ACTA AGRARIA ET SILVESTRIA

POLSK A AK ADEMIA NAUK ODDZIA W KR AKOWIE KOMISJA NAUK ROLNICZYCH I LEŒNYCH ACTA AGRARIA ET SILVESTRIA SERIES SILVESTRIS Vol. XLIV, 2006 WYDAWNICTWO ODDZIA U POLSKIEJ AKADEMII NAUK KRAKÓW

KOMITET REDAKCYJNY W³adys³aw Filek, Andrzej Jaworski, Janusz Rz¹sa, Jerzy Starzyk, Kazimierz Zarzycki przewodnicz¹cy REDAKTOR SERII Andrzej Jaworski ADRES REDAKCJI Katedra Szczegó³owej Hodowli Lasu Akademii Rolniczej w Krakowie 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 REDAKTOR WYDAWNICTWA Teresa Czerniejewska-Herzig Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy szego Copyright by Autorzy, Polska Akademia Nauk Oddzia³ w Krakowie Kraków 2006 Wydawnictwo Oddzia³u Polskiej Akademii Nauk 31-018 Kraków, ul. œw. Jana 28 tel.: (012) 422-36-43 w. 12, 22, kolporta 15, fax: (012) 422-27-91 www.pan-krakow.pl Objêtoœæ ark. wyd. 6,5; ark. druk. 7,5 Druk i oprawa: PANDIT, 31-334 Kraków, ul. okietka 177 tel. (012) 635-18-79 w. 27

Czterdziesty czwarty tom Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris 3 dedykowany jest Profesorowi Jerzemu Fabijanowskiemu JUBILEUSZ 90-LECIA URODZIN PROF. DRA JERZEGO FABIJANOWSKIEGO W lipcu 2006 roku mija 90. urodzin Profesora doktora Jerzego Fabijanowskiego. Z tej okazji warto przypomnieæ sylwetkê Pana Profesora, wybitnego leœnika, autorytetu w dziedzinie hodowli lasu, znanego i cenionego dzia³acza na polu ochrony przyrody, redaktora Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris w latach 1960 1996, cz³owieka wielkiego serca, przyjaciela m³odzie y. Profesor Jerzy Fabijanowski urodzi³ siê 28 lipca 1916 roku w Lublinie w rodzinie inteligenckiej. Do gimnazjum uczêszcza³ w Sierpcu, ukoñczy³ je w roku 1936, nastêpnie jako ochotnik przez rok by³ s³uchaczem Szko³y Podchor¹ ych Rezerwy w Pu³tusku. W 1937 roku rozpocz¹³ studia na Wydziale Leœnym SGGW w Warszawie, które przerwa³a II wojna œwiatowa. Walczy³ w obronie Modlina, za co zosta³ odznaczony Krzy em Walecznych, a nastêpnie trzy tygodnie przebywa³ w obozie jenieckim w Dzia³dowie. W styczniu 1940 roku ucieka z okupowanego kraju do Francji. W szeregach II Dywizji Strzelców Pieszych znów walczy³ przeciwko hitlerowcom. Po klêsce Francji, chc¹c unikn¹æ niewoli, wraz z wy ej wymienion¹ jednostk¹ by³ internowany w Szwajcarii.

4 Przebywaj¹c w obozie w Winterthur, od 1941 roku kontynuowa³ studia na Wydziale Leœnym Politechniki Zwi¹zkowej w Zurichu. Studia ukoñczy³ w 1945 roku prac¹ dyplomow¹ z hodowli lasu i urz¹dzania lasu, w której przedstawi³ mo liwoœci zastosowania w polskich lasach ciêæ pielêgnacyjnych opracowanych przez Schädelina. Pracê zawodow¹ rozpocz¹³ jako asystent w Katedrze Hodowli Lasu, praktykê odbywa³ w lasach doœwiadczalnych Politechniki. W 1948 roku obroni³ pracê doktorsk¹ pt. Badania zwi¹zków miêdzy wystaw¹, ukszta³towaniem terenu, mikroklimatem i roœlinnoœci¹ w Fallätsche, jej promotorem by³ wybitny uczony z zakresu hodowli lasu Profesor Hans Leibundgut. Mimo propozycji pozostania w Szwajcarii, w paÿdzierniku 1948 roku wróci³ do zniszczonego wojn¹ kraju, gdzie czeka³y na Niego matka i dwie siostry. Ojciec zgin¹³ w czasie II wojny œwiatowej w Zwi¹zku Radzieckim. W Polsce rozpocz¹³ pracê jako adiunkt naukowo-gospodarczy w Lasach Szkolnych Uniwersytetu Jagielloñskiego. W latach 1950 1962 pracowa³ w Zak³adzie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie (dyrektorem by³ prof. dr W³adys³aw Szafer), gdzie powierzono Mu stanowisko kierownika Dzia³u Ochrony Roœlin. W 1955 roku uzyska³ tytu³ naukowy docenta. Od 1956 roku by³ dodatkowo zatrudniony na 1/2 etatu w Zak³adzie Badañ Leœnych PAN jako kierownik Pracowni Hodowli Lasu. Od roku 1962 pracowa³ na stanowisku kierownika Pracowni Szczegó³owej Hodowli Lasu w Zak³adzie Badañ Leœnych, którym kierowa³ wówczas prof. dr hab. Tadeusz Gieruszyñski. W 1963 roku zosta³ s³u bowo przeniesiony z ZBL na reaktywowany Wydzia³ Leœny w Krakowie. Pocz¹tkowo by³ kierownikiem Katedry Szczegó³owej Hodowli Lasu, a nastêpnie, w zwi¹zku z reorganizacj¹ Wydzia³u, innych jednostek zawsze jednak zwi¹zanych z hodowl¹ lasu. W tym czasie prowadzi³ wyk³ady i æwiczenia terenowe z wymienionej dyscypliny dydaktycznej. W 1965 roku Rada Pañstwa nada³a Mu tytu³ profesora nadzwyczajnego, a w 1975 roku profesora zwyczajnego nauk leœnych. Profesor Fabijanowski w swojej dzia³alnoœci naukowej ³¹czy³ dwie pasje badawcze: hodowlê lasu i ochronê przyrody oraz kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego. W pierwszej grupie tematycznej na podkreœlenie zas³uguje praca dotycz¹ca metod przebudowy monokultur œwierkowych w Tatrach (Ochrona Przyrody 1959, r. 26). Przedstawione w niej zasady przebudowy, na podstawie dok³adnej diagnozy siedliska i drzewostanu na powierzchniach porównawczych, stanowi¹ wzorcowy model postêpowania hodowlanego w tego rodzaju œwierczynach. Du e znaczenie praktyczne dla odnowienia i pielêgnacji lasu maj¹ wyniki badañ zwi¹zane z doskonaleniem oceny potrzeb œwietlnych jakoœci podrostów sosny, jod³y i œwierka na podstawie cech morfologicznych (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris 1974, vol. 14; 1975, vol. 15). W wyniku wieloletnich, pionierskich badañ na obszarze Gór Œwiêtokrzyskich dotycz¹cych wp³ywu wód gruntowych na roœlinnoœæ (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris 1967, vol. 7), uzyskano cenne informacje o charakterze poznawczym dotycz¹ce podstaw doskonalenia regionalnej typologii leœnej i planowania hodowlanego (opra-

cowanie wspólne z prof. Kazimierzem Zarzyckim). W tej grupie tematycznej znalaz³y siê tak e prace z zakresu przyrodniczych podstaw naturalnego kierunku hodowli lasu. Nale y tu przede wszystkim rozprawa o roœlinnoœci rezerwatu lipowego Obro yska ko³o Muszyny (Ochrona Przyrody 1961, r. 27), a tak e lasów o charakterze pierwotnym w rezerwacie opuszna w Gorcach (Zeszyty Naukowe AR w Krakowie 1989, nr 232, Sesja Naukowa, z. 23). Do drugiej grupy nale y m.in. unikalne, do tej pory aktualne, opracowanie dotycz¹ce zabudowy brzegów rzek (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris 1975, vol. 15). Wykazano w nim rolê roœlin w utrwalaniu brzegów rzek i zabezpieczenie ich przed rozmywaniem. By³a to pierwsza w Polsce tego rodzaju rozprawa naukowa Na podkreœlenie zas³uguj¹ liczne publikacje zwi¹zane z racjonalnym gospodarowaniem naszymi zasobami naturalnymi, g³ównie roœlinami i pielêgnacj¹ krajobrazu np. w okolicach Szczawnicy i Ro nowa (Ochrona Przyrody 1957, r. 24 i Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 1981, z. 21). Wiele prac profesora Fabijanowskiego (oprócz wymienionych ju dwóch grup tematycznych) wi¹ e siê z ocen¹ stanu lasów karpackich i wskazaniem zasad zagospodarowania, np. prace o lasach zlewni Bia³ej Wody (Roczniki Nauk Rolniczych 1962, t. 96 ser. D) oraz syntetyczna analiza stanu lasów karpackich (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris 1974, vol. 14). W dorobku naukowym zwracaj¹ tak e uwagê publikacje dotycz¹ce lasów zniekszta³conych w wyniku dzia³alnoœci przemys³owej. Nale ¹ tu prace zespo- ³owe prowadzone w Puszczy Niepo³omickiej (Ecological Studies 49, Springer- -Verlag 1984) i w otoczeniu kopalni odkrywkowej siarki w Piasecznie (Ekologia Polska 1961, seria B, t. VII, z. 3). Znaczny dorobek stanowi¹ opracowania dydaktyczne. Na podkreœlenie zas³uguj¹ syntetyczne i wszechstronne rozdzia³y w dziewiêciu ksi¹ kach o charakterze podrêczników lub monografii, z których korzysta te m³odzie studiuj¹ca (m.in. Tatrzañski Park Narodowy, Kraków PWN, 1975; Park Narodowy na Babiej Górze, Kraków PWN, 1982; Karpaty Polskie, Kraków UJ, 1995). Na uwagê zas³uguj¹ te liczne prace popularyzuj¹ce wiedzê hodowlan¹. Przyk³adowo, w jednej z nich (Sylwan 1963, r. 107, nr 2) Profesor Fabijanowski przedstawi³ na podstawie doœwiadczeñ szwajcarskich zasady planowania hodowlanego i stosowania rêbni stopniowej gniazdowej udoskonalonej. Dziêki zaanga owaniu Profesora, rêbnia ta zosta³a wdro ona w lasach krynickich, gdzie obecnie niektóre drzewostany maj¹ charakter unikalny w Karpatach Zachodnich. Podsumowuj¹c Jego dorobek publikacyjny nale y stwierdziæ, e jest on imponuj¹cy, obejmuje bowiem 195 pozycji, w tym 62 rozprawy i artyku³y naukowe. Jak ju wspomniano prof. dr Jerzy Fabijanowski by³ d³ugoletnim nauczycielem akademickim. Na wyk³adach i æwiczeniach terenowych z hodowli lasu olbrzymi¹ uwagê przywi¹zywa³ do zrozumienia naturalnych procesów zachodz¹cych w drzewostanach i podkreœla³ koniecznoœæ umiejêtnego sterowania tymi procesami przez zabiegi odnowieniowe i pielêgnacyjne dla kszta³towania wielofunkcyjnego modelu lasu. 5

6 Do programu wprowadzi³ m.in. zagadnienia dotycz¹ce planowania hodowlanego na podstawie jednostek planowania, jak równie zasady zagospodarowania lasów w rezerwatach czêœciowych, w parkach krajobrazowych oraz obszarach chronionego krajobrazu. Prof. dr Jerzy Fabijanowski od siebie i wspó³pracowników wymaga³ rzetelnego stosunku do nauczania, od studentów gruntownej wiedzy i dlatego egzaminy z hodowli lasu nie nale a³y do ³atwych. Nie mo na pomin¹æ zas³ug Profesora w zakresie kszta³cenia kadr naukowych. Œwiadczyæ o tym mo e m.in. kierowanie 95 pracami magisterskimi, promowanie 9 doktorów, opiniowanie 35 rozpraw doktorskich, 19 habilitacyjnych, jak te 41 opinii w sprawie nadania tytu³u naukowego profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. Do dzia³alnoœci o charakterze naukowo-organizacyjnym nale y te udzia³ prof. Jerzego Fabijanowskiego w redakcjach czasopism naukowych. By³ cz³onkiem Rady redakcyjnej rocznika Ochrona Przyrody, Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, od 1960 do 1996 roku by³ redaktorem serii leœnej Acta Agraria et Silvestria. Profesor Jerzy Fabijanowski uzyska³ wiele nagród za dzia³alnoœæ naukow¹ i dydaktyczn¹, w tym 3 nagrody Sekretarza Naukowego PAN, 3 nagrody Ministra Nauki, Szkolnictwa Wy szego i Techniki oraz Nagrody Pañstwowe pierwszego stopnia, a w roku 1996 nagrodê Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa za ca³okszta³t dzia³alnoœci w dziedzinie ochrony przyrody. Wœród 21 odznaczeñ i medali Profesor otrzyma³ Krzy Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzy Oficerski Orderu Odrodzenia Polski i Medal Komisji Edukacji Narodowej. Profesor Jerzy Fabijanowski to wyj¹tkowa osobowoœæ, pe³na pogody ducha, serdecznoœci, yczliwoœci i poczucia humoru. Z okazji tak wspania³ego Jubileuszu w imieniu Komitetu Redakcyjnego, czytelników, uczniów i wychowanków niech nam wolno bêdzie z³o yæ Panu Profesorowi Jerzemu Fabijanowskiemu s³owa wdziêcznoœci za wieloletni trud przekazywania wiedzy dla dobra polskich lasów i stworzenia wœród wspó³pracowników atmosfery yczliwoœci. Do³¹czamy do tego najserdeczniejsze yczenia zdrowia i d³ugich lat ycia w szczêœciu i przyjaÿni. Komitet Redakcyjny Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris

We dedicate the forty fourth volume of Acta Agraria et Silvestria, 7 series Silvestris to Professor Jerzy Fabijanowski JUBILEE OF NINETIETH BIRTHDAY OF PROF. DR. JERZY FABIJANOWSKI The ninetieth birthday of Prof. Dr. Jerzy Fabijanowski has passed in July 2006. On this occasion it is proper to present the personality of this outstanding forester, the authority in silviculture, a known and respected nature conservation worker, the editor of Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris during the period from 1960 to 1996, a man of a great heart, and a friend of university students. Professor Fabijanowski was born in Lublin on 28 July 1916 in an intellectual family. In 1936 he graduated from the secondary school in Sierpc, and then, as a volunteer, he was for a year a student of the Military College for Reservists in Pu³tusk. In 1937 he was admitted to the Faculty of Forestry, Agricultural University of Warsaw (SGGW), but his university studies were interrupted by World War II. He fought in defense of Modlin where he was awarded the Cross of Gallantry. He was a prisoner of war in the Dzia³dowo camp for three weeks. In January 1940 Professor Fabijanowski escaped from occupied Poland to France. There, in the ranks of the Second Division of Fisiliers, he again fought against the Nazis. After defeat of France he was confined, together with his division, to an internment camp in Switzerland, thus avoiding a German war prison. While in the internment camp in Winterthur, he began in 1941 to continue his forestry education at the Faculty of Forestry, Polytechnic of Zurich. He graduated in 1945, and his diploma thesis in silviculture and forest management concerned the possibility of application of tending cuttings worked out by Schädelin in Polish forests. His professional employment Professor Fabijanowski began as an assistant in the Department of Silviculture, Polytechnic of Zurich. In experimental forests of the Polytechnic he obtained a practical training. In 1948 he obtained his Ph.D. degree on the basis of his doctoral dissertation entitled: Studies on the relationships between exposure, terrain configuration, microclimate, and vegetation in Fallätsche, supervised by an outstanding scientist in silviculture Professor Hans Leibundgut. In spite of the proposition of staying in Switzerland Professor Fabijanowski returned to Poland, a country ruined by war, where he was awaited by his mother and sister. His father was killed in the Soviet Union during World War II. After returning to Poland he began to work in School Forests of the Jagiellonian University of Cracow. From 1950 to 1962 Professor Fabijanowski was a head of the Plant Protection Section in the Nature Conservation Department of the Polish Academy of Sciences in Cracow (headed by Professor W³adys³aw Szafer). In 1955 he obtained the scientific title of Assistant Professor. Since 1956 he was also a part time employee of the Forestry Department of the Polish Academy of Sciences as a head of Silviculture Section, and in 1962 on this post he became a full time employee of this Department headed at that time by Professor Tadeusz Gieruszyñski. In 1963 Professor Fabijanowski was appointed the head of the Department of Silviculture at the Faculty of Forestry, which was reactivated at the Agricultural University in Cracow. He was lecturing in silviculture. In 1965 he obtained the title of Associate Professor, and in 1975 of Full Professor of forestry sciences. Professor Fabijanowski in his scientific activity followed his two research passions: silviculture with nature conservation, and formation of natural environment. In the first group of problems a study concerning methods of conversion of Norway spruce monocultures in the Tatra Mountains is a leading work (Ochrona Przyrody 1959, 26). The methods of conversion presented in this paper, based on a detailed diagnosis of the site and forest stand, make a standard model of a silvicultural procedure in this kind of spruce stands. Research results connected with the improvement of methods of estimation of light requirements of Scots pine, silver fir, and Norway spruce undergrowth, based on morphological characteristics, are of a great importance for regeneration and tending of the forest (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris, 1974, Vol. 14; 1975 Vol. 15). A long term pioneer study in the Œwiêtokrzyskie Mountains concerning the effect of underground water on vegetation (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris, 1967, Vol. 7) resulted in obtaining valuable information for improvement of a regional forest typology and silvicultural planning (elaborated together with Professor K. Zarzycki). This group of problems also includes studies on foundations of a natural direction in silviculture, which resulted in papers on vegetation of the Obro yska little leaf linden reserve situated near Muszyna (Ochrona Przyrody 1961, 27), and on virgin forests of the opuszna reserve

8 in the Gorce Mountains (Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, 1989, 232, 23). The second group of problems includes such works as a unique, and still actual, elaboration on vegetation management of river banks (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris, 1975, Vol. 15), where the role of plants in consolidation of river banks is stressed. This was the first elaboration of this kind in Poland. Numerous papers connected with a rational management of natural resources and tending of the landscape (e.g. in vicinity of Szczawnica and Ro nów) should be mentioned (Ochrona Przyrody 1957, 24, Problemy Ziem Górskich 1981, 21). Beside the two groups of problems mentioned above, Professor Fabijanowski was also concerned with estimation of the state of Carpathian forests. He worked out the principles of their management, e.g. studies on forests of the Bia³a Woda river catchment (Roczniki Nauk Rolniczych 1962, vol. 96 ser. D), and a synthetic analysis of the state of Carpathian forests (Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestris 1974, Vol. 14). Among scientific works of Professor Fabijanowski there are also publications concerning forests affected by industry, e.g. collective studies carried out in the Niepo³omice Forest (Ecological Studies, 49, Springer-Verlag 1984), and in the area surrounding a sulfur strip mine in Piaseczno (Ekologia Polska 1961, Seria B, T. VII, Z. 3). A considerable part of a scientific output of Professor Fabijanowski consists of didactic elaborations, e.g. synthetic chapters in nine textbooks and monographs used by university students (Tatrzañski Park Narodowy, Kraków PWN, 1975; Park Narodowy na Babiej Górze, Kraków PWN, 1982; Karparty Polskie, Kraków UJ, 1995). Also scientific articles popularizing the science of silviculture should be mentioned. For example, in one of them Professor Fabijanowski, on the basis of Swiss experiments, presented principles of silvicultural planning and the use of an improved Swiss femel cutting system (Sylwan 1963, 107, 2). Thanks to his commitment this cutting system has been introduced to experimental forests in Krynica, where at the present time some stands are of a unique character in the Western Carpathians. This impressive publishing output of professor Fabijanowski comprises 195 works, including 62 scientific articles. As it has been already mentioned Professor Fabijanowski was a university teacher for many years. In his lectures, as well as during silvicultural schooling in the forest, he stressed the necessity to understand natural processes taking place in the forest, and to be able to direct these processes through silvicultural treatments in order to form a multifunctional model of the forest. To his teaching program he introduced such problems as a silvicultural planning based on planning units, and also principles of forest management in areas under partial protection, e.g. partially protected reserves, scenic parks, and areas of a protected landscape. Professor Fabijanowski believed in self-discipline, and required from students a solid attitude toward studying, and therefore it was not easy to pass the examination in silviculture. The contribution of Professor Fabijanowski to training programs for the scientific staff should not be overlooked. He supervised 95 master degree theses and 9 Ph.D. dissertations, reviewed 35 doctoral and 19 post-doctoral theses, and expressed his opinion about conferring a title of professor to 41 persons. Professor Fabijanowski was a member of the Editorial Board of the annual publication Ochrona Przyrody, Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ concerning with nature conservation, and from 1960 to 1994 he was an editor-in-chief of the forestry series of Acta Agraria et Silvestria. Professor Fabijanowski has received many awards for his scientific and didactic activities, including three awards of the Scientific Secretary of the Polish Academy of Sciences, three of the Minister of Science, Higher Education, and Technology, and State Awards of the first degree. In 1996 he received the award of the Minister of Environmental Protection, Natural Resources, and Forestry for his entire activity in nature conservation. Among 21 distinctions and medals received by Professor Fabijanowski there are the Officer s Cross of the Order of Revival of Poland, and the medal of National Education Committee. Profesor Fabijanowski was an exceptional person, full of cheerfulness, cordiality, kindness, and humor. On the occasion of such a wonderful jubilee, on behalf of the Editorial Committee, readers and students, we ask Professor Jerzy Fabijanowski to receive words of our gratitude for many years of his teaching work for the benefit of Polish forests, and also for the creation of an atmosphere of friendliness among his associates. We also whish him best of health and many years of life in happiness and friendship. Editorial Board Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris

ACTA AGRARIA ET SILVESTRIA Series Silvestris 9 Vol. XLIV, 2006 PL ISSN 0065-0927 BUDOWA, STRUKTURA I DYNAMIKA DRZEWOSTANÓW NATURALNYCH W REZERWACIE ŒWIÊTY KRZY (ŒWIÊTOKRZYSKI PARK NARODOWY) Andrzej Jaworski Rafa³ Podlaski Katedra Szczegó³owej Hodowli Lasu Akademia Rolnicza al. 29 Listopada 46 PL 31-425 Kraków ajaworski@ar.krakow.pl Zak³ad Biologii Ogólnej i Ochrony Przyrody Instytut Biologii Akademia Œwiêtokrzyska ul. Œwiêtokrzyska 15 PL 25-406 Kielce R.Podlaski@pu.kielce.pl Praca przedstawiona na posiedzeniu Komisji Nauk Rolniczych i Leœnych PAN w dniu 19 czerwca 2006 roku przez Ryszarda Poznañskiego i Jana Zaj¹czkowskiego. ABSTRACT A. Jaworski, R. Podlaski 2006. Structure and dynamics of natural stands in the Œwiêty Krzy reserve (Œwiêtokrzyski National Park). Acta Agr. Silv. ser. Silv. 44: 9 38. Stands of the Œwiêty Krzy nature reserve are described on the basis of studies carried out in 1992 and 2002 as well as historical data concerning species composition in 1925. During the period of 10 years the stand in the study area Œwiêty Krzy 1 maintained characters of the growing up stage and phase of storied structure. Its volume increased from 502 to 542 m 3 /ha, and volume increment was 10.6 m 3 /ha/year. The stand in the study area Œwiêty Krzy 2 underwent transformation from the break up stage and regeneration phase to the growing up stage and phase of multistorey structure. Its volume increased from 201 to 264 m 3 /ha, and volume increment was 8.0 m 3 /ha/year. During the period from 1925 to 2002 the percentage of fir decreased from about 80% to 33% (Œwiêty Krzy 1) and 45% (Œwiêty Krzy 2), while this decrease during 1992 2002 amounted to 12.5 and 3.1% respectively. Most likely the process of fir decrease will be continued for next ten or twenty years, but due to a relatively abundant fir underwood, after 20 30 years its percentage in ingrowth will be increasing. KEY WORDS: Abies alba, Fagus sylvatica, stages and phases of stand development, distribution of diameter and height, volume per hectare, increment, necromass, regeneration S OWA KLUCZOWE: Abies alba, Fagus sylvatica, stadia i fazy rozwojowe, rozk³ad pierœnic i wysokoœci, zasobnoœæ, przyrost, nekromasa, odnowienie

10 I. WSTÊP Katedra Szczegó³owej Hodowli Lasu AR w Krakowie od ponad 30 lat prowadzi badania dotycz¹ce budowy i dynamiki lasów naturalnych oraz o charakterze pierwotnym. Obejmuj¹ one g³ównie lasy znajduj¹ce siê w karpackich parkach narodowych i rezerwatach (m.in. Jaworski 1973; Jaworski 1979; Fabijanowski i Jaworski 1989; Jaworski i in. 1994; Jaworski i Paluch 2001; Jaworski i Paluch 2002; Jaworski i in. 2005). W latach dziewiêædziesi¹tych XX wieku badaniami objêto tak e lasy znajduj¹ce siê w rezerwacie Œwiêty Krzy, po³o onym w Œwiêtokrzyskim Parku Narodowym. Utworzony w 1922 roku rezerwat Œwiêty Krzy nale y do najstarszych kompleksów leœnych na terenie Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego objêtych ochron¹ œcis³¹. Obecnie ca³kowita powierzchnia rezerwatu wynosi 476,91 ha, z czego 450,68 ha jest powierzchni¹ leœn¹, a resztê stanowi¹ go- ³oborza rumowiska ska³ kwarcytowych. Zaliczenie drzewostanów Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego do jednej z trzech kategorii (pierwotne, naturalne i zagospodarowane) zale y od stopnia ingerencji cz³owieka. Wiadomo, e las pierwotny puszcza, pralas (virgin forest, primeval forest, primary forest) jest ekosystemem leœnym, którego budowa, struktura i procesy rozwojowe kszta³tuj¹ siê bez oddzia³ywania cz³owieka, w pierwotnych, niezniekszta³conych warunkach. Las pierwotny nie tworz¹ tylko stadia klimaksowe, chocia wiêkszoœæ lasów pierwotnych to starodrzewia (Schuck i in. 1994; Parviainen 2005). Przyjmuj¹c tê definicjê mo na stwierdziæ, e lasy pierwotne nie istniej¹, bowiem je eli nawet nie podlega³y one bezpoœrednim wp³ywom cz³owieka (pozyskanie drewna, wypas byd³a itp.) to ulega³y wp³ywom poœrednim (melioracje terenów przyleg³ych, imisje przemys³owe itp.). Lasy, które ulega³y tylko wp³ywom poœrednim okreœla siê niekiedy jako lasy lub drzewostany o charakterze pierwotnym (Jaworski i in. 2002). Las naturalny rozwija siê i odnawia w wyniku naturalnej sukcesji, wykazuje jednak wp³ywy antropogeniczne, którym podlega³ w przesz³oœci (Schuck i in. 1994; Parviainen 2005). W Górach Œwiêtokrzyskich zachowa³y siê niewielkie fragmenty drzewostanów nieznacznie tylko zniekszta³conych dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ na prze³omie XIX i XX wieku (Krysztofik i Zieliñski 1976). Obecnie s¹ to drzewostany jod³owo-bukowe oraz bukowo-jod³owe rosn¹ce na stokach ysogór, objête ochron¹ œcis³¹ w rezerwatach ysica i Œwiêty Krzy. Maj¹ one charakter lasów naturalnych. W³aœnie w takich drzewostanach za³o ono dwie powierzchnie badawcze. Lasy œwiêtokrzyskie by³y silnie eksploatowane w okresie zaborów i dwu wojen œwiatowych, a tak e nêkane masowymi pojawami zwójek jod³owych, z których pierwsze mia³y miejsce w 1888 i 1890 roku na po³udniowych stokach ysicy oraz w Paœmie Klonowskim. Gradacje zwójek jod³owych niszczy³y jedliny œwiêtokrzyskie jeszcze kilkakrotnie od 1922 roku do 1989 roku (G¹dek 2000). Wp³ynê³y one na zmniejszenie udzia³u jod³y równie w drzewostanach objêtych ochron¹ rezerwatow¹. Ci¹g³e wystêpowanie czynników stresowych

powodowa³o os³abienie populacji jod³y i ograniczenie jej wystêpowania w Œwiêtokrzyskim Parku Narodowym. Istotnym zjawiskiem wp³ywaj¹cym na udzia³ jod³y w omawianych drzewostanach jest proces przemiany pokoleñ; nastêpowanie po sobie generacji jod³y i buka, co jest udokumentowane historycznie (Operat... 1925; Plan urz¹dzenia... 1970). Prezentowana praca oparta jest na badaniach przeprowadzonych w 1992 i 2002 roku, a ponadto uwzglêdnia dane historyczne, dotycz¹ce sk³adu gatunkowego lasów znajduj¹cych siê obecnie w Œwiêtokrzyskim Parku Narodowym (Operat... 1925; Plan urz¹dzenia... 1970). Celem pracy jest przedstawienie zmian oraz tendencji rozwojowych (budowa, struktura oraz sk³ad gatunkowy) badanych drzewostanów w 10-letnim okresie kontrolnym w rezerwacie Œwiêty Krzy (oddz. B-1 w Œwiêtokrzyskim Parku Narodowym). 11 II. CHARAKTERYSTYKA POWIERZCHNI BADAWCZYCH Charakterystyka terenu oraz dwu sta³ych powierzchni próbnych na których prowadzono badania zawiera opracowanie Jaworskiego i in. (1999). Z danych przedstawionych w cytowanym opracowaniu (tab. 1) wynika, e w Górach Œwiêtokrzyskich ukszta³towa³y siê warunki sprzyjaj¹ce rozwojowi drzewostanu z dominacj¹ jod³y i buka. W tych warunkach wykszta³ci³ siê zespó³ buczyny karpackiej (Dentario Glandulosae-Fagetum Œwiêty Krzy 1) i œwiêtokrzyskie jedliny (Abietetum polonicum Œwiêty Krzy 2) (tab.1). III. METODYKA BADAÑ Zakres prac i metodyka badañ przeprowadzonych w 1992 roku i powtórzonych w 2002 roku by³y zasadniczo takie same. Warto jednak przypomnieæ, e stadia i fazy rozwojowe drzewostanu scharakteryzowano opieraj¹c siê na kryteriach przedstawionych przez Korpe¾a (1989). Pomiarem pierœnic objêto wszystkie drzewa grubsze od 5,9 cm. W 1992 roku pomiarem wysokoœci objêto oko³o 25% drzew na powierzchni Œwiêty Krzy 1 i wszystkie drzewa oraz z³omy na powierzchni Œwiêty Krzy 2, w 2002 roku na obu powierzchniach pomierzono wszystkie drzewa ywe i z³omy, za wyj¹tkiem okazów silnie pochylonych. Trwa³a numeracja mierzonych drzew, oznaczenie miejsc pomiaru pierœnic oraz ponowne pomiary w 2002 roku umo liwi³y ustalenie ubytku i dorostu. Na ka dej powierzchni przeprowadzono pomiar posuszu stoj¹cego (ca³e drzewa i z³omy) oraz le aniny. Do okreœlenia liczebnoœci odnowienia za³o ono transekty o wymiarach 10 83,3 m, podrost (drzewka o wysokoœci wiêkszej od 50 cm i pierœnicy do 5,9 cm) policzono na ca³ym transekcie, a nalot (odnowienie o wysokoœci 50 cm) na pasie 2-metrowej szerokoœci, biegn¹cym przez œrodek i równolegle

12 Tabela 1 Table 1 Lokalizacja powierzchni badawczych oraz ich charakterystyka siedliskowo-drzewostanowa Situation of the study areas and their characteristics with regard to site and stand Powierzchnia Sample plot (Sp.) Po³o enie (leœnictwo, oddzia³, pododdzia³) Situation (forest district, compartment, subcompartment) Œwiêty Krzy 1 pow. 1 sp. 1 Œwiety Krzy, B1c Œwiêty Krzy 2 pow. 2 sp. 2 Œwiêty Krzy B1 a Wielkoœæ Size [ha] 0,5 0,5 Ekspozycja Exposure S SW SW Nachylenie Slope [ o ] 1 2 5 7 Wysokoœæ n.p.m. Altitude [m] 560 570 Zespó³ Association Dentario glandulosae-fagetum Abietetum polonicum Siedliskowy typ lasu Site type of the forest las górski mountain forest las górski mountain forest Stadium i faza rozwojowa Stage and phase of development 1992 stadium dorastania, faza budowy piêtrowej growing up stage, phase of storied structure stadium rozpadu na przejœciu do stadium dorastania, faza odnowienia na przejœciu do fazy budowy piêtrowej break up stage in transition to growing up stage, regeneration phase in transition to phase of storied structure 2002 stadium dorastania, faza budowy piêtrowej growing up stage, phase of storied structure stadium dorastania, faza budowy wielopiêtrowej growing up stage, phase of multistorey structure do d³u szego boku transektu. Podrost wyroœniêty (d 1,3 6,0 7,9 cm) okreœlono na podstawie wspomnianego pomiaru pierœnic na ca³ej powierzchni. Wyniki pomiarów pierœnic i wysokoœci (bez drzew z³amanych) wykorzystano do charakterystyki rozk³adów, w tym rozk³adów Pearsona (Zieliñski 1972). Mi¹ szoœæ drzewostanu i posuszu stoj¹cego (drzewa o pierœnicy ³ 8 cm) obliczono oryginalnym programem komputerowym Zasoby, opartym na tablicach mi¹ szoœci drzew stoj¹cych Czuraja (1991). Do okreœlenia zasobnoœci drzewostanu w 1992 roku i mi¹ szoœci ubytków (z lat 1992 2002) sporz¹dzono krzyw¹ wysokoœci wyrównan¹ funkcj¹ Michaj³owa (Korf i in. 1972) na podstawie pomiarów w 1992 roku, natomiast zasobnoœæ drzewostanu w 2002 roku, w tym mi¹ szoœæ dorostów, okreœlono na podstawie tej krzywej dla danych z 2002 roku.

Obliczenia 10-letniego bie ¹cego przyrostu mi¹ szoœci objê³y na wstêpie kontrolê liczby drzew: N 02 N 92 + N L N R = 0 gdzie: N 02 liczba drzew w 2002 roku, N 92 liczba drzew w 1992 roku, N L liczba drzew ubytku w okresie 1992 2002, N R liczba drzew dorostu w okresie 1992 2002. Przyrost mi¹ szoœci (I V ) obliczono wzorem: I V = V 02 V 92 + V L V R (m 3 /ha/10 lat) gdzie: V 02 mi¹ szoœæ drzew w 2002 roku, V 92 mi¹ szoœæ drzew w 1992 roku, V L mi¹ szoœæ drzew ubytku w okresie 1991 2002, V R mi¹ szoœæ drzew dorostu w okresie 1992 2002. Na podstawie pola powierzchni przekroju pierœnicowego (G 92, G 02 ) oraz jego dorostu (G R ) i ubytku (G L ) obliczono przyrost (I G ). 13 V. WYNIKI BADAÑ Zasobnoœæ, powierzchnia przekroju pierœnicowego, liczba drzew i sk³ad gatunkowy W okresie kontrolnym zasobnoœæ drzewostanów na badanych powierzchniach zwiêkszy³a siê, na pow. Œwiêty Krzy 1 z 502 do 542 m 3 /ha, a Œwiêty Krzy 2 z 201 do 264 m 3 /ha (tab. 2). Na powierzchni Œwiêty Krzy 1 o zasobnoœci na pocz¹tku okresu kontrolnego decydowa³a mi¹ szoœæ drzew w nastêpuj¹cych klasach gruboœci: 16 23,9, 24 35,9 i 72 91,9 cm, a na koñcu: 24 35,9, 36 51,9 i 72 91,9 cm (tab. 3); na powierzchni Œwiêty Krzy 2 w obu okresach drzewa w klasach gruboœci 24 35,9 i 36 51,9 cm (tab. 3). Pole powierzchni przekroju pierœnicowego wzros³o w ci¹gu 10 lat na obu powierzchniach odpowiednio o oko³o 2,3 i 7,6 m 2 /ha, osi¹gaj¹c w 2002 roku prawie 43 m 2 /ha (pow. 1) i nieco powy ej 26 m 2 /ha (pow. 2). Liczba drzew zmala³a na powierzchni Œwiêty Krzy 1, a znacznie wzros³a na powierzchni Œwiêty Krzy 2 (tab. 2). Sk³ad gatunkowy okreœlony na podstawie udzia³u mi¹ szoœciowego uleg³ zmianom: udzia³ jod³y zmniejszy³ siê na powierzchni Œwiêty Krzy 1 o 12,5%, a na powierzchni Œwiêty Krzy 2 o 3,1%, buka wzrós³ odpowiednio o 13 i 3,1% (tab. 2). Ubytek, dorost i przyrost W drzewostanie Œwiêty Krzy 1 w ci¹gu 10 lat nast¹pi³ ubytek jode³ (10 szt./ha) o ogólnej mi¹ szoœci prawie 49,5 m 3 /ha (tab. 4). Liczba obumar³ych buków

14 Tabela 2 Table 2 Zasobnoœæ, powierzchnia przekroju, liczba drzew oraz sk³ad gatunkowy (d 1,3 ³ 8 cm) w 1992 i 2002 roku Volume, basal area, number of trees and species composition (d 1,3 ³ 8 cm) in 1991 and 2002 Gatunek Species Zasobnoœæ Volume (V) [m 3 /ha] Powierzchnia przekroju Basal area (G) [m 2 /ha] Liczba drzew [szt./ha] Number of trees (N) [no./ha] Sk³ad gatunkowy Species composition [%] V G N 1992 2002 1992 2002 1992 2002 1992 2002 1992 2002 1992 2002 Œwiêty Krzy 1 Abies alba 229,61 180,37 15,92 13,60 152 146 45,8 133,3 139,4 131,8 116,4 116,1 Fagus sylvatica 262,99 354,42 23,69 28,51 744 696 52,4 165,4 158,6 166,6 191,9 192,6 Sorbus aucuparia 115,15 112,65 10,46 10,25 110 116 111,0 110,5 111,1 110,6 111,2 110,8 Betula pendula 113,80 114,64 10,37 10,42 114 114 110,8 110,8 110,9 111,0 110,5 110,5 Razem Total 501,55 542,08 40,44 42,78 810 752 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Œwiêty Krzy 2 Abies alba 196,70 119,21 17,93 11,15 122 152 148,2 145,1 142,3 142,4 133,0 132,9 Fagus sylvatica 101,79 142,26 10,52 14,76 238 296 150,7 153,8 156,2 156,2 164,3 164,1 Sorbus aucuparia 112,26 112,92 10,28 10,37 110 114 111,1 111,1 111,5 111,4 112,7 113,0 Razem Total 200,75 264,39 18,73 26,28 370 462 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

15 Tabela 3 Table 3 Rozk³ady liczby i mi¹ szoœci drzew w wyró nionych klasach gruboœci w 1992 i 2002 roku Distributions of volume and number of trees by species and diameter classes in 1992 and 2002 Klasa gruboœci Diameter class [cm] [szt./ha] [no/ha] Gatunek Species Abies alba Fagus sylvatica Sorbus aucuparia, Betula pendula Razem Total N V N V N V N V [szt./ha] [no/ha] [szt./ha] [no/ha] [szt./ha] [no/ha] [%] [m 3 /ha] [%] [%] [m 3 /ha] [%] [%] [m 3 /ha] [%] [no./ha] [no./ha] [no./ha] [no./ha] [%] [m 3 /ha] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Œwiêty Œw. Krzy 1 1 1992 1992 8,0 15,9 354 147,6 124,87 119,5 354 143,7 124,87 115,0 16,0 23,9 114 117,7 111,58 110,7 232 131,2 176,18 129,0 16 142,8 1,54 117,2 242 129,8 179,30 115,8 24,0 35,9 112 123,1 118,20 113,6 140 118,8 103,76 139,4 16 142,9 4,91 154,9 158 119,5 116,87 123,3 36,0 51,9 110 119,2 120,20 118,8 112 111,6 118,56 117,1 12 114,3 2,50 127,9 124 113,0 141,26 118,2 52,0 71,9 112 113,8 117,36 113,2 112 1v0,3 110,88 114,1 114 110,5 118,24 113,6 72,0 91,9 120 138,5 148,25 164,6 114 110,5 128,73 110,9 124 113,0 176,98 135,3 ³ 92 114 117,7 144,02 119,1 114 110,5 144,02 118,8 Razem Total 152 100,0 229,61 100,0 744 100,0 262,99 100,0 14 100,0 8,95 100,0 810 100,0 501,54 100,0 Œwiêty Œw. Krzy 1 1 2002 2002 8,0 15,9 114 118,7 110,06 110,0 286 141,1 123,51 116,6 290 138,6 123,57 114,4 16,0 23,9 112 114,4 111,00 110,6 160 123,0 153,90 115,2 14 140,0 1,01 113,9 166 122,0 155,91 110,3 24,0 35,9 112 126,1 110,88 116,0 206 129,6 173,28 148,9 14 140,0 2,98 140,8 222 129,5 187,14 134,5 36,0 51,9 116 113,0 113,58 117,5 140 115,8 171,72 120,2 12 120,0 3,30 145,3 148 116,4 188,60 116,3 52,0 71,9 112 114,4 118,22 114,6 112 110,3 118,22 111,5 72,0 91,9 118 139,1 126,11 169,9 114 110,5 132,01 119,1 122 112,9 158,11 129,2 ³ 92 112 114,3 120,52 111,4 112 110,3 120,52 113,8 Razem Total 146 100,0 180,37 100,0 696 100,0 354,42 100,0 10 100,0 7,29 100,0 752 100,0 542,07 100,0

16 Tabela 3 cd. Table 3 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Œwiêty Sw. Krzy 2 2 1992 1992 8,0 15,9 8,0-15,9 118 114,8 111,56 111,6 118 149,6 115,39 115,3 12 120 0,22 119,6 138 137,3 117,17 113,6 16,0 23,9 16,0-23,9 140 132,8 111,92 112,3 144 118,5 110,32 110,1 18 180 2,04 190,4 192 124,9 124,28 112,1 24,0 35,9 24,0-35,9 150 141,0 140,78 142,2 142 117,6 128,36 127,9 192 124,9 169,14 134,4 36,0 51,9 36,0-51,9 118 116,6 115,86 116,4 132 113,5 145,36 144,6 140 110,8 161,22 130,5 52,0 71,9 52,0-71,9 114 113,2 114,84 115,4 114 111,1 161,22 117,4 72,0 91,9 72,0-91,9 112 111,6 111,74 112,1 112 110,8 112,36 112,1 114 111,0 114,84 112,0 ³ 92 124,10 Razem Total 122 100,0 196,70 100,0 238 100,0 101,79 100,0 10 100 2,26 100,0 370 100 200,75 100 Œwiêty Œw. Krzy 2 2 v-2002 2002 8,0 15,9 8,0-15,9 142 127,6 111,36 111,1 118 139,9 115,40 113,8 14 28,6 0,10 113,6 164 135,5 116,86 112,6 16,0 23,9 16,0-23,9 126 117,1 117,72 116,5 166 122,3 111,46 118,1 18 57,1 1,92 165,8 100 121,6 121,10 118,0 24,0 35,9 24,0-35,9 144 129,0 133,52 128,1 162 120,9 140,54 128,5 12 14,3 0,90 130,6 108 123,4 174,95 128,3 36,0 51,9 36,0-51,9 132 121,0 152,73 144,2 148 116,2 179,86 156,1 180 117,4 132,59 150,2 52,0 71,9 52,0-71,9 116 114,0 117,45 114,7 112 110,7 115,0 113,5 118 111,7 122,45 118,5 72,0 91,9 72,0-91,9 112 111,3 116,44 115,4 112 110,4 116,44 112,4 ³ 92 Razem Total 152 100 119,21 100,0 296 100,0 142,26 100,0 14 100,0 2,92 100,0 462 100,0 264,39 100,0

17 Tabela 4 Table 4 Liczba drzew (N), pole powierzchni przekroju pierœnicowego (G), mi¹ szoœæ (V) i przyrost pola powierzchni przekroju pierœnicowego (I G ) oraz mi¹ szoœci (I v ) w okresie 10 lat Number of trees (N), basal area (G), volume (V), and increment of basal area (I G ) and volume (I V ) during a 10-year period Gatunek Species 1992 2002 Ubytek Loss Dorost Recruitment Przyrost Increment 1992 2002 N92* G92* V92* N02 G02 V02 NL GL VL NR GR VR IG* IV [szt./ha] [no/ha] [szt./ha] [no/ha] [szt./ha] [no/ha] [szt./ha] [no/ha] [m 2 /ha] [m 3 /ha] [m 2 /ha] [m 3 /ha] [m 2 /ha] [m 3 /ha] [no./ha] [no./ha] [no./ha] [no./ha] [m 2 /ha] [m 3 /ha] [m 2 /ha/ 10 lat/years] [m 3 /ha/ 10 lat /years] Œwiêty Sw. Krzy 1 1 Abies alba 152 15,92 229,61 146 13,62 180,37 10 3,35 49,48 14 0,02 0,06 1,03 110,18 Fagus sylvatica 744 23,69 262,99 696 28,52 354,42 58 1,16 13,44 10 0,06 0,32 5,93 104,55 Sorbus aucuparia, Betula pendula 114 10,83 118,95 110 10,66 117,29 14 0,24 12,74 0,07 111,08 Razem Total 810 40,44 501,55 752 42,80 542,08 72 4,75 65,66 14 0,08 0,38 7,03 105,81 Œwiêty Œw. Krzy 2 2 Abies alba 122 17,94 196,70 152 11,14 119,21 10 0,51 15,92 40 0,29 1,30 3,42 127,13 Fagus sylvatica 238 10,52 101,79 296 14,77 142,26 14 1,13 13,78 62 0,47 1,82 4,91 152,43 Sorbus aucuparia 110 10,28 112,26 114 10,37 112,92 14 0,03 0,10 0,06 110,56 Razem Total 370 18,74 200,75 462 26,28 264.39 14 1,64 19,70 106 0,79 3,22 8,39 80,12 * Objaœnienia oznaczeñ: N 92, G 92, V 92..., I V patrz Metodyka badañ Symbols: N 92, G 92, V 92..., I V see Methods

18 by³a w tym okresie znacznie wiêksza (58 szt./ha), ale ogólna mi¹ szoœæ ubytku wynios³a tylko oko³o 13,5 m 3 /ha. Z drzewostanu wydzieli³a siê tak e jarzêbina (4 szt./ha, tj. 2,74 m 3 /ha/10 lat). Ogólna mi¹ szoœæ ubytku w okresie kontrolnym wynios³a prawie 66 m 3 /ha, a dorostu (10 buków i 4 jo-d³y) 0,38 m 3 /ha (tab. 4). Przyrost osi¹gn¹³ 10,6 m 3 /ha/rok, w tym 99% stanowi³ buk, a pozosta³e jarzêbina i jod³a. W drzewostanie Œwiêty Krzy 2 wœród mi¹ szoœci ubytku (19,7 m 3 /ha/ /10 lat) dominowa³ buk (13,78 m 3 /ha/10 lat, tj. 70%), jod³a stanowi³a oko³o 30% (tab. 4). O doroœcie (3,22 m 3 /ha/10 lat i 106 szt./ha) decydowa³ buk (1,82 m 3 //ha/10 lat, tj. oko³o 57%). Przyrost mi¹ szoœci osi¹gn¹³ wartoœæ 8 m 3 /ha/ /rok, w tym udzia³ buka wynosi³ oko³o 65% a jod³y 34% (tab. 4). Przyrost pola powierzchni przekroju pierœnicowego drzewostanu na powierzchni Œwiêty Krzy 1 przyjmowa³ wartoœæ 0,703 m 2 /ha/rok, a na powierzchni Œwiêty Krzy 2 0,839 m 2 /ha/rok (tab. 4). Struktura pierœnic W okresie 1992 2002, na powierzchni Œwiêty Krzy 1, kszta³t rozk³adów pierœnic drzew nie zmieni³ siê istotnie (ryc. 1). W 1992 i 2002 roku rozk³ady pierœnic jod³y by³y zgodne odpowiednio z typem I(U) i II(U) Pearsona, natomiast rozk³ady pierœnic buka (w 1992 r.) i wszystkich gatunków drzew ³¹cznie nie mieœci³y siê w typach rozk³adu Pearsona (ryc. 1, tab. 5). Empiryczne rozk³ady pierœnic wszystkich gatunków drzew ³¹cznie mia³y postaæ J-kszta³tn¹ (ryc. 1), ale nie by³y zgodne z rozk³adem Liocourta Meyera (wynik testu c 2 ). W ci¹gu 10 lat rozstêpy pierœnic jode³ i buków zwiêkszy³y siê, a wszystkich gatunków drzew ³¹cznie nie uleg³y zmianie (8 98 cm). Na pocz¹tku badañ jod³a wykazywa³a mniejsz¹ zmiennoœæ pierœnic, natomiast buk i wszystkie gatunki drzew ³¹cznie wiêksz¹ (wyra on¹ wartoœciami wspó³czynników zmiennoœci), ni po 10 latach (tab. 5). Na powierzchni Œwiêty Krzy 2 kszta³t rozk³adów pierœnic uleg³ zmianom (ryc. 1). W 1992 roku rozk³ady pierœnic jod³y, buka i wszystkich gatunków drzew ³¹cznie by³y zgodne odpowiednio z typem I, VI i VI Pearsona, a w 2002 roku przyjê³y dla jod³y, buka i wszystkich gatunków drzew ³¹cznie odpowiednio typy: I, I(J) i I(J) (tab. 5). Empiryczny rozk³ad pierœnic wszystkich gatunków drzew ³¹cznie w 1992 roku by³ zgodny z krzyw¹ Liocourta Meyera, a w 2002 roku tej zgodnoœci nie wykaza³ (test c 2 ) (ryc. 1). W ci¹gu 10 lat rozstêp pierœnic jode³ zwiêkszy³ siê (8,5 72,5 cm w 1992 r. i 8,0 74 cm w 2002 r.), buków i wszystkich gatunków drzew ³¹cznie zmniejszy³ siê (odpowiednio: 8 79 w 1992 r. i 8 52,5 cm w 2002 r. oraz 8 79 i 8 74 cm) (tab. 5). Na pocz¹tku badañ jod³a i wszystkie gatunki drzew ³¹cznie wykazywa³y mniejsz¹ zmiennoœæ pierœnic, natomiast buk wiêksz¹, ni w 2002 roku (tab. 5).

19 240 200 160 120 80 40 0 240 Œwiêty Krzy 1 1 1992 1992 Œwiêty Krzy 1 1 2002 2002 200 160 120 80 40 10 18 26 34 42 50 58 66 74 82 90 98 104 0 10 18 26 34 42 50 58 66 74 82 90 98 104 Ryc. 1. Rozk³ad pierœnic wszystkich gatunków drzew ³¹cznie na tle krzywej Liocourta Meyera Fig. 1. Diameter distribution of all tree species together against the Liocourt Meyer curve [N/ha] [N/ha] 120 100 80 60 40 20 0 d 1,3 [cm] d 1,3 [cm] 120 Œwiêty Krzy 2 2 1992 1992 100 Œw iêty Krzy 2 2002 Œwiêty Krzy 2 2002 80 60 40 20 0 10 18 26 34 42 50 58 66 74 82 90 d 1,3 [cm] 10 18 26 34 42 50 58 66 74 82 90 d 1,3 [cm] [N/ha] [N/ha]

20 Tabela 5 Table 5 Charakterystyka rozk³adów pierœnic 1 w 1992 i 2002 roku Characteristics of stand d.b.h. 1 distribution in 1992 and 2002 Gatunek Species Liczebnoœæ próby [szt.] Sample size [no.] [no] Pierœnica Breast height diameter Odchylenie standardowe S Standard deviation Wspó³czynniki Coefficient of Parametry rozk³adu 2 Pearsona Parameters of distribution 2 according to Pearson min. max. mean zmiennoœci asymetrii eksces beta 1 beta 2 [cm] variation skewness excess 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Œwiêty Sw. Krzy Krzy 1 1 1992 1992 r. Abies alba 125 21,0 98,0 55,3 25,9 0,469 0,138 1,557 0,019 11,443 I(U) Typ rozk³adu Pearsona 3 Type of Pearson s distribution 3 Fagus sylvatica 370 18,0 83,0 18,0 19,0 0,498 2,435 12,692 5,931 15,692? 3 Sorbus aucuparia 115 17,0 33,5 23,2 Betula pendula 112 28,5 39,0 33,8 Razem Total 402 18,0 98,0 20,5 14,1 0,687 2,937 10,624 8,624 13,624? Œwiêty Œw. Krzy 1 1 2002 2002 Abies alba 122 18,0 98,0 52,9 27,9 0,527 0,018 1,401 0,000 11,599 II(U) Fagus sylvatica 344 18,0 86,5 20,6 10,2 0,495 1,630 16,586 2,656 19,586 µ8 = Sorbus aucuparia 113 18,0 30,0 22,3 Betula pendula 112 29,0 42,5 35,8 Razem Total 371 18,0 98,0 22,6 14,2 0,630 2,407 18,051 5,793 11,051?

21 Tabela 5 cd. Table 5 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Œwiêty Sw. Krzy 2 2 1992 1992 Abies alba 161 18,5 72,5 26,3 11,7 0,445 1,618 13,794 2,617 16,794 I Fagus sylvatica 119 18,0 79,0 20,5 11,9 0,579 1,467 13,337 2,151 16,337 VI Sorbus aucuparia 115 14,5 23,5 18,6 Razem Total 185 18,0 79,0 22,4 12,0 0,536 1,435 13,334 2,060 16,334 VI I Œwiêty Sw. Krzy 2 2 2002 2002 Abies alba 69 8,0 74,0 25,4 13,2 0,520 0,357-0,678 0,127 2,322 I Fagus sylvatica 147 8,0 52,5 21,9 12,5 0,571 0,791-0,602 0,625 2,398 I(J) Sorbus aucuparia 7 9,0 25,0 17,4 Razem Total 223 8,0 74,0 22,8 12,7 0,557 0,671-0,615 0,450 2,385 I(J) 1 Drzewa z³amane nie by³y w³¹czone do obliczeñ Broken trees were not included in the calculation of distribution parameters 2 Typy rozk³adu Pearsona nie by³y okreœlane, gdy liczba drzew danego gatunku na powierzchni próbnej by³a < 15 A type of Pearson s distribution was determined when the number of trees of a given species in a sample was at least 15 3? Nie mieœci siê w typach rozk³adu Pearsona, poniewa b1 > 4,0 Does not fit to types of Pearson s distribution, because b1 > 4.0

22 Charakterystyka rozk³adu wysokoœci drzew i budowa pionowa W analizowanym okresie, na powierzchni Œwiêty Krzy 1, kszta³t rozk³adu wysokoœci wszystkich gatunków drzew ³¹cznie nie uleg³ zmianie, zachowuj¹c typ I Pearsona, zmieni³ siê natomiast kszta³t rozk³adu pierœnic jod³y (z I(J) na I) i buka (z typu I na I(J)). Zmiennoœæ wysokoœci wszystkich gatunków drzew, wyra ona wspó³czynnikiem zmiennoœci, zmniejszy³a siê znacznie, podobnie jak i buka, wzros³a natomiast jod³y (tab. 6). Nale y przypomnieæ, e rozk³ad wysokoœci w 1992 roku okreœlono na próbie oko³o 25% liczby drzew, a w 2002 roku na podstawie pomiarów wszystkich drzew z wyj¹tkiem okazów z³amanych i pochylonych. Na powierzchni Œwiêty Krzy 2 rozk³ad wysokoœci wszystkich gatunków drzew ³¹cznie zmieni³ siê z typu I na typ I(U), jod³y uleg³ zmianie z typu IV na I(U), a buka zachowa³ typ I(U) Pearsona (tab. 6). Zró nicowanie wysokoœci wszystkich gatunków drzew ³¹cznie uleg³o niewielkiemu zmniejszeniu, co wyra aj¹ wspó³czynniki zmiennoœci, natomiast wyraÿnie zwiêkszy³o siê zró - nicowanie wysokoœci jod³y, a zmniejszy³o buka (tab. 6). Na powierzchni Œwiêty Krzy 1 analiza udzia³u liczby drzew w wyró nionych piêtrach drzewostanu wskazuje na zmianê budowy. W 1992 roku dominowa³o piêtro œrodkowe, stanowi¹ce ponad 76% ogólnej liczby drzew, udzia³ liczby drzew w piêtrach dolnym i górnym wynosi³ nieco poni ej 13 i 11% (tab. 7). Piêtro œrodkowe tworzy³ przede wszystkim buk, liczba drzew tego gatunku wynosi³a 594 szt./ha, tj. 96% liczby drzew tego piêtra i oko³o 73% ogólnej liczby drzew w drzewostanie. Po 10 latach zaznaczy³a siê dominacja drzew w piêtrze œrodkowym (oko³o 53% ogólnej liczby drzew) i górnym (prawie 46%), podczas gdy piêtro dolne tworzy³y drzewa wystêpuj¹ce pojedynczo (oko³o 2%) (tab. 7). W 1992 roku rozk³ad mi¹ szoœci w wyró nionych piêtrach na powierzchni Œwiêty Krzy 1 wskazywa³ na dominacjê piêtra górnego (nieco ponad 62% zasobnoœci drzewostanu), przy znacznym udziale piêtra œrodkowego (ponad 37% ogólnej mi¹ szoœci). O dominacji piêtra górnego decydowa³a jod³a (prawie 220 m 3 /h, tj. oko³o 71% udzia³u mi¹ szoœciowego w tym piêtrze, a zarazem 44% ca³kowitego udzia³u w sk³adzie drzewostanu). Dolne piêtro tworzy³ tylko buk (tab. 7). W okresie 10 lat nast¹pi³o wyraÿne przemieszczenie mi¹ szoœci drzew do piêtra górnego, które stanowi³o prawie 90% mi¹ szoœci drzewostanu. O tak wysokim udziale mi¹ szoœciowym piêtra górnego w zasobnoœci drzewostanu zadecydowa³ buk (62%) i w mniejszym stopniu jod³a (oko³o 36%) (tab. 7). Na powierzchni Œwiêty Krzy 2 w 1992 roku rozk³ad liczby drzew wskazywa³ na dominacjê piêtra œrodkowego (prawie 50% ogólnej liczby drzew), z panuj¹cym w nim bukiem (60% liczby drzew tego piêtra); w piêtrach dolnym i górnym udzia³ drzew wynosi³ odpowiednio prawie 28 i 23% (tab. 7). W 2002 roku nadal najliczniejsze by³o piêtro œrodkowe (oko³o 42% ogólnej liczby drzew), ale wyraÿnie zwiêkszy³a siê liczba drzew w piêtrze górnym (z 23 do oko³o 37%).

23 Tabela 6 Table 6 Charakterystyka rozk³adów wysokoœci 1 drzew w 1992 i 2002 roku Characteristics of tree height 1 distributions in 1992 and 2002 Gatunek Species Liczebnoœæ próby [szt.] Sample size Wysokoœæ Height Odchylenie standardowe Standard deviation Wspó³czynniki Coefficient of Parametry rozk³adu 2 Pearsona Parameters of distribution 2 according to Pearson [no.] [no] min. max. mean zmiennoœci asymetrii ekscesu variation skewness excess beta 1 beta 2 [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Œwiêty Œw. Krzy 1 1 1992 1992 r. Abies alba 119 18,0 40,5 29,8 6,8 0,227 0,138 1,188 0,019 1,812 I(J) Typ rozk³adu Pearsona Type of Person s distribution Fagus sylvatica 103 16,0 36,0 17,9 5,2 0,289 0,064 0,584 0,004 2,416 I Sorbus aucuparia 115 20,0 24,5 21,0 Betula pendula 112 23,5 26,0 24,7 Razem Total 129 16,0 40,5 19,9 6,8 0,342 0,622 0,550 0,387 3,550 I Œwiêty Œw. Krzy 1 1 2002 2002 Abies alba 120 15,8 37,1 25,4 8,0 0,315 0,921 0,723 0,848 3,723 I Fagus sylvatica 306 16,8 31,5 21,2 4,9 0,233 0,566 0,663 0,320 2,337 I(J) Sorbus aucuparia 113 15,9 22,7 20,4 Betula pendula 111 26,1 26,1 Razem Total 330 15,8 37,1 21,5 5,3 0,246 0,411 0,099 0,169 2,901 I

24 Tabela 6 cd. Table 6 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Œwiêty Œw. Krzy 2 2 1992 1992 Abies alba 161 16,0 35,5 19,3 5,7 0,298 0,280 0,285 0,079 3,285 IV Fagus sylvatica 119 14,0 26,5 14,0 6,4 0,454 0,316 1,263 0,100 1,737 I(U) Sorbus aucuparia 115 12,0 21,0 15,8 Razem Total 185 13,0 35,5 15,8 6,6 0,416 0,069 0,997 0,005 2,003 I Œwiêty Œw. Krzy 2 2 2002 2002 Abies alba 163 16,5 31,0 17,1 7,1 0,414 0,270 1,459 0,073 1,541 I(U) Fagus sylvatica 141 15,4 27,2 15,1 5,9 0,393 0,369 1,137 0,136 1,863 I(U) I(J) Sorbus aucuparia 117 17,5 19,3 13,9 Razem Total 211 15,4 31,0 15,7 6,3 0,404 0,178 1,322 0,032 1,678 I(U) 1 Drzewa z³amane nie by³y w³¹czone do obliczeñ Broken trees were not included in the calculation of distribution parameters 2 Typy rozk³adu Pearsona nie by³y okreœlane, gdy liczba drzew danego gatunku na powierzchni próbnej by³a < 15 A type of Pearson s distribution was determined when the number of trees of a given species in a sample was at least 15

25 Tabela 7 Table 7 Rozk³ady liczby (N) i mi¹ szoœci drzew (V) w klasach wysokoœci okreœlonych na podstawie krzywych wysokoœci drzewostanu Distributions of the number of trees and volume in height classes determined on the basis of smoothed heights Piêtra wysokoœci drzewostanu Stand height stories [m] [szt./ha] [no/ha] Gatunek Species Abies alba Fagus sylvatica Sorbus aucuparia, Betula pendula Razem Total N V N V N V N V [szt./ha] [szt./ha] [szt./ha] [m 3 /ha] [%] [m 3 /ha] [%] [m 3 /ha] [%] [no./ha] [no./ha] [no/ha] [no./ha] [no/ha] [no./ha] [no/ha] Œwiêty Œw. Krzy 1 1992 1992 [%] [m 3 /ha] [%] < 12,0 104 112,59 111,0 104 112,8 112,59 110,5 12,1 24,0 24,0 116 119,78 114,3 594 173,10 165,8 10 4,28 147,8 620 176,6 187,16 137,3 ³ 24,1 136 219,83 195,7 146 187,29 133,2 14 4,67 152,2 186 110,6 311,79 162,2 Razem Total 152 229,61 100,0 744 262,98 100,0 14 8,95 100,0 810 100,0 501,54 100,0 Œwiêty Œw. Krzy 1 2002 2002 <11,0 114 110,06 110,0 118 110,33 110,1 112 111,6 110,39 110,1 11,1 22,1 22,1 118 114,84 112,7 384 153,00 115,0 14 1,01 113,9 396 152,7 158,85 110,8 ³ 22,2 134 175,47 197,3 304 301,09 185,0 16 6,28 186,1 344 145,7 482,84 189,1 Razem Total 146 180,37 100,0 696 354,42 100,0 10 7,29 100,0 752 100,0 542,08 100,0 Œwiêty Œw. Krzy Krzyz 2 1992 1992 < 10,5 118 110,24 1v0,2 194 113,05 113,0 102 127,6 113,29 111,6 10,6 20,9 164 121,12 121,9 110 141,02 140,3 10 2,25 100,0 184 149,7 164,39 132,1 ³ 21,0 150 175,34 177,9 134 157,72 156,7 184 122,7 133,06 166,3 Razem Total 122 196,70 100,0 238 101,79 100,0 10 2,25 100,0 370 100,0 200,74 100,0 Œwiêty Œw. Krzy Krzyz 2 2002 2002 < 9,3 132 110,58 110,5 160 111,42 111,0 14 0,10 113,6 196 120,8 112,10 110,8 9,4 18,6 134 117,56 116,3 152 129,06 120,4 10 2,82 196,4 196 142,4 139,44 114,9 ³ 18,7 186 111,07 193,2 184 111,78 178,6 170 136,8 222,85 184,3 Razem Total 152 119,21 100,0 296 142,26 100,0 14 2,92 100 462 100,0 264,39 100,0