły. Pr. zbior. Red. I. Dynowska. Cz. 1. Warszawa Kraków: PWN s. 167 211. GOMUŁKA T., GORGUL E., KRÓL A., KULESZIR T., MIKRUS K., WIDZ S., ZIĘBA S., 1997. Lasy i gospodarka leśna Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie. Kraków: UJ, Plus Ratio Quam Vis ss. 167. GUZIK CZ., 1995. Rolnicze użytkowanie ziemi. Karpaty polskie, przyroda, człowiek i jego działalność. Kraków: Wydaw. UJ s. 239 242. JAGUŚ A., TWARDY S., 2006. Wpływ zróżnicowanego użytkowania łąki górskiej na plonowanie runi i cechy jakościowe odpływających wód. Falenty Kraków: Wydaw. IMUZ ss. 88. KANOWNIK W., 2001. Wpływ użytkowania mikro zlewni górskich na zawartość i wynoszenie składników chemicznych wodach powierzchniowych. Kraków: AR pr. dokt. maszyn. ss. 176. KOC J., PROCYK Z., SZYMCZYK S., 1997. Czynniki kształtujące jakość wód powierzchniowych obszarów wiejskich. W: Woda jako czynnik warunkujący zrównoważony rozwój wsi i rolnictwa. Mater. Semin. 39 Falenty: IMUZ s. 222 229. KONDRACKI J., 1998. Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN ss. 441. KOPACZ M., 2002. Wpływ użytkowania terenu na wybrane cechy jakościowe wód powierzchniowych potoków górskich. Falenty: IMUZ rozpr. dokt. maszyn. ss. 115. KOPACZ M., 2003. Wody powierzchniowe potoków karpackich w warunkach zmian strukturalnośrodowiskowych. Falenty Kraków: Wydaw. IMUZ ss. 88. KOPEĆ S., 1992. Ochronne działanie użytków zielonych przed utratą składników nawozowych wymywanych do wód w warunkach górskich. Wiad. IMUZ t. 17 z. 2 s. 383 399. KOSTUCH R., 1997. Krajobraz a rolnictwo w górach. Krosno: Centrum. Eduk. Ekol. Wsi. ss. 42. KRÓL A., 1998. Forest management in area administered by the regional direction of state forests in Kraków. W: Forest and Water Conference. Cracow, 25 29 May 1998. s. 67 74. Kryteria wyznaczania wód i obszarów wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, 2003. Pr. zbior. Red. S. Twardy. Kraków: Wydaw. IMUZ, RZGW ss. 93.

202 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 2 (18) LIPSKI CZ., MICHALCZEWSKI M., RYCZEK M., 2004. Określenie natężenia procesów erozyjnych w zlewni potoku Kasinka. Sprawozdanie z grantu 1339/01-03 pt. Czynniki wpływające na erozje mechaniczną i chemiczną oraz depozycję materiału dennego w korytach rzecznych wybranych zlewni górskich w Karpatach Zachodnich. Kraków: Wydaw. AR. s. 7-17. Low-input grassland production systems for livestock feeding FAO, 2000. Project TCP/RER/6711, Final Report ss. 180. MICHALCZEWSKI M., GÓRALCZYK M., 1997. Badania jakości wód powierzchniowych w zlewni wskaźnikiem monitorującym zmiany oddziaływania rolnictwa na środowisko wodne. Rocz. AR Pozn. Melior. Inż. Środ. z. 14 (266) s. 111 119. Powszechny spis rolny, 1996, 1997. Nowy Sącz: Urząd Statystyczny. SAPEK A., 1996. Udział rolnictwa w zanieczyszczaniu wody składnikami nawozowymi. Zesz. Edu. nr 1/96 Falenty: Wydaw. IMUZ s. 9 34. SMOROŃ S., TWARDY S., 2003. Wpływ zmiennego nasilenia ruchu wczasowo-turystycznego na jakość wód Białego i Czarnego Dunajca. Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 3 z. 2 (8) s. 91 102. SMOROŃ S., TWARDY S., 2004. Obciążenie zlewni górnego Dunajca składnikami nawozowymi w dwudziestoleciu 1976 1996. Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 4 z. 1 (10) s. 147 158. TWARDY S., KOPACZ M., 2001. Ocena ilościowo-jakościowych zasobów wodnych zlewni pokrytych trwałą szatą roślinną. W: Trwała okrywa roślinna jako podstawa zrównoważonego rozwoju rolnictwa w zlewniach karpackich. Pr. zbior. Red. S. Twardy. Mater. Konf. Kraków: Wydaw. IMUZ s. 147 159. Założenia Ustawy górskiej. MP 1985 nr 2 poz. 11, ZARĘBA D., 2000. Ekoturystyka, wyzwania i nadzieje. Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN ss. 184. Marek KOPACZ, Stanisław TWARDY CHANGES OF LAND USE IN THE CARPATHIANS BACKROUND OF SURFACE WATERS QUALITY Key words: land use, load of NPK, quality of surface water S u m m a r y The paper shows changes in land use during the last 25 years in the upper part of the Dunajec catchment. The changes were analysed in the catchment basin and within administrative divisions. Statistical data from the Main and Provincial Statistical Office were used. The coefficient of land use variation was created for some communes in the upper Dunajec basin. The study showed significant changes in the land use structure. The area of arable lands was reduced in favour of extensive grasslands while urban lands and wastelands expanded. In view of these changes the input of NPK to the catchment and surface water quality were evaluated. The load from agriculture has decreased in the last 25 years. Consequently, the quality of surface waters has increased. Recenzenci: prof. dr hab. Józef Koc prof. dr hab. Zdzisław Zabłocki Praca wpłynęła do Redakcji 12.10.2005 r.

Tabela 1. Zmiany struktury użytkowania ziemi (wzrost +; spadek ) w wybranych gminach zlewni górnego Dunajca (1995 2004) Table 1. Changes of the land use structure (increase +; decrease ) in selected communes of the upper Dunajec catchment basin (1995 2004) Gminy Communes użytków rolnych agricultural lands gruntów ornych arable lands Zmiany udziału w powierzchni ogólnej gminy, % The changes of contribution to the total area of communes, % sadów orchards łąk meadows pastwisk pastures lasów forests pozostałych gruntów i nieużytków other lands and westlands Zakopane 15,2 3,9 6,7 4,6 +6,1 +9,1 Czorsztyn 12,2 19,0 +0,1 +13,1 6,4 0,3 +12,5 Czarny Dunajec 11,5 35,4 0,0 +20,6 +3,3 +0,1 +11,4 Nowy Targ 9,3 27,2 +0,1 +17,8 +0,1 +4,6 +4,7 Krościenko 5,1 12,9 1,8 +17,7 8,1 0,0 +5,1 Szaflary 4,3 36,1 0,1 +31,3 +0,6 0,1 +4,4 Poronin 3,3 7,2 0,0 +3,5 +0,5 0,3 +3,6 Biały Dunajec 1,4 44,4 +0,2 +42,2 +0,6 0,0 +1,4 Łapsze Niżne 7,3 17,4 0,0 +7,2 +2,9 +2,3 +4,9 Szczawnica 6,3 6,8 0,2 +5,4 4,7 +2,0 +4,3 Kościelisko 9,7 4,3 0,0 3,2 2,2 0,0 +9,7 Bukowina Tatrzańska 1,0 21,7 0,0 +22,8 2,1 0,0 +1,0 Średnio Mean 7,2 19,7 0,2 14,3 1,7 1,2 6,0

Tabela 2. Współczynnik zmienności (%) sposobu użytkowania ziemi w wybranych gminach zlewni górnego Dunajca (1995 2004) Table 2. Variability coefficient of land use (%) in selected communes of the upper Dunajec catchment basin (1995 2004) Gminy Communes Użytki rolne Agricultural lands Grunty orne Arable lands Sady Orchards Łąki Meadows Pastwiska Pastures Lasy Forests Pozostałe grunty i nieużytki Other lands and westlands Zakopane 22,9 108,7 16,2 32,5 5,8 23,1 Czorsztyn 12,7 25,9 60,3 70,8 38,7 0,5 39,0 Czarny Dunajec 6,8 50,5 39,6 43,4 31,9 0,6 35,3 Nowy Targ 6,8 42,0 79,4 28,2 85,9 6,8 30,6 Krościenko 4,4 34,3 58,1 69,9 34,2 0,5 28,3 Szaflary 2,5 62,8 63,0 38,2 29,8 2,0 27,8 Poronin 4,2 141,0 210,8 7,3 68,9 0,3 32,5 Biały Dunajec 0,7 66,8 68,5 54,1 44,2 2,9 9,9 Łapsze Niżne 5,8 29,4 210,8 21,5 63,5 3,2 18,9 Szczawnica 8,7 51,7 114,7 25,3 15,5 1,3 20,5 Kościelisko 16,6 67,3 161,0 12,1 42,9 0,2 30,0 Bukowina Tatrzańska 1,2 61,3 35,1 48,0 24,8 0,2 7,2 Średnia Mean 7,8 61,8 100,1 36,3 42,7 2,0 25,3