Rynek walutowy FOREX. Wprowadzenie i podstawy. Krzysztof Wojciechowski

Rynek walutowy FOREX Wprowadzenie i podstawy Krzysztof Wojciechowski 2013

Od autora... 2

Spis treści Rozdział I... 4 1.1 Co to jest forex... 4 1.2 Najważniejsze pary... 5 1.3 Dzwignia... 6 1.4 Lot... 6 1.5 Swap... 7 1.6 Depozyt... 7 1.7 Rodzaje zleceń... 8 1.8 Stop loss... 11 1.9 Broker... 12 Rozdział II... 13 2.1 Trend i kierunek... 13 2.2 Analiza techniczna i fundamentalna... 18 2.3 Liczby Fibonacciego... 19 2.4 Fale Elliota... 21 2.5 Formację liniowe odwrócenia lub kontynuacji trendu... 23 2.6 Świece japońskie... 40 2.7 Formację harmoniczne... 56 2.8 Poziomy wsparcia i oporu... 66 Rozdział III... 69 3.1 Moja strategia... 69 3

Rozdział I 1.1 Co to jest forex Wraz z rozwojem globalnej wymiany towarowej, powstała potrzeba równie dużego i działającego 24 godziny na dobę rynku wymiany walut. To właśnie Foreign Exchange, w skrócie Forex, jest najbardziej płynnym rynkiem świata, na którym dzienne obroty przekraczają 2 biliony USD. Pierwotnie służył on tylko bankom, przedsiębiorcom i państwom do wymiany posiadanych zagranicznych walut. Z czasem dołączyli do niego również inwestorzy indywidualni. W chwili obecnej szacuje się, że ponad 90% transakcji ma charakter spekulacyjny, czyli taki, za którym nie stoi rzeczywista potrzeba np. wymiany waluty. Rynek ten charakteryzuje się ogromną płynnością oraz zmiennością cen. Te dwie właściwości powodują, że inwestycje na tym rynku uznawane są za jedne z najbardziej ryzykownych w świecie finansów. Zgodnie z powyższymi informacjami, rynek Forex powstał głównie z myślą umożliwienia wymiany walut bankom, firmom i państwom, czyli rożnego rodzaju instytucjom. Ponadto wykorzystują one ten rynek do transakcji zabezpieczających (tzw hedgowanie) oraz spekulacji, czyli zawierania transakcji tylko i wyłącznie w celu zarobienia na nich (spekulowanie kursem jednej waluty w relacji do drugiej w celu osiągnięcia zysku). Na zachowanie się kursów walut mogą mieć wpływ wydarzenia o charakterze gospodarczym, politycznym, a nawet społecznym i klimatycznym. Największy wpływ mają jednak dane makroekonomiczne, takie jak: polityka monetarna (wysokość stóp procentowych), rynek pracy, dynamika PKB, sprzedaż detaliczna, saldo bilansu handlowego, raporty banków centralnych oraz różnego rodzaju indeksy oddające kondycje gospodarki i przedsiębiorstw (np. PMI, ISM). To właśnie publikacje danych makroekonomicznych odpowiadają w głównej mierze za wysoką zmienność występującą na tym rynku. Na Forex inwestorzy mają do wyboru różne pary walutowe. Jest ich relatywnie dużo, jednak najważniejsze są główne waluty światowe w relacji do USD. Poza nimi znaczenie mają również pary krzyżowe (cross), tzn. pary nie opierające się bezpośrednio na USD (ani jako waluta bazowa, ani kwotowana), np. EUR/JPY. Ich bieżący kurs jest wynikiem podzielenia lub przemnożenia odpowiednich par dolarowych. Pozostałe, mniej ważne pary walutowe, 4

nazywane egzotycznymi, mają najczęściej lokalne znaczenia np. PLN/CHF. W kwestii par walutowych warto zapoznać się z pojęciem korelacji, ponieważ ruchy poszczególnych par walutowych wzajemnie na siebie wpływają. Rynek Forex działa non stop przez 5 dni w tygodniu, jednak ze względu na różne strefy czasowe poszczególnych rynków, inwestorzy w Polsce mogą aktywnie działać już od godziny 23:00 w niedzielę, aby zakończyć tydzień pracy w piątek również o godzinie 22:00. Pierwsze startują odpowiednio sesje w Sydney, Tokio i Szanghaju. W momencie zamykania handlu w Azji, otwiera się Europa, gdzie największym i najważniejszym rynkiem jest Londyn. W ciągu dnia dołączają inwestorzy zza oceanu, którzy kończą swój dzień o 23:00 naszego czasu (wyjątek stanowią ok. 4 tygodnie w roku, ze względu na wcześniejsze przejście na czas letni/zimowy w USA). 1.2 Najważniejsze pary Obecnie na rynku Forex najczęściej wymienianymi walutami są: EUR Euro USD Dolar amerykański GBP Funt brytyjski JPY Japoński jen CHF Frank szwajcarski AUD Dolar australijski NZD Dolar nowozelandzki W każdej parze walutowej pierwsza waluta jest walutą bazową, a druga walutą kwotowaną. Inwestor może podjąć dwa działania: KUPIC lub SPRZEDAĆ. najpopularniejszej pary walutowej jaką jest EUR/USD. Wartością miary na rynku są pipsy i loty. Wartość pipsa zależy od dwóch czynników: waluty i ilości jej jednostek. Pips zawsze obliczany jest w walucie kwotowanej. Przy zajętej pozycji długiej dla EUR/USD i wielkości transakcji 1 lot, ruch o jeden pips oznacza zmianę o 10 USD (100 tys. x 0,0001 USD. ponieważ zawsze obliczany jest w walucie kwotowanej). 5

Każda para walutowa zawiera dwie ceny: kupna (Ask) i sprzedaży (Bid). Kupno przez inwestora waluty bazowej dokonywane jest zawsze po kursie wyższym (Ask), a sprzedaż po kursie niższym (Bid). Zamykanie pozycji to działanie odwrotne do otwarcia pozycji: sprzedaż waluty po kursie niższym (Bid) oraz kupno waluty po kursie wyższym (Ask). Różnica pomiędzy nimi to tzw. spread. Im mniejszy spread, tym lepiej dla inwestora, ponieważ jego pozycje szybciej stają się zyskowne. 1.3 Dźwignia Jak działa dźwignia? W celu zwiększenia możliwości posiadanego kapitału inwestorzy korzystają z dźwigni finansowej. W uproszczeniu pozwala ona na kupno bądź sprzedaż angażując tylko cześć kapitału. Najpopularniejsza wielkości dźwigni to 1:100. Oznacza to, że chcąc kupić 100 tys. USD inwestor angażuje tylko 1 tys. USD. Mając 10 tys. USD na koncie, przy dźwigni 1:100 inwestor może otwierać pozycje do 1 mln USD. Należy pamiętać, że zyski i straty są liczone od pełnej wielkości zlecenia. Tym samym nawet niewielkie wahania kursów mogą doprowadzić do uzyskania ponadprzeciętnych zysków albo ponadprzeciętnych strat znacznie przewyższających wartość wniesionego depozytu. 1.4 Lot Co to jest lot? Standardową wielkością, jaką operuje się na rynku Forex, jest lot. Opiewa on na 100 tys. jednostek waluty bazowej. Powszechne jest jednak udostępnianie inwestorom mniejszych wielkości, tzw. minilota (0,1 lota) oraz mikorlota (0,01 lota). 6

1.5 Swap Co to jest SWAP Utrzymanie na kolejny dzień otwartych pozycji na wskazanych poniżej instrumentach z rynku Forex (tzw. rolowanie) skutkuje zwiększeniem albo umniejszeniem kwoty wolnych środków pieniężnych w rejestrze klienta o odpowiednie wartości wynikające z tabeli punktów swapowych oraz zajmowanej przez klienta pozycji.. Publikowane przez DM stawki punktów swapowych są inne dla poszczególnych par walutowych i wynikają z wzajemnej relacji stóp procentowych walut, w których utrzymywana jest pozycja klienta oraz kierunku tej pozycji (pozycja krótka lub długa). Naliczenie punktów swapowych odbywa się automatycznie codziennie o godzinie 23:00 czasu CET, z wyjątkiem piątku, kiedy to naliczenie następuje o godzinie 22:00 czasu CET. W piątek naliczana jest trzykrotność wartości punktów swapowych. Punkty swapowe mogą przyjmować wartości dodatnie lub ujemne. Wartość zwiększenia lub umniejszenia wolnych środków pieniężnych w rejestrze klienta ustala się jako iloczyn: podanych w tabeli wartości punktów swapowych oraz wielkości otwartej pozycji (w lotach) oraz wartości jednego pipsa. Wartość zwiększenia lub umniejszenia przeliczana jest automatycznie na walutę rejestru po kursie wymiany. Kurs przeliczeniowy jest to kurs średni wyznaczany na podstawie ofert kupna i ofert sprzedaży prezentowanych w aplikacji Forex na moment rolowania. W przypadku, gdy takie kursy nie są prezentowane w aplikacji Forex, przeliczenie następuje poprzez odpowiednie kursy krzyżowe, oparte na dolarze amerykańskim. 1.6 Depozyt Co to jest depozyt zabezpieczajacy? Depozyt zabezpieczający jest znany zarówno na rynku terminowym, jak i na rynku Forex. Inwestor chcąc kupić 1 lota na dowolnej parze (1 lot = 100 tys. jednostek waluty) musi uiścić tylko depozyt zabezpieczający, a nie całą równowartość lota. Dla najpopularniejszych par walutowych (np. EURUSD) depozyty wynoszą już od 1%. Wpłacając 1% depozytu inwestor korzysta z dźwigni finansowej (100:1). 7

Inwestor powinien wziąć pod uwagę, iż występowanie dźwigni umożliwia otwieranie pozycji znacznie większej niż aktywa inwestora, ale nawet niewielka zmiana instrumentu bazowego może spowodować dotkliwe straty w tym również stratę depozytu zabezpieczającego. W momencie, gdy depozyt zabezpieczający spadnie do określonego poziomu firma inwestycyjna może zamknąć wszystkie lub wybrane pozycje, by nie narażać inwestora na dodatkowe straty. 1.7 Rodzaje zleceń Rodzaje zleceń Wyróżniamy dwa podstawowe typy zleceń na rynku Forex: zlecenie kupna i zlecenie sprzedaży po bieżącym kursie rynkowym (Market Order). Dodatkowo inwestor może dokonywać transakcji za pomocą zleceń warunkowych z limitem ceny. Zlecenia warunkowe pozwalają na otwarcie lub zamknięcie pozycji po cenie ustalonej przez inwestora i są realizowane dopiero w przypadku, gdy wystąpią przewidziane przez inwestora warunki rynkowe. Zlecenia te uwalniają inwestora od konieczności stałego obserwowania rynku. Należy pamiętać, iż składanie, anulowanie i modyfikowanie zleceń możliwe jest tylko podczas godzin handlu na danym instrumencie. UWAGA - Inwestujemy na platformie Meta Trader 4 Na platformie MetaTrader 4 dostępne są dwa rodzaje zleceń podczas składania nowego_zlecenia: 1) zlecenia natychmiastowe - polegają na tym, że jeśli podana cena nam odpowiada, realizacja transakcji następuje natychmiast, po kliknięciu klawisza kupuj bądź sprzedaj 2) zlecenia oczekujące są realizowane w momencie, gdy wskazana przez inwestora cena pojawi się na rynku. Na platformie MetaTrader 4 dostępne są 4 rodzaje zleceń oczekujących. 8

Co to są zlecenia oczekujące Buy Limit polega na kupnie instrumentu po cenie niższej niż obecna. Z tego zlecenia inwestor skorzysta, gdy przewiduje spadek cen i chce kupić dany instrument finansowy po niższej cenie, aniżeli cena istniejąca w chwili składania zlecenia. Sell Limit polega na sprzedaży instrumentu po kursie wyższym od bieżącej ceny rynkowej. Z tego zlecenia inwestor skorzysta, jeśli przewiduje wzrost ceny. Ten typ zlecenia pozwala sprzedać po cenie wyższej niż obecna. Buy Stop polega na kupnie instrumentu po kursie wyższym od bieżącej ceny. Jeżeli inwestor zakłada dalszy wzrost ceny instrumentu, a przebicie pewnego wyższego poziomu potwierdzi te przewidywania co do dalszego wzrostu ceny instrumentu, to w tym momencie inwestor otwiera pozycję. *Ten typ zlecenia nie jest wykorzystywany do zamykania otwartych już pozycji. Sell Stop polega na sprzedaży instrumentu po kursie niższym niż cena bieżąca. Jeżeli inwestor spodziewa się spadku ceny, a przebicie pewnego niższego poziomu potwierdzi dalszy ruch spadkowy, to realizacja zlecenia nastąpi na poziomach wskazanych w zleceniu. *Ten typ zlecenia nie jest wykorzystywany do zamykania otwartych już pozycji. Mamy już zyskowną pozycję! Co robić? zamkniecie pozycji po cenie rynkowej, zlecenie Take Profit (T/P), na aktywnym zleceniu istnieje możliwość zdefiniowania T/P, czyli poziomu ceny, przy którym zyskowne zlecenie zostanie zamknięte na wyznaczonym przez inwestora poziomie. W momencie gdy rynek osiągnie wyznaczony przez inwestora poziom cen, transakcja zostanie zamknięta automatycznie 9

zlecenie Stop Loss (S/L), zamyka aktywne zlecenie ze stratą. W S/L inwestor definiuje poziom akceptowanej straty, co oznacza, iż w momencie gdy rynek osiągnie wyznaczony przez inwestora poziom straty, transakcja zostanie zamknięta automatycznie. Zlecenie to nazywane jest również zleceniem obronnym, Trailing Stop - Take profit używany jest w celu realizowania zysków, kiedy cena podąża w korzystnym dla inwestora kierunku. Jeśli pozycja staje się zyskowna, inwestor może wskazać poziom oddalony od obecnej w danym momencie ceny instrumentu, poniżej którego pozycja zostanie zamknięta. Trailing stop jest podobny do zlecenia Take profit, z tą różnicą, że jeśli cena zmieni się w korzystnym kierunku trailing stop spowoduje, że poziom będzie dopasowywał się automatycznie do ceny. Natomiast jeśli cena zmieni się na niekorzyść klienta, zlecenie nie będzie modyfikowane. Trailing stop jest zawsze połączone z otwartą pozycją oraz działa w terminalu klienta a nie na serwerze, jak wspominany Stop loss czy Take profit. Dla każdej z pozycji może być otwarte tylko jedno zlecenie Trailing stop. Poziom Trailing stop zostanie ustawiony w określonej odległości od obecnej ceny. Jeśli cena zmieni się w korzystnym kierunku trailing stop spowoduje, że poziom stop loss będzie dopasowywał się automatycznie do ceny. Natomiast jeśli cena zmieni się na niekorzyść, zlecenie nie będzie modyfikowane. W ten sposób jeśli kurs idzie w przewidzianym przez inwestora kierunku to poziom zamknięcia zlecenia podany w Trailing stop również się podnosi. T/P oraz S/L można ustawić przed wejściem w transakcję oraz po jej zawarciu. Ważną kwestią jest odpowiednie dopasowanie T/P i S/L dla pozycji długiej i pozycji krótkiej. Kolejna ważna kwestia to odpowiednie oddalenie T/P i S/L od bieżącej ceny. 10

1.8 Stop loss Co to jest Stop Loss i czy warto go uruchamiać. W momencie wejścia na rynek powinniśmy powinniśmy ustalić sobie dopuszczalny poziom straty poziom straty, którą jesteśmy skłonni zaakceptować. Ustawienie zlecenia stop-loss jest zalecanym działaniem po otwarciu każdej pozycji. Nie można kontrolować zachowania rynku, ale można kontrolować poziom strat, które dopuszczamy w pojedynczej transakcji. Określenie tego poziomu ma znaczenie dla właściwego zarządzania kapitałem. Należy mieć na uwadze, iż nie powinno się ryzykować więcej niż 3% kapitału w pojedynczej transakcji. Równie istotne jest wzięcie pod uwagę zmienności występującej na rynku. Jeżeli zlecenie ograniczające straty jest wystawione zbyt blisko w stosunku do średniej zmienności występującej na rynku, to z bardzo dużym prawdopodobieństwem zostanie ono uruchomione zbyt wcześnie. Efektem takiego zdarzenia może być wyrzucenie nas z rynku (tj. zamkniecie naszej pozycji) na moment przed rozpoczęciem silnej zyskownej zmiany kursu. Z kolei ustawienie zbyt odległego poziomu zlecenia zabezpieczającego naraża nas na dodatkowe straty. Ponadto podstawową zasadą mającą znaczenie przy ograniczaniu ryzyka jest to, aby nigdy nie powiększać straty zmieniając poziom zlecenia stop-loss. Jeżeli przyjęliśmy pewien poziom straty, to nie powinniśmy go zmieniać, licząc, że rynek zmieni kierunek. Takie przesuwanie poziomu zlecenia stop-loss powoduje zmianę proporcji strat do zysku i w konsekwencji, wcześniej czy później spowoduje utratę kapitału. Z mojego kilkuletniego doświadczenia uważam że wprawiony Trader spokojnie może inwestować bez uruchamiania SL. Wielokrotnie spotykałem się z sytuacją gdzie ustawiony SL zamykał pozycję z minusem poczym cena wracała do przewidzianego naszego kierunku. Przy odpowiednim kapitale i jego zarządzaniu sami powinniśmy podjąć decyzję kiedy zamykamy pozycję minusową. Ja osobiście SL stosuję tylko do zabezpieczenia już zyskownej pozycji. Nie ma nic bardziej frustracyjnego dla psychiki Tradera niż plusową pozycję zamknąć ze stratą. W mojej strategii stosuję pojęcie - Lepszy wróbel w garści, niż gołąb na dachu. 11

Zanim otworzysz swój pierwszy rachunek rzeczywisty musisz osiągnąć niezbędną wiedzę o rynku FX i spędzić wiele godzin na rachunkach demo. Bez wiedzy i doświadczenia polegniesz na 100 % i stracisz cały swój zainwestowany kapitał. Jeśli macie do dyspozycji 50 tyś zł, to proponuję z tego 40 tyś poświęcić na naukę zdobycie wiedzy i doświadczenia, bo wtedy z 10 tyś możecie stać się niezależnymi finansowo ludźmi. 1.9 Broker Jaki model inwestowania wybrać na rynku Forex? Market Maker W modelu Market Maker kwotowania par walutowych, które widzi inwestor, nie pochodzą bezpośrednio z rynku, tylko są ustalane przez brokera (Market Makera) w oparciu o kwotowania na globalnym rynku międzybankowym. Uproszczając w tym modelu klient handluje ze swoim brokerem (z tzw. dealing desk) po cenach ustalonych przez tego brokera. ECN W modelu ECN klientowi prezentowane są kwotowania bezpośrednio z rynku walutowego i po tych cenach zawiera on z brokerem transakcje. W takim przypadku broker nie ustala sam cen, jak również nie ingeruje w nie w żaden sposób, tylko prezentuje kwotowania dostępne na rynku międzybankowym.. Wasza wiedza musi być wzbogacona o takie pojęcia jak Trend i kierunek, Analiza techniczna i fundamentalna, Liczby Fibonacciego, Fale Elliotta Formację liniowe, odwrócenia lub kontynuacji trendu Świece Japońskie Formację harmoniczne Poziomy wsparcia i oporów Każde z tych pojęć postaram się opisać i wytłumaczyć w kolejnych rozdziałach. 12

Rozdział II 2.1 Trend i kierunek Trend można zdefiniować, jako utrzymywanie się przez pewien czas tendencji kursu do zmian w danym kierunku. Jeśli mamy do czynienia z sytuacją, że kurs zmienia się z tendencją do wzrostu, tak, że lokalne minima kursu znajdują się coraz wyżej - mamy do czynienia z trendem wzrostowym. Gdy kurs zmienia się z tendencją do coraz mniejszej ceny, tak, że lokalne maksima znajdują się coraz niżej - mamy do czynienia z trendem spadkowym. Zaś gdy kurs nie wykazuje ani tendencji zwyżkowej, ani zniżkowej, wahając się w stałym zakresie - mówimy o trendzie bocznym zwanym też konsolidacją. Trend zaznacza się wykreślając tzw. linie trendu. W analizie technicznej wyróżnia się trzy rodzaje linii trendu: linię trendu zwyżkującego (wzrostowego, rosnącego), linię trendu zniżkującego (spadkowego, spadającego), linię trendu horyzontalnego. Linie trendu wykreśla się na podstawie maksimów lub minimów lokalnych, to znaczy punktów zwrotnych kierunku kształtowania się ruchu cen. Punkty te tworzą sekwencję kolejnych "wierzchołków" lub "dołków". Łączy się je następnie jedną linią prostą ("szczyty" ze "szczytami" lub "dołki" z "dołkami"). Im więcej takich punktów można połączyć linią trendu (lub ew. linia ta mija je w bezpośredniej ich bliskości), tym większe prawdopodobieństwo prawidłowego wytyczenia trendu i jego większe znaczenie. Przy wyznaczaniu trendu zwyżkującego najczęściej wykorzystuje się dolne punkty zwrotne (wyznaczanie linii trendu "po dołkach"). Przy wyznaczaniu natomiast linii trendu zniżkującego - korzysta się z górnych punktów zwrotnych ("po szczytach"). 13

Trend wzrostowy (zwyżkujący) Aby wyznaczyć trend zwyżkujący należy wyodrębnić dwa minima cenowe przy czym drugie musi zostać ustalone na wyższym poziomie niż pierwsze. Minima te muszą być oddalone od siebie przynajmniej o tydzień, a pomiędzy nimi kurs musi wyraźnie odejść od wyznaczanej właśnie linii trendu. Potwierdzenie trendu następuje, gdy kolejne minimum cenowe utworzy się na tej linii lub w jej pobliżu. Istnieją trzy kryteria ważności (w sensie technicznym) trendu zwyżkującego: ilość potwierdzeń: większa liczba dołków na linii bądź blisko niej świadczy o większej sile trendu, tzn. każdy test trendu podkreśla jego znaczenie odległość między punktami wyznaczającymi trend: im większy jest odstęp (w czasie) pomiędzy dołkami, tym silniejszy trend kąt nachylenia: im mniej stroma jest linia trendu, tym większe jest jej znaczenie (tym trudniej trend będzie przebity i tym ważniejszy jest sygnał sprzedaży po przebiciu trendu). Sygnał sprzedaży zostaje wygenerowany, jeśli kurs przebija w dół linię trendu (o co najmniej 3% w przypadku akcji, lub 2% w przypadku indeksu). Uwaga 1: Bardzo duży wzrost wolumenu obrotów podczas przebicia linii trendu, a potem natychmiastowy powrót kursu do tej linii może oznaczać fałszywy sygnał sprzedaży. Uwaga 2: Na początku głównego trendu wzrostowego poprawnie wyznaczona linia najczęściej przebiega przez drugie i trzecie minimum (a nie przez pierwsze i drugie). Wolumen obrotów powinien potwierdzać trend tzn. powinien osiągać wyższe wartości, gdy kurs wyznacza nowe maksima. 14

Trend spadkowy (zniżkujący) Aby wyznaczyć trend zniżkujący należy wyodrębnić dwa maksima cenowe przy czym drugie musi zostać ustalone na niższym poziomie niż pierwsze. Maksima te muszą być oddalone od siebie przynajmniej o tydzień, a pomiędzy nimi kurs musi wyraźnie odejść od wyznaczanej właśnie linii trendu. Potwierdzenie trendu następuje, gdy kolejne maksimum cenowe utworzy się w jego pobliżu. Istnieją trzy kryteria ważności (w sensie technicznym) trendu zniżkującego: ilość potwierdzeń: większa liczba szczytów na linii bądź blisko niej świadczy o większej sile trendu, tzn. każdy test trendu podkreśla jego znaczenie 15

odległość między punktami wyznaczającymi trend: im większy jest odstęp (w czasie) pomiędzy szczytami, tym silniejszy trend kąt nachylenia: im mniej stroma jest linia trendu, tym większe jest jej znaczenie (tym trudniej trend będzie przełamany). Uwaga: Przebicie w górę linii trendu zniżkującego nie jest sygnałem kupna (może być traktowane jako sygnał przygotowawczy). Wolumen obrotów powinien potwierdzać trend tzn. powinien osiągać wyższe wartości, gdy kurs wyznacza nowe minima. 16

Trend horyzontalny (konsolidacja) Aby wyznaczyć trend horyzontalny należy wyodrębnić dwa minima albo dwa maksima cenowe przy czym oba punkty muszą zostać ustalone na tym samym poziomie. Punkty te muszą być oddalone od siebie przynajmniej o tydzień, a pomiędzy nimi kurs musi wyraźnie odejść od wyznaczanej właśnie linii trendu. Potwierdzenie trendu następuje, gdy kolejny punkt zwrotny utworzy się w jego pobliżu. Istnieją dwa kryteria ważności (w sensie technicznym) trendu horyzontalnego: ilość potwierdzeń: większa liczba punktów zwrotnych na linii bądź blisko niej świadczy o większej sile trendu, tzn. każdy test trendu podkreśla jego znaczenie odległość między punktami wyznaczającymi trend: im większy jest odstęp (w czasie) pomiędzy punktami zwrotnymi, tym silniejszy trend. Sygnał sprzedaży zostaje wygenerowany, jeśli kurs przebija w dół linię trendu Sygnał kupna zostaje wygenerowany, jeśli kurs przebija w górę linię trendu przy znacznej zwyżce wolumenu obrotów. Wielkość ruchu cen podczas wybicia musi wynieść co najmniej 3% w przypadku akcji lub 2% w przypadku indeksu. 17

2.2 Analiza techniczna i fundamentalna Co to jest analiza fundamentalna lub techniczna? Analiza fundamentalna jest jedną z głównych technik analizy rynku kapitałowego, która zajmuje się badaniem danych historycznych dotyczących stanu gospodarki, branż i przedsiębiorstw oraz ich wykorzystaniem w celu określenia przyszłego funkcjonowania rynków. Analiza fundamentalna na rynku Forex oznacza przewidywanie wyceny waluty i trendów rynkowych poprzez analizowanie bieżących warunków ekonomicznych, polityki rządowej i czynników społecznych w ramach cyklu koniunkturalnego. Uczestnicy rynku Forex badają stan gospodarki danego kraju poprzez analizowanie wskaźników makroekonomicznych, obejmujących: Ogłoszenie Stóp Procentowych Produkt Krajowy Brutto (PKB) Wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumenckich (Inflacja) i wskaźnik poziomu wydatków Wskaźniki zatrudnienia Handel Detaliczny, Zaufanie Konsumentów Bilans nadwyżki lub deficytu w handlu Rządową politykę fiskalną i pieniężną 18

Analiza techniczna jest to, najprościej mówiąc, analiza wykresów. Istnieje kilka głównych metod zaliczanych do tej dziedziny analizy, które znacznie różnią się od siebie. Niemniej jednak każda z nich bazuje na tych samych założeniach. Dodatkowo do dyspozycji mamy również szeroki zasób narzędzi, które można wykorzystać jako potwierdzenie sygnałów płynących z techniki wykorzystanej przez inwestora. Analiza techniczna jest nauką, ale i poniekąd sztuką, gdyż polega na prognozowaniu przyszłych ruchów cen na podstawie doświadczenia, zachowań ludzi (a przy tym i wyglądu wykresów) w przeszłości. Prawdą jest, że wykresy odwzorowywują zachowanie ludzi, a co za tym idzie, psychika ludzka i ich zachowanie w stresie na przestrzeni lat diametralnie się nie zmieniło. Można więc założyć, że przy określonych sytuacjach pewne zachowania inwestorów będą się powtarzać, a co za tym idzie, da się w dużej mierze przewidzieć przyszłe ruchy cen. A o to w analizie technicznej właśnie chodzi. Właśnie w analizie technicznej wykorzystuje się liczby Fibonacciego, fale Elliotta, formację harmoniczne, świece japońskie i cała masę wskaźników. Analiza techniczna jest analizą psychologicznego zachowania tłumu. Ludzie zachowują się bardzo podobnie, gdy maja do czynienia z podobnymi wydarzeniami. W tych momentach ważną rolę odgrywa strach i chciwość. Różnego rodzaju formacje cenowe się powtarzają, ponieważ tłum często powtarza swoje zachowanie. Mają one oparcie na psychologicznych aspektach inwestorów. 2.3 Liczby Fibonacciego Kim był Fibonacci i co z tymi liczbami? Ciąg liczb Fibonacciego jest używany przez wielu inwestorów na całym świecie. Istnieje też rozległa literatura na ten temat, nie tylko dotycząca użycia liczb Fibonacciego w tradingu, ale także w matematyce czy architekturze. Liczby Fibonacciego w inwestycjach najczęściej używane są w dwojaki sposób: jako zniesienia wyznaczające poziomy ceny w pionie oraz jako poziomy docelowe ceny w czasie (poziomie). 19

Leonardo Fibonacci był jednym z najsłynniejszych matematyków włoskich. Efektem jego dociekliwości matematycznej było stworzenie ciągu liczb, które posiadają ciekawe własności i które często występują samoistnie w naturze jako idealne odwzorowanie proporcji. Interesujący nas ciąg przedstawia się w skrócie w ten sposób: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 itd. Interesująca nas liczba powstaje przez zsumowanie dwóch wcześniejszych, przykładowo: 1+2=3; 2+3=5; 5+8=13 itd. Kolejną ciekawą właściwością ciągu jest fakt, że jeśli podzielimy liczbę przez liczbę następna w ciągu, zawsze otrzymamy wynik zbliżony do wartości 0,618, przykładowo: 5/8=0,625; 34/55=0,618; 89/144=0,618 a jeśli podzielimy liczbę przez jej poprzedniczkę to otrzymamy wynik oscylujący wokół wartości 1,618, np. 55/34=1,617, 144/89=1,6179, 233/144=1,618 obie te właściwości znane są w geometrii jako złoty podział. Jeżeli chcielibyśmy podzielić liczbę przez drugą z kolei liczbę zawsze otrzymamy wartość bliską 0,382, przykładowo: 34/89=0,382, 55/144=0,381 itd. Ciąg ma bardzo wiele ciekawych właściwości jednak powyższe są dla nas najistotniejsze. W analizie technicznej najczęściej spotykane wartości to: 0,236; 0,382; 0,500; 0,618; 1; 1,382 i 1,618. Na szczęście jest to metoda tak popularna wśród inwestorów, że programy do analizy technicznej posiadają wbudowane narzędzia do wyliczania zniesień o odpowiadających wartościach. Traderzy używają zniesień Fibonacciego do oznaczania wsparć/oporów, miejsc docelowych (czyli miejsc realizacji zysków oraz zleceń obronnych stop loss). 20

2.4 Fale Elliota Fale Elliotta W swojej teorii fal Ralph Nelson Elliott przyjął za fundament założenie, że zbiorowe zachowania ludzkie podlegają cyklicznym tendencjom i zmieniają się według pewnych dających się wyodrębnić schematów. Wykorzystując opisane założenie do badań indeksu Dow Jones Industrial (DJIA) Elliott odkrył, że zmiany cen podlegają pewnym rozpoznawalnym trendom. Dogłębna i szczegółowa analiza charakterystyki ruchów cenowych pozwoliła mu wyodrębnić i ucharakteryzować pewne występujące cyklicznie na rynkach układy. Elliott wyodrębnił trzynaście formacji o specyficznym kształcie, które łączą się ze sobą tworząc bliźniacze formacje wyższego rzędu. Formacje wyższego rzędu również łączą się dzięki czemu powstają układy stopnia jeszcze wyższego. Formacje, czyli fale, zostały zilustrowane i dokładnie zdefiniowane tworząc system analizy rynku znany jako Teorią fal Elliota. 21

Podstawowy układ w teorii Elliotta posiada formę pięciofalową. Zatem ruchy cen na rynku można podzielić na pięć formacji zwanych falami posiadających określoną strukturę. Trzy spośród nich, oznaczone jak fale 1, 3 i 5, wskazują kierunek głównego trendu. Fale 2 i 4 to fale zwrócone w przeciwnym kierunku do całego ruchu, czyli fale korygujące. Są to tzw. korekty. Pełna pieciofalowa struktura tworzy tzw. falę impulsu ponieważ nadaje ona rynkowi pęd. Następnym elementem, który pojawia się po falach impulsu są fale korygujące. Najczęściej posiadają one strukturę trójfalową ABC. Fale A i C wskazują główny kierunek korekty. Fala B skierowana jest w przeciwnym kierunku co dwie poprzednie. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż fale 1, 3 i 5 to także fale impulsu. Dlatego też owe trzy fale również posiadają strukturę pięciofalową. Po każdej z nich następuje fala korygująca. Zatem fale 2 i 4, jako korekty, posiadają strukturę trójfalową abc. Wynika z tego, że pełny cykl ośmiofalwy składa się z głównej fali impulsu oraz fali korygującej. Po zakończeniu każdego ośmiofalowego cyklu następuje kolejny, który również składa się z pięciu fal impulsu, po których dochodzi do trójfalowej korekty. Struktura rynku według teorii fal Elliotta wygląda następująco: fale impulsu i korekty dzielą się na osiem fal niższego stopnia, które w sumie możemy podzielić na trzydzieści cztery fale jeszcze niższego stopnia. 22

Mamy zatem do czynienia z sytuacją, że dwie kolejne fale dowolnego stopnia dzielą się na fale niższego rzędu będąc zarazem częścią fali stopnia wyższego. Na rysunku powyżej został przedstawiony pełny cykl rynkowy według teorii Elliotta. Podstawą cyklu jest jeden impuls oraz korekta. Obie fale dzielą się kolejno na 5 i 3 podfale, które z kolei dzielą się 21 i 13 fal niższego rzędu aż dochodzimy do 144 fal, z których składa się pełny cykl. Istotny jest w tym miejscu fakt, że każda liczba w cyklu powstała po podzieleniu poprzedniej fali na fale niższego rzędu należy do liczb z ciągu Fibonacciego co potwierdza związek teorii fal Elliotta z bardziej naturalnymi schematami. 2.5 Formację liniowe odwrócenia lub kontynuacji trendu Formację liniowe Cechą charakterystyczną w analizie formacji liniowych jest to, że mogą być one obserwowane na wszystkich rodzajach wykresów, nie tylko na wykresach liniowych. Poza tym formacje te nie wymagają potwierdzenia formujących się sygnałów i same ich pojawienie się może być sygnałem do zawarcia transakcji. 23

Formacje liniowe można podzielić na 3 grupy: formacje odwrócenia trendu formacje kontynuacji trendu formacje odwrócenia lub kontynuacji trendu Formacje odwrócenia trendu Głowa i ramiona Odwrócona głowa i ramiona Podwójny szczyt Podwójne dno Spodek Odwrócony spodek Głowa i ramiona 24

Jest to formacja odwrócenia trendu, którą tworzą trzy lokalne szczyty, czyli lewe ramię, głowa i prawe ramię. Szczyt głowy powinien być jednocześnie najwyższym punktem całej formacji. Najwyższe obroty utrzymują się w trakcie tworzenia lewego ramienia. Ponowny wzrost aktywności obserwowany jest przy szczycie głowy, przy czym obroty powinny być niższe od towarzyszących lewemu ramieniu. Przy tworzeniu prawego ramienia wolumen obrotów powinien być najniższy. Ponowny wzrost aktywności obserwowany jest przy dojściu i przebiciu linii szyi. Potencjalny zasięg spadku wyznacza wysokość głowy odmierzona w dół od punktu przebicia linii szyi. Formacja głowy i ramion należy do jednej z bardziej wiarygodnych formacji. 25

Odwrócona głowa i ramiona Jest to formacja odwrócenia trendu, którą tworzą trzy lokalne dna, czyli lewe ramię, głowa i prawe ramię. Dno głowy powinno być jednocześnie najniższym punktem całej formacji. Najwyższe obroty utrzymują się przy formowaniu dna lewego ramienia oraz głowy. Nieznaczny wzrost obrotów ma miejsce przy punktach stycznych z linią szyi. Najniższa aktywność notowana jest przy dnie prawego ramienia i gwałtowanie wzrasta przy dojściu i przebiciu linii szyi. Minimalny zasięg wzrostu wyznacza wysokość głowy odmierzona od punktu przebicia linii szyi. Jest to jedna z bardziej wiarygodnych formacji. 26

Podwójny szczyt Formację podwójnego szczytu charakteryzuje kształt litery "M". Jak sama nazwa wskazuje tworzy ją układ dwóch szczytów, gdzie oddzielające je minimum jest jednocześnie punktem wybicia z formacji. Kształtowaniu dwóm najwyższym szczytom towarzyszy wzrost obrotów, przy czym obroty na drugim szczycie są zazwyczaj niższe. Minimum cenowe podkreśla natomiast bardzo wyraźny spadek aktywności. Kolejny przyrost obrotów może mieć miejsce przy wybiciu z samej formacji. Zasięg spadku wyznacza odległość pomiędzy linią dwóch szczytów a najniższym punktem formacji odmierzona od wspomnianego minimum. 27

Podwójne dno Formację podwójnego dna charakteryzuje kształt litery "W". Wyznaczają ją dwa istotne minima oddzielone lokalnym szczytem, który wyznacza jednocześnie poziom wybicia z formacji. Oprócz kształtu, charakterystyczne dla tej formacji jest również zachowanie wolumenu, który zazwyczaj jest najwyższy przy tworzeniu pierwszego dna oraz przy podejściu do szczytu. Na drugim dnie obroty są natomiast wyraźnie niższe, a ich ponowny wzrost obserwowany jest przy ostatecznym wybiciu z formacji. Zasięg wzrostu wyznacza odległość pomiędzy linią dwóch minimów a najwyższym punktem formacji odmierzona od wspomnianego szczytu. 28

Spodek Jest to formacja odwrócenia trendu, którą stanowi często wielomiesięczna konsolidacja poprzedzona silnym trendem spadkowym. Zamiast trendu bocznego przybiera ona jednak bardziej zaokrąglony kształt. Jest to wynik łagodnego wytracania impetu spadkowego, poczym po osiągnięciu nowego minimum w obszarze połowy formacji, następuje wzrost z sukcesywnie rosnącą dynamiką. Trudnością jaka pojawia się w przypadku formacji spodka jest określenie poziomu wybicia z samej formacji. Bardzo charakterystyczne są tutaj również zmiany obrotów, które przybierają identyczny kształt z wyglądem samej formacji. 29

Odwrócony spodek Jest to formacja odwrócenia trendu, którą stanowi często wielomiesięczna konsolidacja poprzedzona silnym trendem wzrostowym. Zamiast trendu bocznego przybiera ona jednak bardziej zaokrąglony kształt. Jest to wynik łagodnego wytracania impetu wzrostowego, poczym po osiągnięciu nowego maksimum w obszarze połowy formacji, następuje spadek notowań z sukcesywnie rosnącą dynamiką. Podobnie jak w przypadku formacji spodka, trudnością jaka pojawia się w tym przypadku jest określenie poziomu wybicia z samej formacji. Bardzo charakterystyczne są tutaj również zmiany obrotów, które przybierają kształt odwrotnie proporcjonalny do wyglądu samej formacji. Formacje odwrócenia lub kontynuacji trendu Trójkąt równoramienny Trójkąty prostokątne Trójkąt rozszerzający Trójkąty prostokątne rozszerzające Diament 30

Trójkąt równoramienny Formacje trójkątów występują zarówno jako formacje odwrócenia i kontynuacji trendu. Czynnikiem decydującym jest kierunek wybicia względem poprzedzającego ruchu. Są to formacje najczęściej spotykane, jednocześnie najmniej pewne. Cechą charakterystyczną dla trójkąta równoramiennego jest wzajemne nachylenie linii lokalnych szczytów i dołków pod zbliżonym kątem. Każdy kolejny szczyt jest niższy od poprzedniego, każde minimum jest wyższe od poprzedniego. Wolumen obrotów w trakcie tworzenia samej formacji powinien maleć. Silny przyrost wolumenu powinien natomiast towarzyszyć wybiciu z formacji niezależnie od jego kierunku. Wybicie z trójkąta powinno nastąpić w odległości od połowy do 2/3 odległości od momentu tworzenia trójkąta do jego wierzchołka. Zasięg ruchu wyznacza wysokość trójkąta mierzona od punktu wybicia. 31

Trójkąty prostokątne Formacje trójkątów występują zarówno jako formacje odwrócenia i kontynuacji trendu. Są to formacje najczęściej spotykane, jednocześnie najmniej pewne. Czynnikiem decydującym jest kierunek wybicia względem poprzedzającego ruchu. Cechą charakterystyczną dla trójkątów prostokątnych jest horyzontalny przebieg jednej z linii (szczytów lub dołków), druga linia przebiega wzdłuż malejących szczytów lub rosnących minimów. Wolumen obrotów w trakcie tworzenia samej formacji powinien maleć. Silny przyrost wolumenu powinien natomiast towarzyszyć wybiciu z formacji niezależnie od jego kierunku. Wybicie z trójkąta powinno nastąpić w odległości od połowy do 2/3 odległości od momentu tworzenia trójkąta do jego wierzchołka. Zasięg ruchu wyznacza wysokość trójkąta mierzona od punktu wybicia. 32

Trójkąt rozszerzający 33

Formacje trójkątów rozszerzających występują zarówno jako formacje odwrócenia i kontynuacji trendu, chociaż częściej są zauważalne jako formacje wierzchołkowe. Czynnikiem decydującym jest kierunek wybicia względem poprzedzającego ruchu. Linie trójkąta rozszerzającego przebiegają wzdłuż rosnących maksimów cenowych i malejących minimów. Wolumen obrotów w trakcie tworzenia samej formacji powinien maleć. Silny przyrost wolumenu powinien natomiast towarzyszyć wybiciu z formacji niezależnie od jego kierunku. W przeciwieństwie do klasycznych formacji trójkąta w przypadku trójkąta rozszerzającego mogą pojawić się trudności ze zdefiniowaniem okresu w jakim powinno nastąpić wybicie. Zasięg ruchu wyznacza wysokość trójkąta mierzona od punktu wybicia. Trójkąty prostokątne rozszerzające Formacje trójkątów rozszerzających występują zarówno jako formacje odwrócenia i kontynuacji trendu, chociaż częściej są zauważalne jako formacje wierzchołkowe. Czynnikiem decydującym jest kierunek wybicia względem poprzedzającego ruchu. Jedna z linii trójkątów prostokątnych rozszerzających przebiega wzdłuż rosnących szczytów lub malejących minimów, druga linia przyjmuje ruch horyzontalny. Wolumen obrotów w trakcie tworzenia samej formacji powinien maleć. Silny przyrost wolumenu powinien natomiast towarzyszyć wybiciu z formacji niezależnie od jego kierunku. W przeciwieństwie do klasycznych formacji trójkąta w przypadku trójkątów 34

rozszerzających mogą pojawić się trudności ze zdefiniowaniem okresu w jakim powinno nastąpić wybicie. Zasięg ruchu wyznacza wysokość trójkąta mierzona od punktu wybicia. Diament Formacje diamentów mogą występować jako formacje odwrócenia lub kontynuacji dotychczasowego trendu. Ostatecznie decyduje o tym kierunek wybicia z formacji względem poprzedzającego trendu. Punkty zwrotne w samej formacji wyznaczają linie rombu (diament). Początek formacji jest niekiedy mylony z początkiem kształtowania głowy i ramion. Do połowy diamentu wolumen obrotów zazwyczaj maleje, przy czym aktywność nieznacznie wzrasta w trakcie lokalnych szczytów i maleje dla lokalnych minimów. W drugiej połowie, aktywność nieznacznie wzrasta, przy czym wyraźny wzrost obrotów ma miejsce przy ostatecznym wybiciu z formacji. Zasięg ruchu wyznacza szerokość diamentu mierzona od punktu wybicia. 35

Formacje kontynuacji trendu Flagi Chorągiewki Kliny Flagi Flagi należą do grupy formacji kontynuacji trendu. Okres ich kształtowania jest stosunkowo krótki, od kilku sesji do trzech, czterech tygodni. Kształt formacji wyznaczają dwie równoległe linie przyjmujące nachylenie przeciwne do poprzedzającego trendu. Utrzymujący się pierwotnie na wysokim poziomie wolumen obrotów, zazwyczaj maleje od momentu wejścia w formację. Ponownie silny wzrost aktywności powinien towarzyszyć wybiciu. Flagi zazwyczaj pojawiają się w połowie silnych ruchów cenowych, stąd zasięg wzrostu wyznacza wysokość poprzedzającej fali (masztu) mierzona od punktu wybicia z formacji. 36

Przykład formacji flagi 37

Chorągiewki Chorągiewki należą do grupy formacji kontynuacji trendu. Okres ich kształtowania jest stosunkowo krótki, od kilku sesji do trzech, czterech tygodni. Kształt formacji wyznaczają dwie zbieżne linie przypominające kształtem formacje trójkątów równoramiennych. Utrzymujący się pierwotnie na wysokim poziomie wolumen obrotów, zazwyczaj maleje od momentu wejścia w formację. Ponownie silny wzrost aktywności powinien towarzyszyć wybiciu. Chorągiewki zazwyczaj pojawiają się w połowie silnych ruchów cenowych, stąd zasięg wzrostu wyznacza wysokość poprzedzającej fali (masztu) mierzona od punktu wybicia z formacji. 38

Kliny Kliny należą do grupy formacji kontynuacji trendu. Okres ich kształtowania jest różny od dwóch, trzech tygodni do np. dwóch miesięcy. Kształt formacji wyznaczają dwie zbieżne linie przypominające kształtem formacje trójkątów, z tą różnicą, że obie linie są nachylone w tym samym kierunku, jednak przeciwnie do poprzedzającego trendu. Utrzymujący się pierwotnie na wysokim poziomie wolumen obrotów, zazwyczaj maleje od momentu wejścia w formację. Ponownie silny wzrost aktywności powinien towarzyszyć wybiciu. Kliny zazwyczaj pojawiają się w połowie silnych ruchów cenowych, stąd zasięg wzrostu wyznacza wysokość poprzedzającej fali mierzona od punktu wybicia z formacji. 39

2.6 Świece japońskie Świece japońskie jest jedną z najstarszych technik analizowania wykresów. Jak sama nazwa wskazuje metoda ta powstała w Japonii. Zanim jednak pojawiły się świece znane obecnie przebyły długą drogę ewolucji. Pierwsze wzmianki o tej metodzie pojawiły się już około XVII wieku kiedy to w Japonii zaczęto zawierać transakcje terminowe na ryż. Na samym początku rozwoju handlu terminowego stosowano wykresy punktowe, gdzie oznaczano jedynie ceny zamknięcia. Następnie punkty rozwinęły się do postaci palików, a w dalszej kolejności do słupków. Po roku 1800 nastała era wykresów kotwicowych bo ostatecznie zakończyć transformacje na świecach japońskich w obecnym kształcie. Podstawą do zrozumienia wykresów świecowych jest poznanie budowy pojedynczej świecy. Na rysunku poniżej widać, że składa się ona z prostokąta oraz wystających z niego cienkich linii. Linie te nazywane są cieniami. Najczęściej każda świeca posiada dwa cienie: górny i dolny. Można jednak spotkać świece z jednym cieniem lub bez cienia. Cienie obrazują ekstremalną cenę danego instrumentu w określonym czasie. Cień górny wskazuje cenę maksymalną, cień dolny pokazuje cenę minimalną. W dalszej części tego działu dowiesz się jaką informację stanowi dla inwestora rozmieszczenie cienia oraz jego długość. 40

Główna, prostokątna część świecy nazywana jest korpusem. Korpus przedstawia odległość miedzy ceną otwarcia i zamknięcia w danym okresie czasu. Na rysunku widać dwie świece. Świeca biała oznacza, że cena zamknięcia była w danym okresie wyższa niż cena otwarcia. Świadczy o przewadze popyty w danym momencie i najczęściej pojawia sie w trendzie wzrostowym. Analogicznie jest w przypadku świecy czarnej, gdzie cena zamknięcia znajduje się poniżej ceny otwarcia. W tym przypadku przewagę ma strona podażowa. Korpus jest najważniejszą częścią świecy. To właśnie jego długość i kolor pozwala określić czy przewagę na rynku posiadają byki (kupujący), czy niedźwiedzie (sprzedający) oraz to jak duża jest ta przewaga. Przykłady świec japońskich Długa biała świeca Długa czarna świeca Marubozu Doji Szpulki Świece wysokiej fali Młot Wisielec Spadająca gwiazda Długa biała świeca oznacza, że w określonym czasie na rynku przewagę mają kupujący. Najczęściej przyjmuje się, że korpus długiej białej świecy powinien być przynajmniej trzy razy dłuższy od poprzedniej świecy. W przeciwnym razie traci ona swoje znaczenie. Oczywiście nie należy zbyt sztywno trzymać się tej zasady. Wymowa długiej białej świecy jest większa w przypadku, kiedy cena minimalna zbliżona jest do ceny otwarcia jak i cena zamknięcia znajduje się blisko kursu maksymalnego. Innymi słowy im mniejsze są cienie, a w szczególności im mniejszy jest górny cień lub jego brak, tym większa jest siła popytu. 41

Długa czarna świeca W przypadku wystąpienia na wykresie długiej czarnej świecy, mamy do czynienia z przewagą sprzedających w czasie określonym przez analizowaną świecę. Czarny kolor świecy oznacza, że cena zamknięcia znajduje się poniżej ceny otwarcia. Podobnie jak w przypadku długiej białej świecy, wymowę świecy czarnej wzmacnia jej długość. Im dłuższa jest czarna świeca tym większą przewagę posiadają niedźwiedzie. Z założenia długa czarna świeca powinna być przynajmniej trzy razy dłuższa od świecy poprzedzającej. W tym momencie należy jednak przypomnieć, że w przypadku świec japońskichnie należy wyciągać zbyt dalekosiężnych wniosków na podstawie kształtu i wielkości tylko jednej świecy. Pojedyncza świeca może być pierwszym sygnałem do zmian jakie mogą zaistnieć na rynku, ale nie powinna być dla nas sygnałem do zawarcia transakcji. To tego potrzeba jest o wiele więcej informacji dotyczących chociażby ogólnej sytuacji rynkowej. 42

Marubozu W analizie świec japońskich terminem marubozu określa się świece nie posiadające cieni. Nie ma tu znaczenia kolor danej świecy. Występują zatem: marubozu białe i czarne. Świeca biała ma charakter prowzrostowy, natomiast czarna spadkowy. Pojawienie się takiej świecy na wykresie w zależności od jej koloru i może świadczyć o dużej sile trendu. W trendzie wzrostowym białe marubozu świadczy o znacznej sile byków i możliwej kontynuacji trendu. W trendzie spadkowym, w określonych warunkach, formacja biała może być pierwszym sygnałem wskazującym na pojawienie się kupujących na rynku i na osłabienie podaży, a w dalszej kolejności na odwrócenie trendu. W przypadku czarnego marubozu sytuacja jest analogiczna. W trendzie spadkowym świadczy ona o sile niedzwiedzi. Jeśli natomiast pojawi się w trendzie wzrostowym, może być pierwszym sygnałem do ewentualnego odwrócenia trendu lub też korekty. Istnieją dwie specyficzne odmiany tej formacji. Są to: marubozu otwarcia nie posiada cienia po stronie otwarcia marubozu zamknięcia nie posiada cienia po stronie zamknięcia 43

Doji Jedną z ważniejszych świec w analizie wykresów świecowych jest doji. Można powiedzieć, że świeca ta nie posiada korpusu, zamiast którego występuje pozioma kreska. Doji powstaje w przypadku, gdy cena otwarcia jest taka sama jak cena zamknięcia w określonym czasie, w którym tworzy się świeca. Pojawienie się doji sygnalizuje brak zdecydowania na rynku. Ani byki, ani niedźwiedzie nie wykazują przewagi w danym momencie. Jeśli rynek porusza się w trendzie bocznym lub wzrosty bądź spadki znajdują się dopiero w fazie początkowej, świeca doji nie ma wielkiego znaczenie. Jeśli natomiast na wykresie po długim impulsie wzrostowym lub spadkowym pojawia się doji istnieje duże prawdopodobieństwo, że czeka nas korekta lub odwrócenie trendu. Powyższy rysunek przedstawia klasyczny wygląd doji, gdzie ceny otwarcia i zamknięcia znajdują się mniej więcej w połowie całej świecy. Na rysunku poniżej przedstawiono inne przykłady doji, gdzie ceny zamknięcia i otwarcie znajdują się bliżej wierzchołków. Pomimo innego kształtu wszystkie przedstawione poniżej świece mają podobną wymowę co standardowa doji. 44

Rysunek przedstawiający różne przykład świec doji zawiera dwa ciekawe przypadki, na które należy zwrócić uwagę. Są to: nagrobek doji ważka doji Szpulki Świeca nazywana szpulką charakteryzuje się stosunkowo małym korpusem z długimi cieniami. Kolor korpusu może być biały lub czarny. Jeśli na rynku rysuje się szpulka oznacza to, że siły byków i niedźwiedzi wyrównały się, a rynek wytracił siły do dalszych wzrostów lub spadków. Formacja szpulki, sama w sobie, nie jest jednak silną formacją prognostyczną. Zwykle powinna być potwierdzona przez kolejne świece. Jeśli szpulka pojawia się w trendzie wzrostowym następna powinna pojawić się świeca czarna, aby potwierdzić formację. W trendzie spadkowym następną świecą po szpulce powinna być świeca biała, jeśli liczymy na zmianę tendencji. 45

Jak wydać na rysunku szpulki mogą przybierać różne kształty. Niewielkie znaczenie ma kolor oraz kształt korpusu. Podobnie jak w przypadku doji szpulka powinna być poprzedzona silnym wzrostem lub spadkiem kursu. W chwili pojawienia się szpulki na wykresie należy zwrócić uwagę na wolumen. Jeśli w parze z tą formacją idzie silny wzrost wolumenu jest to dodatkowa przesłanka wzmacniająca jej wymowę. Świece wysokiej fali Świece wysokiej fali zbudowane są z bardzo małego korpusu i stosunkowo dużych cieni po obu stronach. Mogą one posiadać zarówno biały jak i czarny korpus. Pojawienie się takiej świecy świadczy o tym, że siły popytu i podaży zrównoważyły się. Charakterystyka świecy wysokiej fali zbliżona jest do charakterystyki doji orazszpulki. Oznacza to, że taka świeca zyskuje na znaczeniu dopiero po trwającym od pewnego czasu trendzie. W takim przypadku pojawienie się takiej formacji świadczy o tym, że rynek traci impet i istnieje duże prawdopodobieństwo zmiany kierunku trendu bądź możliwe jest wystąpienie korekty. Na rysunku poniżej przedstawiono przykłady świec wysokiej fali. Łatwo można dostrzec duże podobieństwo między świecami wysokiej fali a niektórymi rodzajami szpulek. Dlatego też, analizując wykres świecowy można mieć duże problemy z odróżnieniem obu wariantów. Jednak nie należy przywiązywać do tego zbyt dużej wagi, ponieważ jak już wspomniałem wcześniej oba rodzaje świec cechują się podobną charakterystyką, a ich wymowa jest praktycznie identyczna. 46

Formacja młota Młot Formacja młota spośród innych formacji wyróżnia się przede wszystkim długim dolnym cieniem. Cena zamknięcia natomiast musi być w tym przypadku bliska cenie maksymalnej bądź jej równa. Zwykle przyjmuje się zasadę, że cień dolny powinien być przynajmniej trzy razy większy od korpusu. Młot jest bardzo silną formacją w swojej wymowie. Daje mocny sygnał prowzrostowy. Ważność tej świecy, jak i większości świec japońskich, zależy od tego czy pojawi się w odpowiednich warunkach rynkowych. W przypadku młota jego ważność zależy od tego czy wcześniej wystąpił silny impuls spadkowy. Jeśli taki spadek ma miejsce, a następnie pojawia się młot jest on wtedy sygnałem do zwrotu w górę. Jeśli spadki na rynku znajdują się w fazie początkowej pojawienie się młota nie ma większego znaczenia i nie należy spodziewać się wybicia w górę. Najczęściej w takich sytuacjach rynek kontynuuje trend spadkowy. Rysunek poniżej przedstawia w teorii formację młota wraz z poprzedzający go spadkiem na rynku oraz wybiciem zaraz po nim. 47

Wisielec Wisielec w swojej charakterystyce bardzo przypomina formację młota. Jest świecą o bardzo długim dolnym cieniu i krótkim korpusie, który powinien znajdować się w pobliżu ceny zamknięcia, czyli górnego końca świecy. W przeciwieństwie do młota, wisielec zwiastuje spadki na rynku. Wynika z tego, że świeca o identycznym wręcz kształcie może być zapowiedzią wzrostów jak i spadków. To jakie znaczenie prognostyczne będzie miała świeca o opisanym wcześniej kształcie zależy od tego, w jakich warunkach rynkowych wystąpi. W przypadku wisielca musi to być silny impuls wzrostowy poprzedzający pojawienie się tej formacji. Jest to zatem świeca będąca pierwszym sygnałem odwrócenia trendu wzrostowego pojawiająca się na szczycie impulsu. Wisielec jako pojedyncza świeca może mieć niewielkie znaczenie prognostyczne. Jak już wspomniałem jest ona tyko pierwszym sygnałem do spadków. Aby jej wymowa została potwierdzona, następna świeca jaka pojawi się na wykresie musi być świecą czarną. Cena zamknięcia wspomnianej czarnej świecy powinna znajdować się poniżej korpusu wisielca. W praktyce równie często na wykresach pojawiają się formacje wisielca z białym jak i czarnym korpusem. Nie należy jednak przywiązywać do tego większej wagi ze względu na niewielkie znaczenie koloru korpusu dla wymowy tej świecy. 48

Spadająca gwiazda Świeca zbudowana z długiego górnego cienia oraz krótkiego korpusu położonego w okolicy dolnej części świecy nazywana jest spadającą gwiazdą. Formacja ta jest zupełnym przeciwieństwem młota. Długi górny cień świadczy o tym, że niedźwiedzie powstrzymały kupujących, a następnie przeszły do kontrofensywy sprowadzając cenę w dół. Jest to sygnał świadczący o słabości strony popytowej. Spadająca gwiazda powinna być poprzedzona wzrostami, aby można było przyjąć, że jest pierwszym sygnałem do odwrócenia trendu. Jeśli zaraz po niej wystąpi długa biała świeca bądź świeca, która zamknie się powyżej górnego cienia spadającej gwiazdy, wtedy formacja ta traci swoją wymowę. Zatem, aby otrzymać silny sygnał spadkowy następna świeca powinna mieć również prospadkową wymowę. Spadająca gwiazda może posiadać zarówno biały jak i czarny korpus. Jeśli jednak korpus takiej świecy jest czarny świadczy to o większej sile niedźwiedzi. W teorii korpus powinien być przynajmniej trzy razy mniejszy od górnego cienia. 49

Formacje świecowe - Formacje odwrócenia trendu Młot, Wisielec, Odwrócony młot, Spadająca gwiazda, Gwiazdy doji Objęcia, Harami, Krzyż harami Przenikanie, Zasłona ciemnej chmury, Zatrzymanie, Spotkanie Gwiazda poranna, Gwiazda wieczorna, Gwiazda poranna doji, Gwiazda wieczorna doji, Porzucone dziecko Dwa kruki, Dwa kruki powyżej luki cenowej, Trzy kruki, Trzy identyczne kruki, Blok, Narada Wyłamania, Wybicia, Trzech białych żołnierzy, Kanapka Potrójne dno rzeki, Trzy gwiazdy południa, Powracający gołąb, Równe dno, Powracająca jaskółka wzrostu, Najniższy szczebel drabiny Młot, Wisielec, Odwrócony młot, Spadająca gwiazda, Gwiazdy doji Objęcia, Harami, Krzyż harami 50

Przenikanie, Zasłona ciemnej chmury, Zatrzymanie, Spotkanie 51

Gwiazda poranna, Gwiazda wieczorna, Gwiazda poranna doji, Gwiazda wieczorna doji, Porzucone dziecko Dwa kruki, Dwa kruki powyżej luki cenowej, Trzy kruki, Trzy identyczne kruki, Blok, Narada 52

Wyłamania, Wybicia, Trzech białych żołnierzy, Kanapka Potrójne dno rzeki, Trzy gwiazdy południa, Powracający gołąb, Równe dno, Powracająca jaskółka wzrostu, Najniższy szczebel drabiny 53

Formacje kontynuacji trendu Tasuki powyżej/poniżej luki cenowej, Białe dwójki, Trójka powyżej/poniżej luki cenowej Rozstania, Przeczekanie, Pod szyją, Na szyi, Wyrzucenie Trójki, Uderzenia trójki Tasuki powyżej/poniżej luki cenowej, Białe dwójki, Trójka powyżej/poniżej luki cenowej 54

Rozstania, Przeczekanie, Pod szyją, Na szyi, Wyrzucenie Trójki, Uderzenia trójki 55

2.7 Formacje harmoniczne Formację harmoniczne AB-CD Gartley Nietoperz Motyl Krab Formacja 5-0 Formacje harmoniczne są formacjami geometrycznymi. Formacje te pomagają przewidzieć z dużą precyzją przyszłe ruchy cen oraz punkty zwrotne na rynku forex. Do obliczeń formacji używamy metod opartych na współczynnikach fibonacciego oraz geometrii. Za ich pomocą możemy mierzyć zasięg i kurs ruchu waluty oraz zasięg jej punktów zwrotnych. Na rynku występują różne odmiany tych struktur, które da się wyrazić różnymi współczynnikami fibonacciego. Pod spodem zamieszczam najważniejsze formacje. 56

Powyżej przedstawiona formacja jest idealną formacją AB=CD. Gdzie wszystkie ramiona formacji są równe sobie. Zniesienie wewnętrzne ramienia BC powinno pokryć do 0.786 % ramienia AB. W przypadku zniesienia ramienia BC do poziomu 0.618 powinniśmy się spodziewać projekcji ramienia CD do poziomu 1.618. Jeżeli będzie to poziom 0.786 projekcja powinna zatrzymać się na poziomie 1.27. 57

58

Ten typ formacji przedstawiony powyżej pojawił sie pierwszy raz w książce "Profits in the stock market" napisanej w 1935 roku przez H.M Gartley. Więc formacja ta przybrała nazwisko swojego odkrywcy. Dla zwiększenia prawdopodobieństwa osiągnięcia zysku ważne jest aby ta formacja zawierała w sobie formację AB/CD oraz aby punkty zniesienia ramienia B sięgały poziomu od 0.618 do 0.786 ramienia XA. Jakkolwiek w praktyce punkt zniesienia ramienia B może przybierać różne wariacje. Ważne jest by móc go opisać współczynnikami fibonacciego. Formacja nietoperza jest kolejną z formacji harmonicznych, a odkryta została przez Scota Carneya. Można więcej się dowiedzieć o niej z jego książki "The Harmonic Trader". Jest bardzo precyzyjna i nie wymaga dużych zleceń "stop". Zniesienie ramienia B w stosunku do ramienia AB nie powinno przekroczyć 0.618, preferowane jest 0.382 do 0.5. 59

60

Odkrywcą powyższej formacji został Bryce Gilmore. Aby powyższa formacja była ważna musi zawierać w sobie strukturę AB=CD. Jednak najważniejszym punktem będzie zasięg punktu D, który to powinien być uformowany na projekcji ramienia XA sięgającego 1.27 do 1.618. 61

Formacja kraba jest kolejną formacją odkrytą przez Scotta Carneya. I jak formacja nietoperza można znaleźć ją szeroko opisaną w książce "The harmonic trader". Krytycznym punktem tej formacji jest projekcja ramienia XA, która powinna wynosić 1.618 co stanowi też projekcje ramienia BC sięgającą poziomu od 2.24 do 3.618. 62

63

Formacja przedstawiona powyżej jest formacją składającą się z 6 punktów. Biorąc swój początek w punkcie 0. Najbardziej krytycznym poziomem w tej formacji jest poziom 0.50 ramienia BC. Który to określa punkt zwrotny formacji i jest jednocześnie punktem jej zakończenia. Także punkt X też musi posiadać specyficzne położenie do ramienia AB, którego to ramie AB nie może przekroczyć bardziej niż o poziom 1.618. Formacja tego typu wymaga też formacji AB=CD aby była uważana za kompletnie zakończoną w punkcie D. Warto też zwrócić uwagę na punkty XAB, które są ruchem impulsu. Jakkolwiek jest to dość często spotykana formacja na rynkach finansowych, a w szczególności na wykresach czasowych wyższego rzędu jak : H1, H4, D1. Reguły opisujące modelową formację three-drive: 1. Najważniejsza jest symetria 2. Ruch 2 oraz 3 powinny być 127,2% lub 161,8% wydłużeniem zniesień A i C 3. Zniesienia A i C powinny stanowić 61,8% lub 78,6% poprzedniego ruchu dla rynku z bardzo wyraźnym trendem zniesienia te mogą wynosić 38,2% lub 50% 4. Czas trwania zniesień A i C powinny być symetryczne. Identycznie jest w przypadku wydłużeń. 5. Duża luka cenowa w dowolnym momencie czasu może być znakiem, że formacja jest zanegowana. Inwestorzy powinny poczekać na wyraźny sygnał, że osiągnięcie ekstremum jest nadal możliwe. 64

65

2.8 Poziomy wsparcia i oporu Co to są poziomy wsparcia i oporu. Linie wsparcia, wyznacza lokalne minimum na wykres, czyli jest to pozioma linia, poniżej której ostatnio kurs nie spadał istotnie, chociaż dochodził do jej poziomu. Mówiąc potocznie na niej się "wspierał", by następnie ulec odbiciu w górę. Linia wsparcia i obszar, w którym wykres zaczyna "odbijać" się w górę oznacza, że na rynku zaczyna pojawiać się zainteresowanie danym walorem i zaczynają przeważać kupujący nad sprzedającymi. Linię oporu, wyznacza lokalne maksimum na wykresie, czyli jest to pozioma linia, powyżej której ostatnio kurs nie wzrósł istotnie, chociaż dochodził do jej poziomów. Mówiąc potocznie na niej się "opierał", by następnie ulec odbiciu w dół. Linia wsparcia i obszar, w którym wykres zaczyna "odbijać" się w dół oznacza, że na rynku zaczyna pojawiać się mniejsze zainteresowanie danym walorem i zaczynają przeważać sprzedający nad kupującymi. 66

Poziom wsparcia i oporu Linie wsparcia i oporu mogą zamieniać się rolami pozostając na tym samym poziomie tworząc wspólną linię zwaną poziomem wsparcia i oporu. Dodatkowym charakterystycznymi elementem poziomu wsparcia i oporu są punkty przełamania, przekroczenie, których oznacza, że wykres nie zatrzymał się na linii oporu lub wsparcia tylko ją przeciął kontynuując trend spadkowy (przebicie od góry w dół) lub wzrostowy (przebicie od dołu w górę). Na poniższym rysunku niebieskie strzałki oznaczają poziomy wsparcia, zielone poziomy oporu, a punkty czerwone oznaczają punkty przełamanie wsparcia lub oporu. Poziom wsparcia poziom, przy którym interesy kupujących równoważą się z interesami sprzedających. Wsparcie zaznacza się na cenach niższych od rynkowych, dlatego czasem mówi się o wsparciu pod rynkiem 67

Poziom oporu poziom, przy którym interesy sprzedających równoważą się z interesami kupujących. Opór zaznacza się na cenach powyżej rynkowych Na rynku występuję również zjawisko konsolidacji. Konsolidacja ma miejsce, gdy rosnące ceny trafią na opór, lub spadające na wsparcie. Rynek często utrzymuje wtedy przez pewien czas zbliżony kurs, poruszając się w obie strony jedynie o niewielkie wartości, aż interesy sprzedających i kupujących nie zostaną rozwiązane i nie nastąpi odwrócenie lub kontynuacja wcześniejszego trendu Ukośne poziomy wsparcia i oporu - powstają przy identyfikacji trendu. Przebicie tych poziomów często jest sygnałem zmiany trendu. Analizując ruch kursu pary walutowej można zauważyć, że kurs co jakiś czas zmienia swój kierunek a następnie powraca do pierwotnego ruchu. Innymi słowy kurs wzrasta i spada stopniowo tworząc szereg kolejnych dołków i górek. Jeżeli połączy się ze sobą wyższe górki i niższe dołki uzyska się ukośne poziomy wsparcia i oporu. 68