Sztab Naczelnego Wodza w kampanii wrześniowej

Sztab Naczelnego Wodza w kampanii wrześniowej Radiostacja w każdym mp. dowództwa była oddalona od niego zawsze powyżej 10 km w dobrym ukryciu, aby sprzętu nie narażać na bombardowanie oraz w wypadku, gdyby trzeba ją było uruchomić, co zawsze było przewidywane, radiowywiad nieprzyjaciela był zmylony co do właściwego mp. NW. Wydaje się jednak, że najgroźniejsze było tylko wykrycie i zniszczenie sprzętu wskutek zbyt dużych jego rozmiarów oraz potrzebnego obszernego miejsca na zainstalowanie, natomiast co do obaw przed wykryciem przez radionamiar nieprzyjaciela to oddalenie stacji o 10 15 km od dowództwa, przy niedokładności wymiarów radiowywiadu z tak dalekich odległości, nie grało tak dużej roli, aby się nie domyśleć, że dowództwo jest gdzieś w najbliższym większym mieście, niedaleko miejsca jakie wykryły pomiary. Co do radiostacji pomocniczych, to poza jednym wypadkiem użycia jednej z nich, jaki miało miejsce w Siedlcach, nie było więcej czynne, gdyż nie dołączyły do sztabu NW począwszy od Brześcia n. Bugiem. Kopia, maszynopis; IPMS, sygn. B.I.4b/4 14 Ppor. Józef Biernacki, dowódca radiostacji W1 Kwatery Głównej Naczelnego Wodza. Relacja, Warszawa, 27 sierpnia [1948 r. ] 95 Józef BIERNACKI ur. 22 XI 1914 w Pittsburgu w USA w rodzinie emigrantów z Małopolski. Po powrocie do Polski w 1920 rodzice osiedlili się w Pleszewie, gdzie ukończył gimnazjum humanistyczne (1934 r.). Po kursie unitarnym w Różanie (1934/1935), w sierpniu 1935 przyjęty do Szkoły Podchorążych Łączności w Zegrzu. Po jej ukończeniu od października 1937 r. do wybuchu wojny służył w pułku radiotelegraficznym w Warszawie. Od kampanii wrześniowej dowodził radiostacją stacjonarną W Sztabu NW. Pozostał w Warszawie, podlegając dowództwu Armii Warszawa. Po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli niemieckiej. Przebywał w oflagu Braunschweig XI B, a od VI 1940 w Woldenbergu (oflag II C). Po powrocie z niewoli podjął pracę w gimnazjum w Pleszewie, ale już w lipcu 1945 został zmobilizowany do wojska, w którym przeszedł stanowiska od szefa łączności pułku w stopniu por. do płk. i zastępcy szefa Wojsk Łączności MON (1958 75). W 1952 ukończył studia inżynierskie, w 1959 studia magisterskie w Wojskowej Akademii Technicznej. Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych. W roku 1939 pełniłem służbę w pułku radiotelegraficznym w stopniu podporucznika. 1. Pułk radiotelegraficzny w czasie mobilizacji wystawił 30 plutonów radio z numeracją od 1 do 30 96. Skład plutonu radiotelegraficznego: 4 stacje typu RKD lub N1. Stacje były o zaprzęgu konnym. Obsługa jednej stacji 4 ludzi. Pluton posiadał cztery wozy taborowe. Plutony mobilizowały się podczas alarmu lub mobilizacji I rzutu. Oprócz plutonów radio wystawione były plutony marszowe, które posiadały w swoim stanie trzy stacje. Dla dowódców armii pułk mobilizował kompanie radio. Było ich zdaje się 10. Kompania radio posiadała 1 stację RKGA i 2 stacje RKD lub N1. Dla Sztabu NW pułk wystawił pluton radio NW. Przewidziane było, że w tym plutonie będą 2 stacje RKGA. Później, a mianowicie 30 sierpnia 1939 r. zamiast stacji RKGA przydzielono stację W1. Zasięg poszczególnych stacji: RKD na klucz 25 km, na fonię 15 km, N1 na klucz 30, na fonię 20, N2 na klucz 15, na fonię 10. 2. Przydział radiostacji: w kampanii wrześniowej radiostacje były w następujący sposób przydzielone: Sztab NW 2 stacje W1, Dowództwa armii RKGA, Dywizja RKD i N1, Pułki N2. 3. Skład plutonu radio NW: pluton radio posiadał 2 stacje typu W1. Z tych stacji jedna była stała, druga ruchoma. Były to jedyne stacje podobnego typu w Polsce. Stacja W1 stała. Dowódca do 1 września por. [Zdzisław] Kossakowski, od 1 września godz. 15 ppor. Biernacki. Zastępca st. sierż. Marcinkowski i sierż. Zakrzewski. Obsługa 24 szeregowców. Rozmieszczenie radiostacji: Biuro Operacyjne w Schronie NW przy ul. Rakowieckiej 4. Stacja nadawcza na Powązkach w Głównej Składnicy Łączności. Biuro Operacyjne połączone było z nadajnikiem pięciokrotnym połączeniem kablowym. Maszt był na wysokości 45 m. Zasięg stacji 2000 km na falach długich. Stacja W1 ruchoma stała na Mokotowie. Była rozwinięta. Składała się ona z 8 samochodów. Dowódcą stacji od 1 września był por. Kossakowski. Zasięg jej był mniejszy niż stacji stałej. Miała też niższy maszt. Stacja W1 stała korzystała z prądu elektrowni. Miała również agregat Diesla o mocy 5 kw. Agregat posiadał kanister 95 Relacja spisana w Biurze Historycznym w Warszawie przez ppłk. Stanisława Szancera Stanisława i mjr. Władysława Romana. 96 Wykaz pododdziałów mobilizowanych przez pułk radiotelegraficzny R. Rybka, K. Stepan, Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny W i jego ewolucja, Warszawa 2010, s. 484 486. 328

Relacje o pojemności 40 litrów. Jedno napełnienie wystarczało na 3 godziny pracy. Agregat puszczano w ruch w tym wypadku, kiedy elektrownia nie dawała prądu i wtenczas, kiedy nadawano depesze. Przygotowane było 6 beczek z ropą, każda po 200 l. Zapas ropy wystarczał na ok. 100 godzin pracy. Ropę i oleje można było w każdej chwili w Warszawie uzupełnić. ( ) 97 6. Schron NW był urządzony przy ul. Rakowieckiej 4 w budynku, gdzie obecnie mieści się Ministerstwo Administracji i Ministerstwo Kultury. W roku 1939 r. budynek był jeszcze niewykończony, ale już pod dachem. Budynek jest wysokości: część środkowa 3 piętra, boczne skrzydła 2 piętra. W roku 1939 wykończony był schron, parter i pierwsze piętro. Na dziedzińcu był jeszcze materiał murarski. Budynek był budowany pod pozorem, że buduje się nowe pomieszczenie dla archiwum wojskowego. Budynek projektował inż. Brukalski, instalację zakładał inż. Gromalski (dzisiaj w BOSie) i inż. Groszkowski. Schron był żelbetonowy o grubości powały 1,4 m. Schron posiadał około 70 ubikacji i był budowany w kształcie litery H. Schron posiadał własną elektrownię i wodociąg. Elektrownia zainstalowana była w schronie. Potężne urządzenia wentylacyjne zapewniały dopływ powietrza. Do schronu prowadziły 4 wejścia. Przez środek schronu prowadził korytarz. Z korytarza prowadziły drzwi do poszczególnych ubikacji. Niektóre ubikacje miały połączenia [między sobą], większość ubikacji była 3x4 m. Niektóre ubikacje były większe, np. radiostacja, sala posiedzeń, elektrownia miały wielkość 3x6 lub 3x8. W korytarzu znajdowały się stoliki składane i stołki dla żandarmów. Osobne ubikacje przeznaczone były na ustępy i tusze. W środkowej części schronu znajdował się gabinet NW. Obok gabinetu NW była sala posiedzeń i poczekalnia. W dalszej części gabinet NW łączył się z gabinetem Szefa Sztabu. Przydział pomieszczeń następujący: ubikacja nr 2 poczekalnia, nr 4 gabinet NW, nr 6 sala posiedzeń, nr 3 gabinet Szefa Sztabu, nr 1 i 3 radiostacja. Numeracja ta pozostała do dnia dzisiejszego. Urządzenie schronu było nowoczesne, meble z firmy Januszkiewicz, stalowe rury pomalowane na czarno, blaty z dykty koloru brązowego. Takie same meble posiadał i NW. W każdym pomieszczeniu, a więc i w gabinecie NW znajdowało się godło państwowe, portret Prezydenta i Marszałka Śmigłego. Urządzenie gabinetu Śmigłego przedstawiało się w następujący sposób: biurko, krzesła i kanapa. Biuro radiostacji znajdowało się naprzeciw gabinetu NW. Radiostacja korespondowała z 9 radiostacjami typu RKGA, a mianowicie: Stacja Poznań Stacja Pomorze Stacja Prusy Stacja Łódź Stacja Kraków Stacja Modlin Stacja Śląsk Stacja Narew Stacja Karpaty. W późniejszym okresie kampanii doszły i inne radiostacje, z których pamiętam stację Zulauf 98. Były to przeważnie stacje typu RKD. Radiostacja posiadała wszystkie możliwe urządzenia nowoczesne. Sama była ostatnim wyrazem techniki. Miała Fultograf, przyrząd do przekazywania na odległość szkiców i rysunków. Niestety nie było komu ich przekazywać. Oprócz radiostacji znajdowały się schrony: pomieszczenie dla 6 aparatów juzowych, centrala telefoniczna i biura oficerów Sztabu. Biura były połączone ze sobą aparatami telefonicznymi. Na parterze urządzone było kasyno, kuchnia, bufet. Prócz tego były tam biura Sztabu NW, w których mogli oficerowie pracować, jeżeli nie było zagrożenia lotniczego. Kasyno na ogół było słabo prowadzone. Na pierwszym piętrze umieszczono łóżka żołnierskie dla oficerów. O ile ja wiem, Rydz-Śmigły stale urzędował w schronie. Część ulicy Rakowieckiej zamknięta była dla ruchu pieszego i kołowego. Tylko samochód NW dojeżdżał do samego budynku. Wszyscy oficerowie posiadali przepustki. Zakonspirowanie miejsca pracy NW było tak duże, że Niemcy nie dowiedzieli się, gdzie on naprawdę urzędował. Tak samo nie wiedziała o tym ludność Warszawy. 7. Przebieg wypadków 30 sierpnia 1939 r. Praca mobilizacyjna pułku radio. Zmiana rozkazów odnośnie do przydziałów typu stacji radio dla NW. Zamiast RKGA przydzielono W1. 31 sierpnia 1939 r. Praca mobilizacyjna pułku radio. 1 września 1939 r. O godz. 15 objąłem obowiązki dowódcy radiostacji W1 stałej. Urzędowałem w biurze operacyjnym radiostacji w schronie NW. W tym dniu dowódca ochrony Sztabu miał odprawę z oficerami, na której podkreślił konieczność utrzymania w tajemnicy tego miejsca pracy. Nie wolno było powiedzieć, że pracuje się przy ul. Rakowieckiej. Wszystkie telegramy, które przychodziły odbierał kpt. [Leonard] Rogala 99, oficer szyfrowy. Telegramy były zaszyfro- 97 Pominięto fragment, w którym autor wymienia obsadę personalną Sztabu NW i jednostek łączności. 98 Gen. bryg. Juliusz Zulauf, dowódca 5 DP ze Lwowa dowodził w kampanii wrześniowej Grupą Operacyjną broniącą dostępu do Warszawy od północnego wschodu, a następnie był dowódcą odcinka Warszawa-Wschód (Praga). 99 Z referatu szyfrów Oddziału II. 329

Sztab Naczelnego Wodza w kampanii wrześniowej wane wszystkie jednakowym szyfrem. Często kpt. Rogala przy mnie odszyfrowywał i w razie niemożności zrozumienia tekstu po porozumieniu się z Szefem Sztabu nakazywał zarządzenie powtórzenia depeszy. Marszałka Śmigłego widziano parę razy. Cały czas był mocno przeziębiony, z powodu chrypki bardzo cicho mówił i trzeba było całkiem blisko stać [obok] niego, aby coś usłyszeć. Co chwilę kładł się w swoim gabinecie na tapczanie i brał okłady. Specjalnego zdenerwowania u niego nie zauważyłem. Parę razy odwiedziła go jego żona. Silnie zdenerwowany był gen. Stachiewicz. Spokojem odznaczał się gen. Malinowski. Kiedy urzędował gen. Stachiewicz długo czekałem na odpowiedź na depeszę. Były narady, a nawet krzyki. Czas oczekiwania trwał do 2 godzin. Wtenczas, kiedy gen. Malinowski zastępował gen. Stachiewicza, cały Sztab pracował o wiele spokojniej i odpowiedź na depeszę otrzymywałem w przeciągu pół godziny. W całym sztabie było dwóch podporuczników. W kasynie nie mógł równocześnie jeść cały sztab. Ja jadłem obiad w ostatniej kolejce. Często mój obiad składał się tylko z jednej zupy. W kasynie można było dostać wino i piwo. Nie zauważyłem, aby oficerowie dużo pili. W dniu 1 września łączność z poszczególnymi stacjami była. 2 września 1939 r. W ciągu dnia 2 września łączność funkcjonowała. Pamiętam, że w gabinecie Rydza-Śmigłego był tłok. Znajdowało się tam parę osób. Rydz-Śmigły uniósł się i mówił coś o drodze służbowej. 3 września 1939 r. Otrzymałem wiadomość, że Armia Kraków straciła szyfry. Niemcy dostali szyfry polskie w swoje ręce. Juzogram podawał straciliśmy szyfry. Szyfry te obowiązywały w całej armii na szczeblu NW, dowództw armii i grup operacyjnych. Wybuchł popłoch w sztabie. Gen. Stachiewicz zarządził przerwanie łączności radiowej aż do otrzymania przez poszczególne armie nowych szyfrów. Rozesłano je gońcami lotniczymi. Przerwa w łączności trwała 6 godzin. 4 września 1939 r. W dniu 4 września marszałek Śmigły w towarzystwie attaché angielskiego i francuskiego wyjechał samochodem na miasto celem zwiedzenia miejsc zbombardowanych przez Niemców. Attaché francuski i angielski parę razy odwiedzili marszałka Śmigłego w schronie. Łączność w tym dniu funkcjonowała. Nie pamiętam, którego dnia, ale w każdym razie przed 6 września jedna z bomb padła na składnicę łączności i uszkodziła linkę masztu. Maszt się wywrócił. Tym samym została przerwana łączność z armiami. Stacja W1 ruchoma miała mniejszy zasięg niż stacja stała. Podkreślam na tym miejscu, że faktycznie NW posiadał tylko jedną radiostację. Nakazano mi w ten sposób rozwiązać sprawę, żeby wykorzystać jako maszt drapacz znajdujący się na placu Napoleona. W gmachu Prudentialu na dachu znajdowała się stacja telewizyjna. Z dachu spuściłem dwanaście promieni antenowych. Na parterze gmachu umieściłem nadajnik. Radio zaczęło znowu funkcjonować. Przerwa w pracy stacji trwała około 12 godzin. 5 września 1939 r. Żadnych wypadków nie pamiętam. 6 września 1939 r. W godzinach wieczornych otrzymałem rozkaz od płk. [Heliodora] Cepy 100 : przygotować stację do transportu. Zapotrzebowałem 8 samochodów ciężarowych, z tego 6 samochodów przewidywano na sprzęt, dwa samochody dla ludzi. Stacja miała być czynna do ostatniej chwili. Miałem tak wszystko przygotować, ażeby w jak najkrótszym czasie stacja mogła być załadowana. Potrzebne prace wykonałem. Kiedy marszałek Śmigły wyjechał z Warszawy tego dokładnie nie pamiętam, prawdopodobnie 7 września. 7 września 1939 r. Otrzymałem rozkaz od mjr. [dypl. Tadeusza] Roli 101, że radiostacja pozostaje na miejscu. Powiedzieli, że samochody potrzebne są do innych celów. Nie wiem jakie cele były ważniejsze od radiostacji. Mjr. Rola kazał radiostację doprowadzić do porządku. W tym dniu wyjechała część sztabu. 8 września 1939 r. W schronie NW pozostałem sam z kpt. Rogalą 102. Radiostacja funkcjonowała. Cały dzień przychodziły meldunki o ogólnym położeniu. Tak zwykle dawałem meldunki kpt. Rogali, a on je odszyfrowywał. Niestety nie wiedzieliśmy gdzie te meldunki posłać i nie wiedzieliśmy co z nimi zrobić 103. Obaj byliśmy w strasznym nastroju. Widziałem jak kpt. Rogala płakał, czując własną bezsilność. W sali posiedzeń znajdowała się mapa na ścianie, na którą Szef Sztabu z oficerem operacyjnym nanosili sytuację. Na podstawie meldunków robiliśmy to dalej. W ten sposób położenie poszczególnych armii znane było tylko nam dwóm. Do opuszczonego schronu przez NW, do schronu niepilnowanego przez żandarmów zaczęła napływać ludność. Ludzie ci chcieli się schronić przed bombardowaniem. Zaczęli napływać z tobołkami. Ażeby zapobiec tej inwazji wystawiłem wartownika przy wejściu do schronu z obsługi stacji. Wartownikowi z trudem udawało się powstrzymać ludność cywilną. 100 Naczelny Dowódca Łączności. 101 Wcześniej oficer Szefostwa Łączności Szt. Gł., w czasie wojny w Dowództwie Łączności NW. 102 Nie jest to prawdą, gdyż po wyjeździe NW pozostał w Warszawie gen. Stachiewicz z grupą oficerów. Opuścił on stolicę w nocy z 8/9 września. 103 Jest to kolejny fragment informacji, który nie budzi zaufania. Z relacji Naczelnego Szefa Łączności płk. dypl. H. Cepy wynika bowiem, że dla utrzymania łączności między Brześciem a Warszawą zorganizował on pomocniczy ośrodek łączności w Siedlcach, który działał dobrze. Łączność radiową między Brześciem a gen. Stachiewiczem w Warszawie utrzymywała również stacja krótkofalowa MW w Pińsku. 330

Relacje 9 września 1939 r. Nie pamiętam dokładnie którego dnia 9 albo 10 [września] dowiedziałem się przypadkowo, że w budynku Kierownictwa Marynarki Wojennej przy ul. Wawelskiej pracuje radiostacja Marynarki Wojennej. Była to stacja o typie specjalnym krótkofalowa. Udałem się tam celem porozumienia się z nimi. Dowódcą stacji był por., którego nazwiska nie pamiętam. Radiostacja ta korespondowała z Helem i Pińskiem. Zwróciłem się do niego z prośbą o przekazanie większej ilości moich telegramów do Pińska. Chciałem, ażeby Pińsk przekazał znowu te telegramy do Brześcia, gdzie, jak wiedziałem, miał się znajdować NW. Połączenia z Brześciem nie miałem 104. Bardzo mi ta sprawa leżała na sercu, ponieważ wiedziałem jak ważne są depesze, które leżą bezużyteczne w moim ręku. Depesze, na które nie mogłem odpowiedzieć. Dowódcy armii czekali na rozkazy, których nie mogli otrzymać. Porucznik odmówił mi. Uzasadnił to tym, że ma wiele pracy i dużo zaległych telegramów do Helu i Pińska. Tłumaczenia nie pomogły, chociaż wiedziałem, że przecież korespondencja kierownictwa Marynarki z Helem i Pińskiem nie miała specjalnej wartości. Stację W1 ruchomą Kossakowskiego przypadkiem raz złapałem. Trwało to tylko krótką chwilę. Jakie były losy tej stacji nie wiem. Podobno ją zbombardowano. 10 września 1939 r. Przez trzy dni byliśmy sami 105. Kiedy dokładnie przybył do schronu sztab gen. [dyw. Juliusz] Rómmel nie pamiętam 106. Prawdopodobnie 10 [września] jako pierwszy oficer do sztabu gen. Rómmla przybył do schronu kpt. żandarmerii [Henryk] Łukowski 107. Zorganizował on zaraz ochronę schronu. 11 września 1939 r. Pamiętam dobrze pierwsze spotkanie moje z dowódcą łączności armii gen. Rómmla płk. Malinowskim 108. Byłem na mieście. Przyszedłem do schronu i zobaczyłem, że w korytarzu przy stoliku dyżurnego żandarma spał jakiś oficer. Moje wejście obudziło go. Poznałem go. Był to płk. Malinowski. Był on zupełnie roztrzęsiony nerwowo. Pierwsze jego słowa były ale jak ich Niemcy złapią to będzie bigos. Nie zrozumiałem o co chodzi. Potem pokazało się, że mówił o masach ludności cywilnej, która uciekała drogami. Płk. Malinowskiemu zameldowałem o radiostacji Marynarki Wojennej. Zarządził on natychmiastowe przeniesienie radiostacji do schronu Szt. Gł. Radiostacja podlegała mnie. Przekazywała ona do Pińska depesze. Depesze te dochodziły do Naczelnego Dowództwa. W ten sposób drogą okrężną przez Pińsk przez pewien czas została nawiązana łączność. Na moje depesze otrzymałem odpowiedzi od ND. W jaki sposób Pińsk przekazywał depesze do Brześcia nie wiem. W dniu 11 września pierwszy raz zobaczyłem gen. Rómmla. Zrobił na mnie wrażenie człowieka bardzo energicznego. Od czasu przybycia sztabu gen. Rómmla do schronu w biurze operacyjnym radio praca była bardzo ciężka. Bardzo dużo oficerów przychodziło do biura. Stale przesiadywał w biurze płk. Kułakowski 109. Przy korespondencji używano tekstu otwartego z użyciem kryptonimów, na przykład otrzymałem depeszę od Armii Poznań o następującej treści ogórek podążył do Wandy. Miało to oznaczać: Gen. Kutrzeba ze swoją armią posuwa się w kierunku na Warszawę. ( ) 110 Oryginał, maszynopis; CAW, Relacje uczestników Kampanii Wrześniowej, sygn. II.3.26 104 Radiostacja por. Kossakowskiego nie rozpoczęła jeszcze pracy. 105 Patrz poprzedni przypis. 106 Gen. J. Rómmel przybył na ul. Rakowiecką 8 września między godz. 10 a 11.00, zastając tam urzędującego gen. Stachiewicza. Obaj generałowie piszą o tym w swoich wspomnieniach. 107 Oficer 1 dywizjonu żandarmerii w Warszawie. 108 Ppłk Władysław Malinowski, dowódca łączności Armii Łódź, a następnie Warszawa. 109 Ppłk dypl. Marian Kułakowski, kwatermistrz Armii Łódź, a następnie Warszawa. 110 Opuszczono dalszą część relacji, która dotyczy ostatnich dni obrony Warszawy i kapitulacji. 331