WPŁYW NAWOŻENIA MIKROELEMENTAMI NA PLONY SIANA NA ŁĄKACH NADNOTECKICH W ŻUŁAWCE

RO CZNIK I GLEBOZNAW CZE T. X X, Z. 1, W ARSZAW A 1969 STEFAN LIWSKI, FRANCISZEK MACIAK, JAN STODOLAK, FELIKS JUSZCZAK WPŁYW NAWOŻENIA MIKROELEMENTAMI NA PLONY SIANA NA ŁĄKACH NADNOTECKICH W ŻUŁAWCE K atedra T orfoznaw stw a SGGW oraz R olniczy R ejonow y Zakład D ośw iadczalny w M inikow le W STĘP Zagadnieniem zawartości mikroelementów w roślinności łąkowej w Polsce zajmowali się: Baszyński [2], Domański [4], Kabata [6], Kociałkowski i inni [9], Liwski [10], Moraczewski [12]. Problem ten rozpatrywany był często z punktu widzenia niedoboru niektórych mikroelem entów i związanych z tym chorób przeżuwaczy. Szczególne nasilenie chorób, w ystępujących u owiec i bydła, zaobserwowano w dolinie Noteci. Domański i współpracownicy [5, 13] stwierdzili, że przeżuwacze, żywione wyłącznie paszami z gleb torfowych łąk nadnoteckich, m ają zaburzenia w przem ianie m aterii, przejawiające się zahamowaniem wzrostu, chudnięciem, utratą zdolności rozrodu, niedokrwistością oraz charłactwem. Analiza siana na zawartość mikroelem entów z tych rejonów w ykazywała często obniżone ilości miedzi i kobaltu. Badacze ci przeprowadzili w latach 1958-1964 doświadczenia na owcach w specjalnie utworzonym dla tych celów gospodarstwie we wsi Żuławka, pow. Wyrzysk. W tym rejonie omawiane schorzenia zwierząt są szczególnie częste. Zwierzęta trzymano na dietach zróżnicowanych, obejmujących pasze zbierane z gleb torfow ych z miejscowego gospodarstwa, uzupełniane solami kobaltu lub miedzi oraz kobaltu i miedzi łącznie. U zwierząt będących na diecie podstawowej bez kobaltu w ystępow ała silna anemia i wychudzenie. Przed zakończeniem doświadczenia

172 S. L iw ski i inni wszystkie zwierzęta padły. W surowicy zwierząt chorych stwierdzono obniżony poziom miedzi oraz w itam iny B12. Trudności w syntezie w itaminy B12 autorzy pracy widzą w niedostatecznej ilości kobaltu w paszach bądź też w nieprzyswtajalności związków tego pierwiastka. Przypuszczają oni, że kobalt oraz miedź mogą występować w sianie z doliny Noteci w postaciach trudno w ykorzystyw anych przez zwierzęta. Na konferencji zwołanej z inicjatyw y E. Domańskiego i Kierownictwa Rolniczego Rejonowego Zakładu Naukowego Minikowo, ustalono, że należy stwierdzić, czy nawożenie mikroelementami poprawi skład chemiczny siana i w konsekwencji wpłynie korzystnie na zdrowotność zwierząt. iwyłoniło się więc pytanie, jakie należy stosować nawożenie i czy uzupełnienie w glebie Co i Cu wpłynie na podniesienie ich ilości w sianie. Trzeba dodać, że co do zależności między zawartością wym ienionych pierw iastków w glebie i w roślinach istnieją do tej pory niejednolite poglądy [3, 6, 9, 10, 11]. W celu w yjaśnienia tych pytań założono w 1956 r. ścisłe doświadczenia poletkowe oraz doświadczenia łąkowe produkcyjne (łanowe). W doświadczeniach poletkowych chodziło o zbadanie w pływ u m ikroelementów na ilość i jakość plonów. Oprócz miedzi i kobaltu zastosowano także m angan i bor oraz siarkę. Siarki użyto w celu obniżenia ph gleby. Doświadczenia łanowe produkcyjne założono w celu bezpośredniego skarm iania siana przez owce w prowadzonych równolegle przez Domańskiego doświadczeniach z żywieniem zwierząt. Wyniki dwuletnich doświadczeń nawozowych są tematem niniejszej pracy, natom iast wyniki doś-wiadczeń z żywieniem owiec będą przedm iotem oddzielnej publikacji. OPIS DOŚW IADCZEŃ I STOSOW ANE METODY Doświadczenia łąkowe produkcyjne (łanowe) oraz ścisłe poletkowe przeprowadzono w latach 1965-1966 w punkcie doświadczalnym Rejonowego Zakładu Doświadczalnego Minikowo, w miejscowości Żuławka, pow. Wyrzysk, w dolinie Noteci, na glebach murszowo-torfowych głębokich, wytworzonych z torfu turzycowego, rozłożonego w 40-50%. Doświadczenia poletkowe przeprowadzono metodą losowych bloków w czterech powtórzeniach, przy wielkości poletek 40 m 2 (do zbioru 30 m2) według następującego schematu: 0 (bez nawożenia), S, NPK, NPK + S, NPK + Co, NPK + Cu, NPK + Co + Cu, NPK + Co + Cu + S, NPK + Mn, NPK + B.

W pływ m ikroelem entów na plony siana 173 Stosowano następujące dawki nawozów na 1 ha: N 30 kg w postaci siarczanu amonu, P 2O5 80 kg w postaci superfosfatu, K 9O 160 kg w postaci 40-procentowej soli potasowej, S 800 kg w postaci siarki technicznej w 1965 r. oraz 200 kg w 1966 r., CuS04 5H20 62,5 kg, CoCl2 6H2O 5 kg, M ns04 5H20 37,5 kg Na2B40 7 IOH2O 25 kg. Doświadczenia produkcyjne łanowe założono na ogólnym obszarze 12 ha, na istniejących w Żuławce łąkach, według następującego schematu: 4.8 ha bez nawożenia, 4.8 ha z nawożeniem NPK, 2,4 ha z nawożeniem NPK + Cu + Co. Stosowano następujące dawki nawozów na hektar: N 30 kg w postaci siarczanu amonu, P 2O5 60 kg w postaci superfosfatu, K 2O 120 kg w postaci 40-procentowej soli potasowej, CuS04 5H20 50 kg, CoCl2 6H2O 5 kg. ph gleb torfowych (w H 2O) oznaczano potencjometrycznie przy użyciu elektrody szklanej, popiół surowy przez spalanie torfu w tem peraturze 550 C, popiół czysty przez odparowywanie 3-krotne z 10-procentowym HC1, azot metodą Kjeldahla, fosfor kolorymertycznie przy użyciu fotorexu, potas metodą fotopłomieniową, wapń m e todą fotopłomieniową, miedź kolorymetrycznie z dwuetylodwutiokarbam inianem sodu, kobalt kolorym etrycznie z o-nitrozokrezolem, m angan kolorym etrycznie z nadsiarczanem amonu, molibden kolorymetrycznie z rodankiem amonu. W YNIKI BADAIŚT D O ŚW IA D C Z E N IA PO LETK O W E Doświadczenia poletkowe założono 28 IV 1965 r. wysiewając mieszankę traw na polu po burakach pastewnych na glebie torfowej. Jest ona wysokopopielna, zasobna w wapń, średnio zasobna w fosfor i uboga

174 S. L iw ski i inni w potas. Pod względem mikroelementów gleba jest zasobna w mangan (średnio 571 ppm w suchej masie), średnio zasobna w miedź (20,5 ppm w suchej masie) i molibden (średnio 0,98 ppm w suchej masie). P ierwiastki te zostały oznaczone w próbkach gleb pobranych z wierzchniej w arstw y (0-2 0 cm) po wysiewie nawozów (tab. 1). Wyniki analiz chemicznych gleby. R esults of chemical analyses of s o il Tabela 1 Kombinacje nawozowe F ertiliz a tio n variants ph popiół surowy crude ash V; procencie s.m. fcleby In percent of so il dr у matter popiół czysty pure ash N 0 Óln. to ta l 1чт Р2 5 ppm w s.e u In ppm of dry matter CaO Cu Mo Mn О 7,6 46,29 13,95 2,24 0,29 7,52 15,8 1,08 550 s 7,5 56,30 14,12 2,08 0,27 5,86 20,6 0,92 550 NPK 7,7 ^0,40 14,31 2,29 0,34 6,42 15,4 0,76 540 KPK +S 7,6 44,55 15,51 2,21 0,56 6,71 19,6 0,96 630 ÎÎPK + Со 7,6 45,47 15,75 2,30 о,зо 7,01 28,0 1,08 600 KPK + Cu 7,5 43,05 17,44 2,42 0,29 8,18 29,2 1,24 525 ÏÏPK + Co + Cu 7,7 45,52 17,02 2,36 0,5 4. 7,40-1,00 555 KPK + 7,2 53,51 15,44 2,02 0,25 6,58 15,8 0,88 600 litk ten 7,3 47,6p 14,68 2,40 0,28 6,58 28,8 1,00 610 LTX + В 7,3 58,52 11,94 2,05 0,29 5,80 15,0 0,84 550 о + о É+ СО Podane liczb y są średnimi s oznaczeń wykonanych w próbkach pobranych ze wszystkich poletek każdej kombinacji nawozowej. The given numbers are means for the determinations made on the samples taken from a ll the p lo ts of each f e r t iliz in g variant. Poziom wody gruntowej na terenie doświadczeń utrzym ywał się na wiosnę tuż pod powierzchnią, a w lecie na głębokości około 70 cm. W latach 1965 i 1966 sprzątnięto po 2 pokosy siana (tab. 2). W 1965 r. plon pierwszego pokosu siana był znacznie większy niż drugiego. Nawożenie NPK nie podwyższyło plonu siana w I pokłosie. Tłumaczyć to można tym, że gleba w roku poprzedzającym doświadczenie była nawożona intensywnie pod buraki pastewne, a rośliny miały na wszystkich poletkach dostateczne ilości składników pokarmowych. Pewne obniżenie plonu na kombinacjach nie nawożonych zaznaczyło się natomiast w II pokosie, kiedy to składniki nawozowe zawarte w glebie w znacznej części się wyczerpały. Zastosowanie siarki w celu obniżenia ph gleby, której odczyn był zasadowy, nie wpłynęło na zwiększenie plonów siana. Nieznacznie większy plon w porównaniu do kombinacji 0 (w II pokosie) osiągnięto w kombinacji bez nawożenia z dodatkiem siarki. Różnica ta jednak leży w granicach błędu doświadczenia. Najwyższe

W pływ m ikroelem entów na plony siana 175 Tabela 2 ś r e d n ie p lo n y s ia n a I i I I p okosu zebrane w la t a c h 1965 i 1966 Kean hay y ie ld s from th e f i r s t and th e second cu ts in 1965 and 1966 P lo n \v q /h a Y ie ld, q /h a F e r t i l i z a t i o n v a r ia n t s 1965 1966 I pokos 1 s t cu t I I pokos U nd. cutrasem t o t a l I pokos 1 s t cu t I I polios IIn d cut raze!.: t c t u i 0 35,0 20,5 55,5 22,3 33,9 >->»<- С;, О 0 + 3 34,1 23,6 57,3 26,5 36,2 62,7 КРК 36,9 28,7 65,6 51,4 46,7 93,1 kpk + s 32,5 23,3 60,3 48,5 44,7' 93,2 КРК + Со 33,6 25,5 59,1 47,7 49,2 96,9 КРК + Cu 33,2 30,2 63,4 47,2 50,4 97,6 КРК + Cu + Со 33,4 29,4 67,8 50,7 47,3 93,0 КРК + Си + Со + S 37,1. 29,1 66,2 43,7 46,5 95,г SFK + Кп 32,6 25,* yo, 0 43,1 49,2 92,3 КРК + в 36,7 27,2 63,9 44,9 46,9 91,8 P r z e d z ia ł. u fn o ś c i P = 0,95 4,3 5,9 7,4 6,4 7»2 12,7 plony zarówno w pierwszym, jak i w drugim pokosie w 1965 r. uzyskano na kombinacjach z dodatkiem miedzi. Występujące tu różnice nie są jednak udowodnione. W 1966 r., w drugim roku użytkowania łąk, uzyskano znacznie większe plony niż w 1965 r. na wszystkich kombinacjach nawożonych NPK. Plony siana w I i II pokosie były podobne. Kombinacje zerowe dały znacznie mniej siana z hektara niż kombinacje nawożone. Na łące nawożonej nie zauważono wpływ u dodatku siarki na wysokość plonów. Natomiast, podobnie jak w pokosie II w 1965 r., zaznaczył się nieznaczny w pływ S na zwiększenie plonu siana na łące nie nawożonej. Słabe działanie siarki można by tłumaczyć małym obniżeniem ph gleby (0,2-0,3). Nie otrzymano w zasadzie istotnych różnic w pokosach z łąk nawożonych mikroelementami. Może działanie to uwidoczni się w następnych latach doświadczenia. Analizę botaniczną siana w pierwszym roku wykonano tylko dla plonu z pierwszego pokosu, natom iast w drugim roku trw ania doświadczenia analizę botaniczno-wagową przeprowadzono dla obu pokosów. Wyniki analiz botanicznych podano w skróconej formie (tab. 3, 4 i 5). Uzyskane dane nasuw ają następujące uwagi. iw 1965 r. w sianie dominowała życica trwała, znacznie mniej było kupkówki, tym otki oraz minimalne ilości kostrzewy łąkowej. Na polet-

T a b e l a 5 S k ła d b o ta n ic z n y s ia n a I pokosu - 1965 r. B o ta n ica l com position ci' hay from th e f i r s t cut in 1965 Kazwa roślin y Plant name lir kombinacji nawozowej F ertilizatio n variant No. 1 2 5 4 5 6 7 8 9 10 Loliua pcrcnne VJ 55 60 60 40 50 30 75 55 50 Poa p alu stris ^ 10 10 5 15 10 10 19 5 10 15 D actylis glomerata 10 10 5 5 10 5 5 5 10 5 Phleum pratense 5 10 5 + + 5 10 5 5 10 Inr.e trawy - Other" grass specie s'v 5 5 15 10 20 20 10 5 10 10 Razem trawy - Total grasses 70 90 90 90 80 90 85 95 90 90 Razen motylkowe - Total legume + + 5 5 + + + + + + Zioła i chwasty - Herbs and weeds 50 10 5 5 20 10 15, 15. 10 10 Ogółem - General to ta l 100 100 100 100 ICO 100 100 100 100 100 х / F e stu c a ru b ra, F e stu c a _ r.r a te r.s i2, A.^ rostis a lb a, A venastrum p u o e sc e n s, T r is e tum f la v e s c e n s, A lop ecu ru s p r a t e n s is, r o a p r a t e n c is. ^ x x / T r ifo liu m p rau en se, L ath yru s p r a t e n s is,v i : i a c r a c c a T a b e l a 4 S k ład b o ta n ic z n y s ia n a I p okosu - 1966 r. B o ta n ica l com position o f hay fron th e f i r s t cut in 1966 Gatunek S p e c ie s Nr k om b in acji nawozowej F e r t i l i z a t i o n v a r ia n t No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D a c t y lis glo m era ta 1 0,4 1 4,8 2 2,5 2 7,4 2 4,7 2 9,8 2 5,6 1 6,7 1 7,5 2 2,8 Lolium perenne 1 0,0 2 0,0 1 8,8 2 1,0 2 4,2 1 5,7 1 8,2 5 2,5 1 5,5 2 2,9 Phleum p r a te n se 1 1.7 1 9,3 1 7,2 9,5 1 0,3 2 3,5 1 9,5 1 7,4 1 5,2 1 1,8 F e stu c a p r a t e n s is 4,6 8,5 6,7 8,5 6,7 1 5,1 1 4,7 i 4, 6 9,5 5,4 Poa t r i v i a l i s 1 4,5 8,0 1 5,0 1 2,9 1 8,0 9,2 1 1,4 7,1 1 7,6 1 2,8 Poa p r a t e n s is 1,9 2,1 5,1 5,2 2,4 1,5 1.2 1,6 2,5 2,0 Poa p a lu s t r is 0,9 5,1 5,4 1,9 2,0 2,0 1,0 2,1 5.2 8,5 F e stu c a ru b ra 0,6 1,8 0,4 0,8 1.2 1,0 0,5 1,0 1,5 0,5 A g r o s tis a lb a 0,2 0,4 0,5 0,3 0,3 0,2-0,5 0,5 0,5 Inne traw y O ther g r a s s s p e c ie s ". 0,6 0,5 0,0-0,7 1,1 0,7 1,2 - Razem traw y T o ta l g r a s s e s 5 4,8 7 8,6 8 8,1 8 7,5 8 9,8 9 6,5 9 5,0 9 4,0 8 1,0 8 6,8 T r ifo liu m rep ens 0,4 0,4 0,2 1,2 0,1 0,2-1,2 1.2 + V ic ia cr a cca - - - - + + - - Razem motylkowe T o ta l legum es 0,4 0,4 0,2 1,2 0,1 0,2-1,2 1.2 - C arex h ir t a 0,4 + + - - 0,2 - - - - Z io ła i ch w asty /r a z e m / Herbs and w eeds 4 4,4 2 1,0 1 1,7 1 1.5 1 0,1 5,1 7,0 4,8 1 7,8 1 5,2 Ogółem G eneral t o t a l 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

W pływ m ikroelem entów na plony siana 177 Tabela 5 S k ła d b o ta n ic z n y s ia n a I I p okosu - 1966 r. B o ta n ica l com p osition o f hay from th e second cu t in 1966 Gatunek Nr k o m b in a cji nawozowej F e r t i l i z a t i o n v a r ia n t No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D a c t y lis g lo m e ra ta 37,3 39,8 71,6 69,9 58,0 66,8 52,0 52,0 74,7 62,9 Lolium 'perenne. 24,5 19,5 9,7 17,9 12,5 15,2 15,6 18,2. 11,8 18,9 F e s tu c a p r a t e n s is 8,9 20,5 9,2 3,5 7,7 8,2 10,9 21,4 6,5 5,8 Phleum p raten se 4,9 5,2 2,7 3,7 4,3 8,6 4,2 2,5 2,8 4,5 P oa p a lu s t r is 0,6 2,4 0,8 0,5 1,4 0,1 0,6 0,6 1,3 3,5 P oa p r a t e n s is 1,6 2,8 0,9 1,5 0,6 i,o - 1,0 1,1 0,6 0,8 Poa t r i v i a l i s 4,1 0,8 0,4 0,2 0,3 0,5 + 0,1 0,1 0,2 F estu ca rubra 2,0 4,0 1,3 1,2 1,2 1,0 0,5 1,0 0,9 0,8 A g r o s tis a lb a 4,3 0,5 0,2 0,6 1,5 0,2 0,2-0,3 0,1 Inne traw y O ther g r a s s s p e c ie s 0,3 1,6 1,2 0,3 - - 0,2 2,5 + 0,1 Razem traw y T o ta l g r a s s e s 88,5 97,1 98,0 99,7 94,4 94,1 99,5 99, 4 99,0 97,0 T r ifo liu m r e p e n s ' - + + + + 0,2 - + - 0,2 Сa rex h ir t a 0,4 0,1 + - - - - - - - Z io ła i ch w asty /r a z e m / H erbs and w eeds# Ogółem G eneral t o t a l 11,1.2,8 2,0 0,7 5,6,5 *7 0,5 0,6 1,0 2,2 j j 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 j kach nie nawożonych występuje znacznie większa ilość ziół-chwastów niż m a to miejsce na łąkach nawożonych. W 1966 r. zwiększa się znacznie ilość kupkówki i tymotki, a ilość życicy trw ałej maleje, co widoczne jest szczególnie w II pokosie. N ajsilniej reagowała na nawożenie kupkówka, której ilość na łące nawożonej jest dwukrotnie większa w stosunku do kombinacji zerowej. Trawa ta zaczyna w II pokosie 1966 r. wyraźnie dominować stanowiąc w niektórych kombinacjach 75 /o składu siana. Nawożenie mikroelementami nie wpłynęło w zasadzie na skład botaniczny łąk, chociaż w poszczególnych pokosach można zaobserwować pewne zróżnicowanie. Duże różnice w ilości chwastów widać na łące nie nawożonej w pierwszym i drugim pokosie 1966 r. W pierwszym pokosie ziół-chwastów łąkowych znaleziono przeszło 44%, a w drugim tylko 1 1,1%. Na kombinacji bez nawożenia, a z dodatkiem siarki, ilość ziół zarówno w pierwszym, jak i w drugim pokosie była mniejsza w porównaniu z kombinacją 0. 12 R o czn ik i g le b o z n a w c ze t. X X, z. 1

178 S. L iw ski i inni Plon siana analizowano na zawartość fosforu, potasu, wapnia, miedzi, molibdenu, m anganu i kobaltu; oznaczono także popiół surowy (tab. 6). Zawartość popiołu w sianie była większa w 1965 r. niż w 1966. W y stąpiła tu odwrotna korelacja w stosunku do wysokości plonów. Analizowane siano było bardzo zasobne w azot, szczególnie pochodzące z II pokosu 1965 r. Wysoką zawartość azotu zaobserwowano także na poletkach nie nawożonych tym składnikiem. Znaczne nagromadzenie dostępnych form azotu po uprawie buraków (rok 1964), świadczące o intensywnej mineralizacji torfu, oraz słabe początkowo zadarnienie wpłynęły na dużą zawartość N w sianie z tego okresu. W 1966 r. mineralizacja pod dobrze zadarnioną łąką była mniejsza, co odbiło się na słabszym pobieraniu azotu przez rośliny. O intensywnej mineralizacji azotu świadczy pobranie przez rośliny kilkakrotnie więcej N niż było im dostarczone z nawozami (tab. 8). Dodatek siarki na łące nie nawożonej podwyższał nieco zawartość N w suchej masie siana, natom iast obniżał na łące nawożonej. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że poza drugim pokosem 1965 r. dodatek m ikroelem entów obniżał zawartość N w sianie. Można by sądzić, że rośliny przy produkcji tej samej masy oszczędniej gospodarowały tym pierwiastkiem. Jeśli przyjm iem y, że zawartość białka surowego w sianie dobrej jakości przekracza 9%, a w sianie bardzo dobrym 12%, okazałoby się, że siano w Żuławce należy do tej drugiej grupy, gdyż zawierało średnio 15',3% białka (białko surowe = N ogółem X 6,25). Podobnie azotu i fosforu znaleziono większe ilości w sianie zebranym w 1965 roku. W 1965 r. zaobserwowano najmniejsze ilości P 2O5 na poletkach nie nawożonych tym składnikiem, natomiast w 1966 r. tej zależności nie było. Niektóre poletka nawożone fosforem m iały mniejsze ilości tego pierw iastka niż poletka nie nawożone. Dodatek siarki z reguły zwiększał ilość fosforu w sianie w porównaniu do takich samych kombinacji bez S. W roku 1966 zaobserwowano wyraźne zwiększenie się P 2O5 w sianie drugiego pokosu. Wszystkie nawożone mikroelementami poletka z I pokosu 1965 r. m iały większą zawartość fosforu w stosunku do kombinacji NPK. Przyjęto, że siano dobrze zaopatrzone w P 20 5 zawiera go w suchej masie 0,4-0,6%, a bardzo dobrze powyżej 0,6% [7]. Wychodząc z tych liczb granicznych można stwierdzić, że oba pokosy siana zebrane w 1965 r. oraz drugi pokos 1966 r. były bardzo dobrze zaopatrzone w fosfor. Natom iast w pierwszym pokosie 1966 r. siano z siedmiu na dziesięć kombinacji trzeba zaliczyć do grupy średnio bądź dobrze zaopatrzonych w ten pierw iastek (P2O5 poniżej 0,6%).

T a b ft I a 6 S lcład ch em iczn y s ia n a I i I I 'p okosu C hem ical com p osition o f hay from f i r s t and second cu ts W p r o c e n c ie s ir.. s ia n a - I n p e r c e n t o f lm y d ry mat;ter K om binacje nawozowe p o p ió ł surowy crude ash Jti ogółem t o t a l N P2( >5 k2> CaO F e r t i l i z a t i o n v a r ia n ts 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 1966 196 5 196i6 I х/ I I х х / I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I 0 9,3 5 1 0,4 0 7,7 5 7,0 0 2,5 5 2,4 8 1,7 8 2,1 6 0,7 4 0,8 9 0,7 1 0,7 3 1,5 6 0,9 9 0,9 5 0,7 7 2,0 6 2,7 3 2,8 9 2,2 8 S 9,3 0 1 0,3 0 7,0 0 7,5 0 2,6 0 2,7 2 1,8 0 2,2 5 0,8 4 1,1 0 0,6 5 0,7 6 1,6 3 0,8 7 0,6 8 0,6 5 1,5 8 2,5 7 2,2 8 2,6 6 NPK 9,8 6 1 1,6 0 7,9 2 9,5 0 2,8 2 3,3 1 2,3 0 2,4 7 0,9 7 l,1 0 0,5 3 0,6 5 1,8 1 1,4 5 1,4 2 1,5 4 1,7 1 2,0 0 2,4 3 1,2 9 npk + s 1 0,7 1 1 1,5 0 6,8 7 7,3 7 2,7 3 3,1 1 2,1 9 1,9 4 0,9 2 1,1 2 0,5 8 0,7 5 1,7 1 1,0 8 1,2 7 1,0 1. 1,4 6 1,9 4 2,6 6 1,7 5 NPK + Co 1 1,2 7 1 0,3 3 7,7 5 7,8 7 2,6 0 3,3 5 1,8 7 2,2 2 1,3 0 0,9 4 0,6 1 0,8 7 1,6 7 1,3 2 1,6? 1,0 7 1,9 7 2,4 2 2,7 4 1,8 3 NPK + Cu 1 0,7 2 9,6 6 7,5 0 8,2 1 2,6 3 3,4 2 1,8 1 2,2 4 1,4 0 1,0 3 ' 0,4 7 0,7 5 1,6 6 1,3 3 1,4 2 1,1 4 1,7 5 1,7 7 1,9 7 1,9 0 NPK + Cu + Co 9,7 0 9,2 8 7,5 0 7,6 2 2,7 5 3,4 5 1,5 7 2,1 0 0,9 8 0,9 1 0,5 3 0,7 5 1,6 1 1,0 8 1,3 1 0,9 8 1,8 5 2,2 3 2,5 8 1,7 5 NPK + Cu + Co + S 9,9 4 9,1 3 7,5 7 8,0 9 2,7 1 3,3 8 1,5 2 2,1 3 1,3 4 1,1 0 0,4 8 1,0 5 1,7 1 1,0 7 1,7 0 1,1 3 1,4 8 2,4 7 2,4 3 2,2 8 NPK + Un 9,7 1 9,3 3 9,0 7 8,3 7 2,5 9 3,5 2 1,6 5 2,1 1 1,3 5 1,1 0 0,6 0 0,8 4 1,6 8 1,1 1 1,5 3 1,1 4 1,3 9 2,2 3 2,8 9 2,0 5 NPK + В 9,9 7 9,1 3 8,6 5 8,3 9 2,5 7 3,3 1 1,4 3 2,0 6 1,3 3 1,1 0 0,5 8 0,8 4 1,6 6 1,2 2 1,6 8 1,0 0 1,7 2 2,3 5 1,8 2 1,9 1 х / r I p okos - th e 1 s t c u t х х / - I I p okos - th e U n d cu t

180 S. L iw ski i inni Potas był pobierany w wyraźnie większych ilościach w pierwszym pokosie zarówno w 1965 r., jak i w 1966 r. Ilość zawartego potasu w suchej masie siana dochodziła do 1,81%. Najm niej tego pierw iastka znaleziono w 1966 r. w sianie zebranym z łąki nie nawożonej, na której zastosowano tylko siarkę (nieco ponad 0,6%). Należy stwierdzić, że siarka prawie we wszystkich przypadkach na poletkach nie nawożonych działała obniżająco na pobieranie potasu. Nawożenie potasem wpłynęło na zwiększenie się jego zawartości w sianie. Jak wiadomo, w przypadku dużej ilości potasu w glebie rośliny mogą pobierać go w nadmiarze. Siano z takich roślin może być nawet szkodliwe dla zdrowia zwierząt. iw naszych doświadczeniach nie stwierdzono nadm iaru tego składnika w sianie, a raczej pewien niedobór. Nawożenie mikroelementami w pierwszym roku po założeniu łąki w obu pokosach obniżyło zawartość K 2O w stosunku do kombinacji NPK. W następnym roku zależność ta w ystąpiła tylko w drugim pokosie. Fod względem tlenku wapnia siano zbierane w Żuławce było zasobne. W 1965 r. pokos drugi był zasobniejszy w wapń niż pierwszy, w roku zaś 1966 było odwrotnie. Największą ilość tego składnika znaleziono na kombinacji 0 i NPK + Mn w I pokosie 1966, najniższą zaś w II pokosie 1966 r. na kombinacji NPK. W y r a ź n y c h współzależności między stosowanymi mikroelementami a zawartością w apnia w sianie nie zaobserwowano. Najbardziej interesowały nas ilości mikroelementów w sianie, a w szczególności kobaltu i miedzi, m ające szczególne znaczenie dla norm alnego wzrostu i rozwoju zwierząt. Z analiz wynika, że zawartość kobaltu i miedzi w sianie pod wpływem nawożenia tymi pierwiastkami znacznie wzrosła. Poletka nawożone NPK z dodatkiem miedzi oraz z dodatkiem miedzi i kobaltu wykazały szczególnie w 1965 r. znaczny wzrost Cu w sianie w stosunku do poletek zerowych oraz nawożonych NPK (tab. 7). Pewnym zaskoczeniem są wyniki otrzymane na kombinacji NPK + г Cu + Co + S. Ilość znalezionej miedzi w sianie wzrosła tu tylko nieznacznie. Także obniżająco na ilość Cu w sianie wpłynęło nawożenie siarką na komibnacji bez nawożenia w porównaniu do kombinacji bez siarki. Przyjm ując jako wartości graniczne dla przezuwaczy 5 ppm Cu w suchej masie siana należy stwierdzić, że na wszystkich nie nawożonych miedzią poletkach ilości tego pierwiastka były za małe dla normalnego wzrostu i rozwoju przeżuwaczy. Kobalt w sianie oznaczono tylko w niektórych kombinacjach (oznaczenia kobaltu i częściowo miedzi zostały wykonane przez Laboratorium Mikroelementów IUNG w Puławach). Stwierdzono jednak, że nawożenie kobaltem podniosło ilość tego pierw iastka w roślinach. Podobnie jak przy miedzi, tak i przy kobalcie zauważono, że w nie-

W pływ m ikroelem entów na plony siana 181 Zaw artość m ikroelem entów w s ia n ie I i I I pokosu /w ppm w s.m. s ia n a / Content o f m icroelem ent«in hay / i n ppm o f hay dry m atter/ Tabela 7 Kom binacje Cu Mo Mn Co nawozowe F e r t iliz a t io n 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 1966 v a r ia n t s i r * I I I I I I I I I I I I I I I I I I I 1 1 ' 0 4,2 4,0 4,7 5,0 1,4 2,0 1,7 1,7 6 0,0 56 34 48 - - - - S 5,6-3,8 4,0 1,9 2,3 1,7 1,7 1 2 5,0 75 45 73 - - - - HPK 3,0 2,7 3,1 1,4 2,2 2,3 1,7 2,1 6 8,0 150 42 73 0,1 7 0,1 2 0,1 6 0,0 9 NPK + S 1,7 2,5 3,9 3,9 2,2 2,3 1,3 1,9 1 2 5,0 150 45 76 0,1 2 0,0 6 0,1 7 ś la d y HPK + Со 6,6 4,5 2,7 4,5 2,4 2,0 1,3 2,1 7 6,0 150 37 37 0,2 4 0,2 7 0,3 8 0,1 1 - i ГСРК + Cu 1 4,1-8,5 7,0 2,2 2,3 1,3 2,0 1 7 0,0 150 37 52 - - - - îïpk+cu+co 1 3,6 1 4,0 9,1 5,5 2,1 2,3 1,0 1,8 7 5,0 100 37 69 0,5 1 0,3 1 0,3 5 0,2 5 HPK+Cu+Co+S 4,6 5,2 5,1 4,4 2,3 2,3 1,3 2,1 7 4,0 100 48 65 0,1 8 0,2 8 0,6 0 j0,2 6 _ 1 NPK + Ыn 2,4 2,0 1,3 1,9 230,0 250 65 82 - - l'ipk + В 2,5 2,0 1,3 1,9 1 2 5,0 200 42 60 x / I p okos - th e f i r s t cu t зсс/ I I p okos - th e U n d cu t których kombinacjach z siarką w porów naniu do takich samych kombinacji bez siarki ilość kobaltu była nieco mniejsza. Podawane przez różnych autorów twierdzenie, że choroby zwierząt zdarzają się częściej w przypadkach w ystępow ania dużej ilości siarczanów w paszy, mogą być związane także z wpływem grup SO4 na zmniejszanie przyswajalności, a w związku z tym na pobieranie Cu i Co przez rośliny. Zawartość molibdenu w sianie 1965 r. była większa niż w sianie 1966 r. Najwyższe ilości molibdenu znaleziono w materiale zebranym z I pokosu 1965 r. na kombinacjach nawożonych borem, manganem i kobaltem, najniższe zaś na komibnacji NPK + Cu + Co w I pokosie 1966 r. Najczęściej zawartość tego m ikroskładnika w sianie utrzym y w ała się w granicach 1,7-2,3 mg. Jest to przeciętnie wyższa ilość w stosunku do średnich ilości znajdywanych w sianie zbieranym z polskich łąk [9, 10, 12]. Na pobieranie większych ilości molibdenu mógł wpłynąć zasadowy odczyn gleb, który sprzyjał gromadzeniu przyswajalnych form Mo. Nie zaobserwowano wpływ u nawożenia miedzią, kobaltem, m anganem i borem na pobieranie molibdenu przez rośliny. Przyjm ując 5 ppm Mo w suchej masie jako liczbę graniczną, powyżej której pierwiastek ten działa trująco, można stwierdzić, że siano z Żuławki nie zawierało takich ilości Mo, które mogły szkodliwie oddziaływać na zwierzęta. Szkodliwe działanie molibdenu w roślinach może być niwelowane obecnością miedzi. Według Kocia łkowskiego i innych [9], jeśli rośliny zaw ierają poniżej 5,0 ppm Cu, w tedy już zawartość Mo w gra

182 S. L iw ski i inni nicach 2 ppm w suchej masie może działać szkodliwie. Na ten moment należałoby zwrócić uwagę przy dalszych badaniach prowadzonych w Żuławce. Jako norm alny pod względem zaopatrzenia zwierząt [8, 9] w składniki mineralne w paszy uważa się stosunek Mo do Cu jak 1 : 3,5-4,0. Niższy stosunek wpływa ujemnie na przemianę m aterii i uważany jest za szkodliwy. W naszym przypadku stosunek ten był często znacznie węższy. Pod względem zasobności w mangan siano było bardzo zróżnicowane. Ilość tego pierwiastka w suchej masie wynosiła od 34 do 250 ppm. W roku 1965 znaleziono większe ilości manganu w sianie niż w roku 196G. Nawożenie manganem wpłynęło na zwiększenie ilości tego mikroelementu w sianie, szczególnie w pierwszym roku użytkowania łąki. Drugi pokos siana zebrany zarówno w roku 1965, jak w 1966 był bogatszy w mangan. Porównując uzyskane w yniki z normami składników m ineralnych ustalonymi przez Deutsche Landwirtschaftliche Gesellschaft [9] dla siana dobrze zaopatrzonego w Mn (50 ppm w suchej masie) widzimy, że badane próbki siana w 1965 r. miały wystarczające ilości manganu, natomiast siano pierwszego pokosu 1966 r., zebrane z większości kombinacji, miało za mało tego mikroelementu. Jeśliby jednak przyjąć normę podawaną przez Gerickiego [9], która wynosi 1 00 ppm Mn dla suchej masy siana dobrze zaopatrzonego w ten pierwiastek, to okazałoby się, że siano zebrane z łąk z obu pokosów 1966 r. miało za mało manganu dla normalnego rozwoju zwierząt. Ilość pobranego przez rośliny azotu z hektara wahała się od 101,6 na kombinacji 0, do 210,2 kg na kombinacji NPK (tab. 8). Jeśli weźmiemy pod uwagę, że z nawożeniem mineralnym wniesiono do gleby 30 kg N, to ilość azotu uruchomionego z gleby wynosi od 113,7 do 180,2 kg/ha na glebie nawożonej. W przypadku kombinacji nie nawożonych NPK ilość azotu uruchomionego z gleby i pobranego przez rośliny wynosiła od 101,6 do 134,6 kg. Inaczej było z fosforem, którego rośliny pobrały na wszystkich kombinacjach mniej niż zawierała dawka wniesiona do gleby. Najmniej P 2O5 z hektara pobrały traw y na kombinacji nie nawożonej fosforem (w pierwszym roku doświadczenia 36,5, w drugim roku 38,5 kg). Podobnie jak to miało miejsce przy azocie, na kombinacji z siarką plon fosforu był nieco większy niż na kombinacji 0. Na innych kombinacjach nie stwierdzono wyraźnych współzależności między ilością pobranego przez rośliny fosforu a nawożeniem. Z powyższych danych wynika, że tylko część fosforu dodanego do gleby była wykorzystana przez rośliny, część zaś pozostała w torfie i mogła być przez niego zasorbowana. Dodany do gleby potas w ilości 160 kg/ha nie był także całkowicie w y korzystany przez rośliny. Plony tego składnika wynosiły od 37,4 do 67,0 kg na kombinacjach nie nawożonych potasem, a dochodziły do 130,4 kg

Tabela 8 P lo n y p o s z c z e g ó ln y c h sk ład n ik ów w I i I I p o k o s ie w k g /h a Y ie ld s o f p a r t ic u l a r e le m e n ts in k g /h a K om binacje N ogółem - T o ta l N P2 Э5 ^ 2 Ca0 F e r t iliz a t io n 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 196.6 v a r i a n t s i x / 11>ос/ I I I I I I I I I I I I I a i I I I I I I 0 7 8,4 4 5,6 5 5,7 6 5,9 2 2,8 1 6,0 1 4,2 2 2,3 4 8,0 1 7,9 1 9,1 2 3,5 6 5,5 4 9,2 5 8,0 6 9,6 S 7 3,0 5 6, G 4 2,9 7 5,3 2 5,2 2 2,9 1 5,5 2 4,8 4 8,9 1 8,1 1 6,2 2 1,2 4 6,3 5 5,4 5 4,4 8 6,7 NPK 9 1,6 8 5,7.1 0 6,4 1 0 5,8 5 1,5 2 8,5 ' 2 4,5 2 7,5 5 8,8 3 7,6 6 5,7 6 4,7 5 5,6 5 1,8 1 1 2,4 5 4,2 NPK + S 7 7,5 7 7,^ 9 5,6 7 8,0 2 6,1 2 7,9 2 5,5 5 0,2 4 8,6 2 6,9 5 5,4 4 0,6 4 1,5 4 8,5 1 1 6,1 7 3,6 NPK + Co 7 6,9 7 5,0 8 0,3 9 8,5 5 8,5 2 1,1 2 6,2 5 8,5 49,4 29,6 7 1,7 4 7,4 5 8,3 5 4,2 117 i 6 8 1,0 NPK + Cu 88,4 9 1,0 7 6,9 1 0 1,6 4 7,0 2 7,4 1 9,9 5 5,1-5 5,8 3 5,4 6 0,5 5 1,7 5 8,8 4 7,1 8 5,7 8 6,2 NPK + Cu + Co 9 2,7 8 9,5 7 1,6 8 9,4 5 5,0 2 5,6 2 4,2 5 1,9 5 4,2 2 8,0 5 9,8 4 1,7 6 2,3 5 7.7 1 1 7,7. 7 4,5 NPK + Cu + Ço + S 8 8,6 8 6,5 6 6,6 8 9,1 4 5,8 2 8,2 2 1,0 4 5,1 5 5,9 2 7,4 7 4,5 4 7,5 4 8,4 6 3,2 1 0 6,5 9 5,4 NPK.+ Mn 7 4,3 7 8,8 6 4,0 9 5,4 5 8,7 2 4,6 2 5,5 5 7,2 4 8,2 2 4,8 5 9,5 5 0,5 5 9,9 5 0,0 1 1 2,1 9 0,8 NPK + В 8 ^,0 7 9,4 5 7,8 8 6,9 4 5,0 2 6,4 2 3,4 5 4,6 5 5,6 2 9,5 6 7,9 4 2,2 5 5,5 5 6,4 7 3,5.8 0,6 x / I p o k o s - th e 1 s t c u t х х / I I p okos - th e U n d c u t

184 S. L iw ski i inni na poletkach nawożonych NPK. Należy nadmienić, że zarówno w roku 1965, jak i w 1966 plon pobranego potasu był najwyższy na poletkach nawożonych NPK w porównaniu do takich samych poletek z dodatkiem mikroelementów. Można sądzić, że nadwyżki potasu nie wykorzystane przez rośliny ze względu na małą sorpcję tego składnika mogły być w y płukane przez deszcze i odprowadzone z wodami odpływającymi poza torfowisko. Jeśli chodzi o wapń, to należy stwierdzić, że szczególnie duże ilości tego składnika pobrały plony roślin w drugim roku doświadczenia. W pierwszym roku największą ilość CaO otrzymano na kombinacji NPK + Co (120 kg), natomiast w drugim roku najwyższy plon CaO z hektara wynosił 202,9 kg na poletkach nawożonych NPK + Mn. Składnik ten nie był dodawany do gleby jako nawóz, przeprowadzenie więc bilansu nie jest możliwe. DOŚW IADCZENIA PRODUKCYJNE (ŁANOWE) Z charakterystyki gleb doświadczenia produkcyjnego wynika, że były to torfy wysokopopielne, o odczynie obojętnym, bogate w azot i wapń, zasobne w fosfor, a ubogie w potas, zawierające dość znaczne ilości Fe2 0 3. Ilość miedzi można określić jako średnią, a molibdenu poniżej średniej (tab. 9). Tabela 9 W yniki a n a liz ch em icznych g le b y /d o ś w ia d c z e n ie p ro d u k cy jn e/ R e s u lts o f ch em ica l a n a ly s e s o f s o i l /p r o d u c tio n e x p e r im e n ts/ Kom binacje nawozowe F e r t i l i z a t i o n v a r ia n ts ph p o p ió ł surowy crude ash V/ p r o c e n c ie s. m. g le b y I n p e r c e n t o f s o i l dry m a tter p o p ió ł c z y s ty pure ash К ogółem t o t a l N P2 5 k2 o CaO Fe2 3 W ppm 6.Ш. I n ppm o f d.m. Cu L'.o О 6,8 44,6 18,78 2,71 0,79 0,09 5,25 5,74 10,1 С,76 О 7,2 42,1 15,89 2,64 0,51 0,09 6,69 2,90 9,5 0,76 I-ГРК 7,2 35,0 17,50 5,04 0,46 0,10 7,50 4,58 12,1 0,76 EFK 7,3 30,1 17,78 5,55 0,55 0,09, 7,03 2,58 11,6 0,64 IiTK+Cu+Co 6,6 45,2 16,89 2,78 0,52 0,14 4,48 2,55 12,8 0,76 Doświadczenia łanowe przeprowadzono w celu wyprodukowania odpowiedniej ilości siana dla doświadczeń z żywieniem owiec. Zbierane siano z pól nie nawożonych, nawożonych NPK i NPK + + Cu +C o analizowano na zawartość niektórych m akro- i mikroelem en

W pływ m ikroelem entów na plony siana 185 tów. Wykonano też analizy botaniczne siana z poszczególnych pól I i II pokosu (1965 r.). Skład botaniczny siana na łąkach był dość zróżnicowany. iw sianie pierwszego pokosu na polu zerowym nie nawożonym nr 1 dominowała mietlica biaława, tymotka oraz wiechlina łąkowa, na polu nr 2 dominowała tym otka łąkowa, śmiałek darniowy i kłosówka wełnista (tab. 10 i 1 1). Tabela 20 Skład b otaniczn y sia n a z I pokosu - 1965 r. /d ośw iad czen ie produkcyjne/ B o ta n ic a l c o m p o sitio n o f hay from th e f i r s t cu t i n -1965 /p r o d u c tio n ex p er im en t/ Nr p o la - F i e ld No. 1 2 Gatunek 3 4 5 6 S p e c ie s kom binacje nawo z о we f e r t i l i z a t i o n v a r ia n t s 0 0 NPK NPK NPK+Cu+Co NPK+Cu+Co A rrh en ath eru n e l a t i u s И. о 1,9 3 2,2 5 6,6 2 5,7 2 9,6 H olcu s la n a tu s 2,4 2 1,4 2 5,6 2 3,1 3 0,7 3 0,8 D escham psia c a e s p it o s a 4,8 2 3,4 8,0 2,1 5,3 3,1 A g r o s tis a ib a 2 4,2 0,8 0,4 - - - P oa t r i v i a l i s 6,4 0,6 1,2 3,1 1,9 2,8 Phleum p r a te n se 1 2,0 2 6,2 1,1-1,8 - Poa p r a t e n s is 9,6 1,3 1,4 0,7 1,1 0,9 Anthoxanthum odoratum 6,4 0,5 2,4 0,3 6,9 ; 6,5 F e s tu c a ru b ra 8,0 0,6 1,0 0,7 - - D a c t y lis g lom erata 8,0 2,2. - - - - F e stu c a p r a t e n s is 2,5 2,1 1,4-1,3 0,4 P oa p a l u s t r i s - - - 0, 7. 0,8 - P h a la r is aru n d in acea - - - 3,0 - - Phragm ites communis - 3,2 - - - Lolium perenne - 0,4 - - - - Razem traw y T o ta l g r a s s e s 8 8,3 8 1,4 7 7,9 9 0,3 7 5,5 7 4,1 L ath yru s p r a t e n s is - 0,3 - - - ---- V ic ia c r a c c a - 0,2 - - - - Razem m otylkowe T o ta l legum es - 0,5 - - - - Сare x h ir t a - 9,2-0,2 - - Z io ła i ch w asty Herbs and w eeds 1 1,7 8,9 2 2,1 9,5 2 4,5 2 5,9 Ogółem - General t o t a l 100 100 100 100 100 100

186 S. L iw ski i inni Tabela 11 Skład b otan iczn y sia n a I I pokesu - 1965 r* /dośw iad с zc n ie produkcyjne/ B o ta n ic a l co m p o sitio n o f hay from th e secon d cu t in 1965 /p r o d u c tio n e x p e r ii.ie n t/ ITr p o la F ie ld Mo. Gatunek 1,2 5,4 5,6 S p e c ie s koiribinac j a nawo zowa f e r t i l i z a t i o n v a r ia n t s 0 ITPX IIPK+Cu+Co Ar rhe nar he rur- e 1 at iu s H olcu s la n a tu s I) e s с karr.p s i а с ae sp i t o s a r e s t u c a p r a t e n s is F e stu c a rubra P oa t r i v i a l i s Po a p ra te r.o i s P ille ujr. r r a ts n s e A ^ rosl is a lb a P h a la r ic aru n d in acea 1 j 21 1 5 7 50 14 2 8 1 6 5 4 56 18 14 6 15 2 Raiien traw y T o ta l g r a s s e s 67 88 95 T rifo liu m hybridun C arex h ir t a 1 12 6 1 Z io ła i ch w asty H erbs and w eeds 20 6 6 O jó łen - G eneral t o t a l 100 100 100 Na łąkach nawożonych NPK i NPK + Cu + Co (pola nr 3, 4, 5, 6) dominowały rajgras wyniosły i kłosówka wełnista. Podobny skład florystyczny zaobserwowano także w drugim pokosie. Analizy chemiczne wykazały, że drugi pokos siana zebrany w 1965 i w 1966 r. miał we wszystkich przypadkach większą ilość popiołu (tab. 1 2). Pod względem azotu, fosforu i wapnia zasobniejszy był także drugi pokos, natom iast pod względem zawartości w sianie potasu nie zaobserwowano tej zależności. Pasza zebrana ze wszystkich łąk nie wykazywała niedoborów azotu i wapnia. Zaopatrzenie siana w fosfor w pierwszym pokosie 1966 r. było słabe i średnie, natomiast w obu pokosach 1965 r. i w II pokosie 1966 r. ilość P 2O5 można uznać za dobrą i bardzo dobrą. Pod względem potasu siano zebrane zarówno w I, jak i w II pokosie 1966 r., a w szczególności pochodzące z pól nie nawożonych należy uznać za słabe.

Tabela 12 S kład chem iczny s ia n a I i I I pokosu /d o św ia d czen ie p rodukcyjn e/ Chemical com position o f hay /prod u ction experim ent/ Nr p o la F ie ld No. W procencie s.m. - In percent of dry m atter Kombinacje nawozowe p o p ieln o ść - ash con ten t N ogółem - t o t a l N P2-5 *2 0 CaO F e r t iliz a t io n va ria n ts 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 1966 i * i f B / I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I 1 0 8,23 10,61 5,0 11,15 1,44 2,38 1,53 2,00 1,00 0,98 0,43 1,39 1,91 2,27 0,46 0,48 1,15 3,27 2,74 3,5 0 2 0 6,54 1,97 0,57 1,08 1,45 3 NPK 5,00 8,95 6,14 7,32 1,84 3,26 2,50 2,39 0,76 1,13 0,58 0,58 1,27 1,35 1,21 0,92 1,24 2,75 1,97 2,6 6 4 KPK 6,52 2,0 3 0,7 7 1,0 5 1,9 2 5 NPK+Cu+Co 7,94 8,60 6,5 5,87 1,68 2,6 5 1,78 2,39 1,48 0,99 0,38 0,71 2,99 1,70 1,17 0,98 1,42 3,15 1,97 2,43 6 NPK+Cu+Co 7,6 4 1,7 9 1,9 8 1,6 1 х / I pokos - th e 1 s t cut а з / I I pokos - th e U n d cut Kombinacje nawozowe F e r t iliz a t io n v a r ia n ts Zawartość mikroelementów w s.m. sia n a I i I I pokosu /d o św ia d czen ia prod uk cyjn e/ Content o f m icroelem ents in d«m» o f hay /p rod u ction experim ent/ W ppm Mn Uo Cu Co Tabela 13 1965 1966 1965 1966 1965 1966 1965 1966 I х/ ЦХХ/ I II I I I I II I I I i II ' I 11 I II 0 60 100 50 60 1,4 2,6 1,1 1,4 6,5-4,7 4,4 0,18 0,16 0,27 0,1 4 0 1,5 4,1 0,1 3 NPK 100 120 62 68 1,6 2,8 1,7 1,9 2,0 1,5 4,7 2,2 0,03 0,08 0,04 0,05 NPK 1,6 1,2 0,1 0 NPK + Cu + Co 100 150 75 90 1,9 2,8 1,5 1,8 15,0 7,5 10,7 5,1 2,28 0,43 1,16 0,4 4 NPK + Cu + Co 1,9 1 8,1 1,52 х / I pokos - th e 1 s t cut. xaç/ I I pokos - th e U n d cu t Wpływ mikroelementów na plony siana oo -a

188 S. L iw sk i i inni Z badanych mikroelementów najwięcej było manganu, a najmniej koba-ltu, miedź i molibden zajmowały miejsca pośrednie (tab. 13). Wprowadzony do gleby siarczan miedzi podniósł znacznie zawartość Cu w sianie I pokosu 1965 i 1966 r. Siano pochodzące z łąk nie nawożonych miało więcej Cu niż na nowożonych NPK. Siano wyprodukowane na łąkach nawożonych podstawowymi składnikami (NPK) zawierało dla przeżuwaczy za mało miedzi, natom iast zbierane z łąk nie nawożonych znajdowało się na pograniczu siana dostatecznie i niedostatecznie zaopatrzonego w miedź. Nawożenie NPK z zastosowaniem miedzi łącznie z kobaltem znacznie podniosło zawartość tego ostatniego w sianie. Z przytoczonych wyżej danych wynika, że zastosowane nawożenie miedziowe i kobaltowe w celu podwyższenia tych pierwiastków w sianie dało wyniki pozytywne. Odnośnie molibdenu uzyskane wyniki potw ierdzają wnioski w y ciągnięte w badaniach poletkowych o podwyższonej ilości tego pierw iastka w sianie zbieranym w Żuławce w stosunku do średniej uzyskanej w sianie zbieranym w innych rejonach Polski. Większe ilości tego pierw iastka znaleziono w pokosie drugim. Większe ilości manganu znaleziono w sianie zebranym w pierwszym roku użytkowania (1965). W NIOSK I OGÓLNE W związku z występowaniem chorób przeżuwaczy żywionych wyłącznie paszami zbieranymi z gleb torfowych łąk nadnoteckich wykonano badania nad wpływem nawożenia m ikroelem entam i na plon siana. P rzeprowadzone dwuletnie prace badawcze w gospodarstwie doświadczalnym Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego Minikowo w Żuławce pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków. Stosowane jako nawozy miedź, mangan, kobalt, bor i siarka nie wpłynęły na wysokość plonu siana w 1965 i 1966 roku. Nie stwierdzono także ich wpływu na skład botaniczny runi łąkowej. Z reguły dodatek mikroelementów jako nawozów obniżał zawartość azotu w sianie. Rośliny zatem oszczędniej gospodarowały tym składnikiem przy produkcji takiej samej masy. Podobne zależności zaobserwowano przy potasie, z w yjątkiem pierwszego pokosu 1965 r., gdzie zależność ta nie występowała. Siano zebrane z doświadczeń poletkowych i produkcyjnych było dobrze zaopatrzone w azot i wapń. Ilość surowego białka wynosiła w sianie średnio 15,3% (doświadczenia poletkowe). Stwierdzono, że

W pływ m ikroelem entów na plony siana 189 siano zebrane z doświadczeń poletkowych i łanowych miało niekiedy obniżoną ilość fosforu (poniżej 0,6%) oraz potasu (poniżej 1%). Nawożenie miedzią, kobaltem i manganem podnosiło zawartość tych pierwiastków w sianie. Łąki nawożone siarczanem miedzi miały od 5,1 do 18,1 ppm w suchej masie, natomiast na łąkach nie nawożonych znaleziono od 1,2 do 6,5 ppm. Siano nawożone NPK miało mniej miedzi niż siano zbierane z łąk nie nawożonych. Łączne zastosowanie nawożenia miedzią, kobaltem i siarką nie w płynęło na zwiększenie się Cu w sianie. Przyjm ując 5,0 ppm Cu w suchej masie jako wartość graniczną, poniżej której występuje niedobór tego mikroelementu dla normalnego rozwoju przeżuwaczy, można sądzić, że z reguły siano zbierane z łąk nawożonych NPK miało za mało Cu. Natomiast siano zbierane z łąk nie nawożonych NPK znajdowało się na pograniczu siana dostatecznie i niedostatecznie zaopatrzonego w miedź. Nawożenie kobaltem podnosiło zawartość tego składnika w sianie. Siano zbierane z łąk nie nawożonych kobaltem miało tego mikroelem entu od śladów do 0,27 ppm w suchej masie, a w sianie z łąk nawożonych kobaltem znaleziono od 0,11 do 2,28 ppm Co. Z reguły ilość molibdenu w sianie utrzym ywała się w granicach od 1,1 do 2,8 ppm. Ilości molibdenu przekraczające 2,0 ppm spotykane w badanym sianie (szczególnie często w plonach 1965 r.) są wyższe od średnich ilości spotykanych w sianie zbieranym z polskich łąk. Należy jednak stwierdzić, że siano w Żuławce nie miało takich ilości molibdenu, które mogłyby być szkodliwe dla zwierząt (powyżej 5 ppm w suchej masie). Mała zawartość miedzi w sianie powodowała obniżenie stosunku Mo:Cu, który często wynosił 1:1, gdy tymczasem w normalnej paszy powinien on wynosić 1 :3,5-4,0. Stw ierdzony stosunek wymienionych pierwiastków może powodować zaburzenia w przem ianie materii u zwierząt, na co należałoby zwrócić uwagę w dalszych badaniach. Pod względem zasobności w mangan siano było bardzo zróżnicowane. Ilość tego pierwiastka wynosiła od 34 do 250 ppm w suchej masie. P rzyjmując, że dobre siano zawiera 50 ppm w suchej masie można uważać, że siano zebrane z pierwszego pokosu 1966 r. jest niedostatecznie zaopatrzone w ten pierwiastek. Jeśli natomiast przyjąć za liczbę graniczną 100 ppm, trzeba stwierdzić, że 50% analizowanych próbek siana ma za mało Mn. Na poletkach nawożonych NPK, jak i na nie nawożonych nastąpiło znaczne uruchomienie azotu. Ilość uruchomionego azotu mineralnego z hektara wynosiła od 101,6 do 180,2 kg. Ilości pobranego fosforu i potasu przez rośliny z hektara były niższe

190 S. L iw sk i i inni od dodanych do gleby składników w nawozach. Rośliny pobrały 45-93% fosforu, a potasu 23-72%, z czego wynika, że składniki te nie były całkowicie wykorzystane przez rośliny. Przeprowadzone doświadczenia w Żuławce wykazały, że przez nawożenie miedzią i kobaltem można zawartość tych mikroelementów w sianie podnieść do granic wymaganych w żywieniu zwierząt. Wyniki badań laboratoryjnych zostały potwierdzone w równolegle prowadzonych doświadczeniach z żywieniem owiec. Stwierdzono dobry stan zdrowotny zwierząt karmionych sianem z łąk nawożonych miedzią i kobaltem, natomiast daleko posuniętą anemię i padnięcie pewnej ilości sztuk przy odżywianiu ich sianem z łąk, na których nie stosowano nawożenia Cu i Co. LITERATURA [1] A s m u s F.: Zur K upfer- und K obaltversorgung einiger Grundlandboden. Roczn. Glebozn., t. 10, z. 1, 1961. [2] Baszy ński T.: M ikroelem enty w niektórych gatunkach traw i roślinach m otylkow ych. A cta Soc. Botan. Polon., vol. 24, 1955. [3] Chodań J.: Zawartość m anganu, m iedzi i kobaltu w glebie i sianie n iektórych torfow isk niskich Pojezierza W arm ińsko-m azurskiego, praca doktorska, rękopis, 1960. [4] Domański E.: M ikroelem enty gleb lekkich i ich w p ły w na zdrow otność zw ierząt dom ow ych. P ostępy N auk roln., nr 6, 1954. [5] Domański E., Młyńska M., G liszczyński J., Stodolak J.: B a dania nad anem ią przeżuw aczy w ystęp ującą w dolinie N adnoteckiej. II. M ożliw ości adaptacyjne ow iec do w ykorzystyw ania m ikroelem entów z pasz gleb torfow ych. Roczn. Nauk. roln. i leśn., t. 72-E-4, 1966. [6 ] Kabata A.: Zaw artość kobaltu, m iedzi i niklu w w ażniejszych glebach oraz sianie nadnoteckich i nadobrzańskich terenów łąkow ych. Roczn. N auk roln., t. 78-A -3, 1959. [7] Klapp E.: Ł ąki i pastw iska. PWRiL, 1962. [8 ] Knabe О., Knabe В.: D ie D eutsche L andw irtschaft, nr 3, 1965. [9] K o c iałko ws ki Z., Czekalski A., B a lu к A.: Zawartość m ikroelem entów w glebach i roślinach łąkow ych doliny średniego biegu N oteci. Roczn. N auk roln., t. 93-A, 1967. [10] Liwski S.: M ikroelem enty m angan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk i m olibden w roślinności łąkow ej i bagiennej Roczn. N auk roln., t. 75-7-74, 1961. [11] M aksimów A.: M ikroelem enty i ich znaczenie w życiu organizm ów. PW RiL, W arszaw a 1954. [12] M O raczewski R.: Studia nad dynam iką zw iązków azotow ych i w ykorzystaniem azotu torfow iska. D ział W ydaw nictw SGGW, 1964. [13] Zalewska E., Kłębowska A., Łuczycka M., Domańska E.: B a dania nad charłactw em w ystępującym u przeżuw aczy w dolinie nadnoteckiej. Roczn. N auk roln., t. 72-E -l, 1965.

W pływ m ikroelem entów na plony siana 191 С. ЛИВСКИ, Ф. М АЦЯК, Я. СТОДОЛЯК, Ф. Ю Щ АК ВЛИЯНИЕ М ИКРОУДОБРЕНИЙ Н А У РО Ж А И СЕНА Н А ЛУГАХ В ДОЛИНЕ НОТЕЦИ (Ж УЛАВКА) К а ф е д р а т о р ф о в ед ен и я, В а р ш авск ая сел ь с к о х о зя й с т в е н н а я ак адем и я Резюме В связи с болезнями ж вачны х ж ивотны х кормленных исключительно сеном собираемым с Нотецких лугов на торфе, проводились исследования по влиянию микроудобрений на урож аи сена. Проведенны е в течение двух лет исследования в опытном хозяйстве Ж улавка Сельскохозяйственной опытной станции в Миникове позволили сделать следую щ ие заключения: Применяемые в качестве удобрений медь, марганец, кобальт, бор и сера не оказали воздойствия на величину урож ая в 1965 и 1966 году. Т акж е не можно было установить и х влияния на ботанический состав луговой дернины. Влияние внесенны х в почву микроэлементов на их содерж ание в сене представлялось следующим образом: Прибавка микроэлементов в качестве удобрений вызвала, как правило, сниж ен и е содерж ания азота в сене. Таким образом растения более экономно использовывали этот элемент при одинаковом уровне производства зеленой массы. Подобные зависимости наблюдались такж е в случае калия, за исключением первого укоса 1965 года, где такой зависимости не было. Сено собранное как в деляночны х так и в производственны х луговодческих опытах содерж ало достаточные количества азота и кальция. Среднее количество сырого протеина в сене составляло 15,3 % (деляночные опыты). Установлено, что сено собранное в деляночны х и полевы х опытах содерж ало иногда меньшие количества ф осф ора (до 0,6%) и калия (до 1,0%). Удобрение медью, кобальтом и марганцем способствовало повышению содерж ания этих элементов в сене. Луга удобряемые сульфатом меди содерж али от 5,1 до 18,1 ppm меди на кг сухой массы, тогда как на неудобряемы х лугах содерж ание меди колебалось в пределах 1,2-6,5 ppm. Сено удобряемое N PK содерж ало меньш е меди чем собиранное с неудобряемы х N PK лугов. Совместное удобрение медью, кобальтом и серой не оказывало влияния на повышение содерж ания меди в сене. При принятии 5,0 ppm Cu сухой массы сена в качестве предельной величины, ниж е которой содерж ание этого микроэлемента недостаточно для обеспечения нормального развития ж вачны х животны х, м ож но предполагать, что сено собираемое с лугов удобряемы х N PK было, как правило, дефицитным по отношению к содерж анию меди, тогда как сено с неудобряемы х N PK лугов занимало среднее место м еж ду сенами с достаточным и недостаточным содерж анием этого элемента. Удобрение кобальтом способствовало повышению содерж ания этого элемента в сене. Сено собираемое с лугов неудобряемы х кобальтом содерж ало этот элемент в пределах от следов до 0,27 ppm сухой массы, а в сене с удобряемы х кобальтом лугов его содерж ание составляло от 0,11 до 2,28 ррт сухой массы. Количество молибдена в сене удерж ивалось, как правило, в пределах 1,1-2,8 ppm, составляя в среднем 1,88 ppm. С одерж ание молибдена свыше 2,0 ppm, обнаруж енное в сене собранном в большом количестве вариантов, следует считать повышенным по отношению к среднему количеству встречаемому в сене собира

192 S. L iw ski i inni емом с польских лугов. Следует, однако, подчеркнуть, что сено в Ж улавк е не содерж ало таких количеств молибдена, которые могли бы быть вредными для ж ивотны х (т.е. свыше 5 ppm сухой массы). С другой стороны, ввиду уменьшенного содержания меди в сене, соотнош ение Мо:Си было очень низким, снижаясь иногда даж е до 1:1. Это соотнош ение оказывает, как известно, сильное влияние на обмен вещ еств у животны х; нормальным считается соотнош ение 1,0:3,5-4,0. При более высоком соотношении этих двух микроэлементов могут происходить наруш ения обмена вещ еств у ж ивотны х. Следовательно, необходимо учитывать это обстоятельство в дальнейш их исследованиях проводимых в Ж улавке. По отношению к содержанию марганца сено обнаруживало значительную дифференцияцию : количество этого микроэлемента колебалось в среднем в предел ах 34-250 ppm сухой массы сена. При принятии 50 ppm Mn сухой массы для хорош его сена, все сено собранное в первом укосе 1966 года можно считать дефицитным по отношению к содержанию марганца, при принятии ж е в качестве предельной величины 100 мг, 50% анализированны х образцов сена показывало дефицит этого элемента. На делянках как удобряемы х N PK так и неудобряемы х, установлена значительная мобилизация азота. Количество мобилизированного азота составляло от 101,6 до 180,2 ppm. Количества усвоенного растениями ф осф ора и калия были м еньш е чем количества этих элементов вносимых с удобрениями. Усвоение ф осф ора составляло 45-93%, калия 23-72%, из чего следует, что эти элементы использовывались неполностью растениями. Опыты проведенны е в Ж улавке показали, что удобрение медью и кобальтом мож ет повысить в достаточной степени содерж ание этих микроэлементов в сене. Результаты лабораторных опытов были подтверж дены проводимыми параллельно опытами с кормлением овец, которые показали хорош ее состояние здоровья ж ивотны х кормленных сеном с лугов удобряемы х медью и кобальтом, а с другой стороны далеко продвинутую анемию и п адёх известного количества ж и вотных в случае их кормления сеном с лугов неудобряемы х этими микроэлементами. S. LIW SK I, F. M ACIAK, J. STODOLAK, F. JU SZC ZA K EFFECT OF M ICROFERTILIZERS UPO N H A Y YIELDS ON MEADOWS IN NOTEC VALLEY (ŻUŁAWKA) D e p a r tm e n t o f P e a t S c ie n c e W arsaw A g r icu ltu r a l U n iv e r sity Summary In connection w ith diseases of rum inants fed exclu sively w ith hay from the N oteć m eadow s on peat, the investigations have been carried out on effect of m icrofertilizers upon hay yields. The investigation s carried out for tw o years on the experim ental farm Żuław ka of the A gricultural E xperim ental Station M inikow o, enabled to draw the follow in g conclusions: Copper, m anganese, cobalt, boron and sulphur, applied as fertilizers, did not exert any effect upon hay yield m agnitude in 1965 and 1966. Their application proved to be effectless also for botanical com position of m eadow sward.

W pływ m ikroelem entów na plony siana 193 The effect of the m icroelem ents, brought into soil, upon their content in hay w as as follow s: The application of m icroelem ents as fertilizers cuased, as a rule, a nitrogen content decrease in hay. H ence, it can be stated that the plants utilized this ele m ent m ore econom ically, the green m atter production being the sam e. Sim ilar dependences w ere observed in the case of potassium, under exception of th e first cut in 1965, w here this dependence did not occur. Hay both from the plot and the grassland production experim ents, contained sufficient nitrogen and calcium am ounts. M ean crude protein content am ounted to 15.3 /o (plot experim ents). It has been stated that th e hay from plot and field experim ents contained som etim es low er am ounts of phosphorus (less than 0.6 /o) and potassium (less than 1.0%). The copper, cobalt and m anganese fortilization caused a content increase of these elem ents in hay. The m eadow s fertilized w ith copper sulphate contained from 5.1 to 18.1 ppm Cu of dry m atter, w h ile on non-fertilized m eadow s the copper content fluctuated betw een 1.2-6.5 ppm. The hay from m eadow s fertilized w ith N PK show ed low er copper content than that from non-fertilized ones. Joint application of capper, cobalt and sulphure fertilization did not exert any effect upon copper content increase in hay. A t assum ption of 0.5 ppm Cu of dry m atter as a boundary value, b elow w hich a deficit w ould occur of this m icroelem ent, necessary for norm al rum inant grow th, it can be stated that the hay harvested from the m eadow s fertilized w ith N PK w as, a rule, deficient in Cu, w h ile the hay from the m eadow s non-fertilized w ith N PK occupied a m edium place betw een hays w ith sufficient and in sufficient copper content. The cobalt fertilization caused a content increase of th is elem ent in hay. In the hay harvested from m eadow s w ithout cobalt fertilization the content of this elem ent fluctuated from traces to 0.27 ppm of dry m atter, w h ile the hay from m eadow s fertilized w ith cobalt contained from 0.11 to 2.28 ppm averaging to 1.88 ppm. The content of this elem ent am ounting to 2.0 ppm or m ore in the hay harvested w ith in a great am ount of variants m ust be regarded as higher in relation to m ean Mo am ount in the hay from the P olish m eadow s. On the other hand, it m ast be stressed that the hay at Żuław ka did not contain such m olybdenum am ounts, w hich m ight be harm ful for anim als (i.e. m ore than 5 ppm of dry m atter). H ow ever, w ith regard to less copper am ount in the hay, the Mo : Cu ratio w as very low one, dropping som etim es even to 1:1. The M o:cu ration exerts, as it is know n, a strong influence upon m etabolism in anim als, a norm al one being regarded 1.0 : 3.5-4.0. A t high ratio of these tw o elem ents there can occur som e m etabolism disturbances in anim als. H ence, it m ust be tak en into account in further investigations at Żuławka. W ith regard to the m anganese content, the hay show ed a very great d ifferentiation. The am ount of this elem ent fluctuated w ithin 34-250 ppm of hay dry m atter. A t assum ption of 50 ppm Mn of dry m atter for good hay, the w hole hay harvested in the first cut of 1966 could be regarded as deficient in the above elem ent, w h ile at assum ption of 100 ppm as a boundary value 50% of the analysed hay sam ples w ould be deficient in Mn. On the plots fertilized w ith N PK and non-fertilized, a strong nitrogen m obilization occurred. The m obilized nitrogen am ounted to 101.6-180.2 kg per hectare. The phosphorus and potassium am ounts per hectare taken up by plants, w ere 13 R o czn ik i g le b o z n a w c ze t. X X, z. 1

194 S. L iw ski i inni low er than the am ounts of these elem ents brought into soil in form of fertilizers. The plants took up 45-95 /o of phosphorus and 23-72% of potassium, w hat proves that these elem ents w ere incom pletely uttilized by plants. The experim ents at Żuław ka show ed that, ow ing to the copper and cobalt fertilization, the content of these elem ents in hay can be increased up to the level favourable for anim als. The results of laboratory testings have been confirm ed by parallel exp erim ents w ith feeding sheep, in w hich a good health state of anim als has been found at feeding them w ith hay from the m eadow s fertilized w ith copper and cobalt, w h ile far gone anaem ia and dead of som e amount of anim als fed w ith hay from the m eadow s w ithou t Cu and Co fertilization took place. Wpłynęło do redakcji w czerwcu 1968 r.