Ośrodki przystosowania społecznego. Teoria i praktyka

Ośrodki przystosowania społecznego. Teoria i praktyka

Maćkowi i Markowi

Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej OŚRODKI PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO. TEORIA I PRAKTYKA Marek R. Kalaman Dąbrowa Górnicza 2014

Prace naukowe Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Rzepliński Korekta: Laura Maria Ryndak Projekt okładki: Digitalpress Lidia Jaworska ISBN 978-83-62897-73-5 Wydawca: Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej ul. Cieplaka 1c, 41-300 Dąbrowa Górnicza Tel./fax: (32) 262 28 05 e-mail: info@wsb.edu.pl, www.wsb.edu.pl Wydanie publikacji naukowej zostało sfinansowane ze środków dotacji podmiotowej na utrzymanie potencjału badawczego w 2014 przyznanej Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego decyzją nr 3493/01/E-659/S/2014 Skład, druk i oprawa: Digitalpress Lidia Jaworska ul. Kasztanowa 3/9, 42-500 Będzin Copyright by Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej 2014

SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów... 9 Wstęp... 11 Rozdział I Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie... 21 1.1. Zakłady specjalne dla recydywistów wprowadzenie... 21 1.2. Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce... 22 1.2.1. Zakład dla niepoprawnych przestępców... 22 1.2.2. Dom pracy przymusowej... 29 1.3. Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich i świecie... 30 Rozdział II Status prawny ośrodków przystosowania społecznego... 39 2.1. Problematyka recydywy w projektach kodyfikacji karnych... 39 2.2. Koncepcje i poglądy na temat zakładów specjalnych dla recydywistów sprzed 1969 r... 43 2.3. Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków zwalczania recydywy... 46 2.4. Charakter prawny instytucji ośrodka przystosowania społecznego wątpliwości i spory... 52 Rozdział III Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego w ośrodku przystosowania społecznego... 56 3.1. Wprowadzenie do problematyki... 56 3.2. Implikacje sytuacji prawnej skazanego w ośrodku przystosowania społecznego... 58 3.3. Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego umieszczonego w ośrodku przystosowania społecznego... 64 3.3.1. Zatrudnienie... 67 3.3.2. Zajęcia społeczno-wychowawcze i wychowania fizycznego... 73 3.3.3. Nauczanie i samokształcenie... 74 3.3.4. Środki dyscyplinowania skazanych... 74 3.3.4.1. Nagradzanie... 74 3.3.4.2. Karanie dyscyplinarne... 75 3.3.5. Samorząd skazanych... 77 3.3.6. Pomoc postpenitencjarna... 77 3.3.7. Działalność odwykowa w ośrodkach przystosowania społecznego... 80

Spis treści 3.3.7.1. Działalność przeciwalkoholowa... 80 3.3.7.2. Działalność przeciwnarkotyczna... 82 Rozdział IV Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego... 85 4.1. Powierzenie misji utworzenia i organizacji ośrodków przystosowania społecznego więziennictwu... 85 4.2. Koncepcje rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego... 87 4.3. Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego... 92 Rozdział V Rozwój i funkcjonowanie instytucji ośrodka przystosowania społecznego... 101 5.1. Dynamika rozwoju i funkcjonowania instytucji ośrodka przystosowania społecznego rozważania wstępne... 101 5.2. Ośrodki przystosowania społecznego w latach 1970 1974 pierwsze doświadczenia... 106 5.3. Ośrodki przystosowania społecznego w latach 1975 1979... 116 5.4. Dynamika rozwoju ośrodków przystosowania społecznego po roku 1980... 118 Rozdział VI Ośrodki przystosowania społecznego w Polsce... 123 6.1. Zagadnienia wstępne... 123 6.2. Ośrodki przystosowania społecznego w Polsce tworzenie, działalność, znoszenie... 123 6.2.1. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Biedkowie... 123 6.2.2. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Czersku... 125 6.2.3. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Zarębie Górnej... 127 6.2.4. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Słońsku... 128 6.2.5. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Garbalinie... 130 6.2.6. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Żytkowicach... 132 6.2.7. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Bojanowie... 134 6.2.8. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Kłodzku... 135 6.2.9. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Adamowie... 136 6.2.10. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Złotowie... 137 6.2.11. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Trzebini... 138 6.2.12. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Gostkowie... 139 6.2.13. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Opolu... 139 6.2.14. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Międzybrodziu Żywieckim... 140 6.2.15. Ośrodek Przystosowania Społecznego w Jaśle... 141 Rozdział VII Próby zreformowania instytucji ośrodka przystosowania społecznego... 143 7.1. Pierwsze kontrowersje wobec instytucji ośrodka 6

Spis treści przystosowania społecznego... 143 7.2. Propozycje zmian niektórych uregulowań prawnych dotyczących ośrodków przystosowania społecznego... 144 7.3. Ośrodki przystosowania społecznego w świetle reformy prawa karnego... 150 7.4. Zniesienie ośrodków przystosowania społecznego... 155 Rozdział VIII Próba oceny funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego... 161 8.1. Realizacja założeń resocjalizacyjnych w praktyce ośrodków przystosowania społecznego... 161 8.2. Kontrola stopnia przystosowania społecznego skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego... 175 8.3. Ośrodki przystosowania społecznego w opinii byłej kadry kierowniczej ośrodków przystosowania społecznego... 177 Rozdział IX Skuteczność resocjalizacyjna ośrodków przystosowania społecznego w świetle wyników badań autora... 183 9.1 Problematyka badań... 183 9.2. Charakterystyka zwolnionych z ośrodków przystosowania społecznego... 183 9.2.1. Charakterystyka socjodemograficzna zwolnionych... 184 9.2.2. Przeszłość kryminalna zwolnionych... 192 9.3. Efektywność resocjalizacyjna ośrodków przystosowania społecznego... 211 9.3.1. Powrót skazanych do przestępstw i wykroczeń po zwolnieniu z ośrodka przystosowania społecznego... 212 9.3.2. Dalsza recydywa zwolnionych z ośrodków przystosowania społecznego w świetle niektórych zmiennych... 219 9.4. Wnioski końcowe z badań... 223 Zakończenie... 229 Wykaz wykorzystanych źródeł... 235 Spis tabel i rysunków... 265 7

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AAN Archiwum Akt Nowych w Warszawie ACZSW Archiwum Centralnego Zarządu Służby Więziennej AMS Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości art. artykuł (przepis prawny) b.d. brak danych C.Z.S.W. Centralny Zarząd Służby Więziennej (od 1996 r.) C.Z.Z.K. Centralny Zarząd Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych (1970), Centralny Zarząd Zakładów Karnych (1970 1996) d.k.k. kodeks karny z 19 kwietnia 1969 r. d.k.k.w. kodeks karny wykonawczy z 19 kwietnia 1969 r. d.k.p.k. kodeks postępowania karnego z 19 kwietnia 1969 r. Dz. Pr. P. P. Dziennik Praw Państwa Polskiego (1917 1918) D.U.R.P. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1918 1939) Dz. U. Dziennik Ustaw (od 1945 r.) Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości k.k. kodeks karny z 2 sierpnia 1997 r. k.k.w. kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997 r. k.w. kodeks wykroczeń z 20 maja 1971 r. l.b. liczba badanych M. P. Monitor Polski N wielkość badanej populacji nadzór lub N.O. nadzór ochronny ośrodek lub O.P.S. ośrodek przystosowania społecznego O.S.N. Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 roku) O.S.N.K.W. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa (od 1963 r.) O.S.N.C. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna poz. pozycja (w zbiorze przepisów) proj. projekt (przepisu prawnego) późn. zm. późniejsza zmiana t.r.o.p.s. tymczasowy regulamin ośrodków przystosowania społecznego z 1974 r. u.k.s. ustawa karna skarbowa z 26 października 1971 r. ust. ustęp (część przepisu prawnego)

WSTĘP Analiza treści kolejnych projektów kodyfikacji karnych z lat 1951 1968, a zwłaszcza zawartych w nich rozwiązań dotyczących powrotności do przestępstwa prowadzi do konstatacji, że kolejne ich wersje coraz bardziej radykalizowały swe rozwiązania w tym zakresie. Niewątpliwy wpływ na taki stan rzeczy miał fakt progresywnego wzrostu przestępczości powrotnej w Polsce w okresie powojennym. Początkowo duże nasilenie przestępczości kryminalnej zaczęło powoli ustępować w miarę normalizacji stosunków społeczno-gospodarczych. Mimo znacznego spadku ogółu skazanych, liczba recydywistów, wprost przeciwnie, wykazywała w latach 1958 1968 stałą tendencję wzrostową. Podczas gdy odsetek recydywistów wynosił np. w 1958 r. tylko 14,8% w stosunku do ogółu skazanych, to, stale podnosząc się w latach następnych, w roku 1968 osiągnął już poziom 30,1% 1. Szczególny niepokój zaczęła budzić wzrastająca ilość wielokrotnych recydywistów, po raz kolejny popełniających te same lub podobne przestępstwa 2. Godziły one nie tylko w dobro będące pod ochroną prawa karnego, ale ponadto, zdaniem ówczesnych decydentów, osłabiały wydatnie zaufanie społeczeństwa do skuteczności środków tej ochrony. Tak jaskrawa nieskuteczność walki z recydywą, w ramach przepisów kodeksu karnego z 1932 r., skłoniła ustawodawcę do uregulowania zwalczania powrotu do przestępstwa w sposób zasadniczo odmienny od dotychczasowego. Nowe regulacje prawne miały sprawić, poprzez orzekanie kar potęgujących efekt powstrzymywania od przestępstwa, że walka z recydywą stanie się bardziej skuteczna i w pełni realna. Koncepcja powołania instytucji ośrodka przystosowania społecznego, w siedemnastoletniej historii prac kolejnych komisji kodyfikacyjnych, pojawiła się dopiero w 1968 r., w ostatecznej wersji projektów, a więc na rok przed uchwaleniem kodyfikacji karnych przez sejm. Rok później, już w ustawowym kształcie, instytucja ta znalazła swe miejsce w kodeksie karnym i kodeksie karnym wykonawczym. Stanowiła ona oryginalny wytwór polskiej powojennej myśli prawniczej i trudno było się w niej doszukać jakichkolwiek odniesień do, powstałej na podstawie uregulowań kodeksu 1 Odsetek recydywistów (procent osób uprzednio karanych do ogółu skazań) w latach 1947 1969 (brak danych statystycznych za lata 1945 1946) wynosił w poszczególnych latach: w 1947 r. 7,7%; w 1948 r. 10,1%; w 1949 r. 13,2%; w 1950 r. 15,5%; w 1951 r. 16,4%; w 1952 r. 17,4%; w 1953r. 19,0%; w 1954 r. 18,0%; w 1955 r. 19,5%; w 1956 r. 23,9%; w 1957 r. 19,2%; w 1958 r. 17,0%; w 1959 r. 18,0%; w 1960 r. 20,0%; w 1961 r. 23,4%; w 1962 r. 26,5%; w 1963 r. 28,2%; w 1964 r. 31,3%; w 1965 r. 26,9%; w 1966 r. 25,9%; w 1967 r. 28,6%; w 1968 r. 30,1%; w 1969 r. 31,6%. 2 I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 265.

Wstęp karnego z 1932 r. i funkcjonującej formalnie do 1952 r., instytucji zakładu dla niepoprawnych przestępców. Niewątpliwie jednak wpływ na taki stan rzeczy miała, szczególnie popularna w krajach Europy Środkowej i Zachodniej, koncepcja dodatkowego karania recydywistów, kategorii przestępców szczególnie uciążliwej dla porządku prawnego tych państw. Jej prawnym ucieleśnieniem stało się tworzenie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. różnego rodzaju instytucji, najczęściej o charakterze reedukacyjnym lub terapeutycznym, realizowanym zawsze w warunkach izolacji od społeczeństwa. Ośrodki przystosowania społecznego stały się w 1970 r. w Polsce sztandarową instytucją służącą resocjalizacji skazanych powracających do przestępstwa. Osadzano w nich wielokrotnych recydywistów bezpośrednio po zakończeniu przez nich odbywania kary pozbawienia wolności. Umieszczenie w ośrodku miało na celu dodatkowe oddziaływanie resocjalizacyjne na skazanych w warunkach ograniczenia wolności, wypróbowanie stopnia ich przystosowania do życia w społeczeństwie w drodze stopniowego zwiększania uprawnień, a także ochronę społeczeństwa przed dalszymi naruszeniami prawa przez osoby umieszczone w ośrodku. Czasu pobytu w ośrodku przystosowania społecznego nie określano z góry, nie mógł on jednak być krótszy niż 5 lat. Sąd mógł zwolnić skazanego po upływie dwóch lat, jeżeli istniały podstawy do przypuszczenia, że po zwolnieniu nie popełni on ponownie przestępstwa. Wprowadzone przez kodeksy: karny i karny wykonawczy z 1969r. rozwiązania po ich wejściu w życie budziły liczne kontrowersje lub wręcz nawet krytykę. Nie oparła się jej również instytucja ośrodka przystosowania społecznego. Oryginalność teoretycznych założeń tego środka przeciwdziałania recydywie, jak również szeroki zakres jego orzekania przez sądy karne sprawiły, że instytucja ta, w swoim czasie, budziła zainteresowanie zarówno teoretyków, jak i praktyków. Dwudziestoletni okres jej istnienia i funkcjonowania był również czasem, w którym toczyły się ostre i krytyczne dyskusje o samym kodeksie karnym. W dyskusjach tych wyrażano wiele wątpliwości, co do potrzeby dalszego utrzymywania ośrodków przystosowania społecznego w ich ustawowym kształcie, w swej istocie zbliżonym do kary pozbawienia wolności. Zmiany ustrojowe w 1989 r. i postępująca demokratyzacja życia w Polsce spowodowały, iż rok później zlikwidowano wiele budzących wątpliwości i nie zawsze pozostających w zgodzie ze standardami międzynarodowymi rozwiązań prawnych, w tym także instytucję ośrodka przystosowania społecznego. Nigdy też później, ani w Polsce, ani w żadnym z krajów europejskich nie powrócono, nawet w teoretycznych rozważaniach, do koncepcji postpenalnej resocjalizacji recydywistów. Od takich rozwiązań odeszły zresztą w latach osiemdziesiątych XX w. niemal 12

Wstęp wszystkie kraje europejskie 3, pozostając jedynie przy zaostrzonej represji karnej wobec recydywistów. Rok 1990 stanowi swoistą cezurę czasową dla omawianej problematyki. Po tym okresie całkowicie zanikło zainteresowanie tematyką ośrodków, a sama instytucja popadła w swoisty naukowy niebyt i praktycznie znikła z większości podręczników z zakresu prawa karnego i karnego wykonawczego. Przestała też być przedmiotem jakichkolwiek publikacji oraz rozważań naukowych 4. Co prawda, jak wynika z zawodowej wiedzy autora, koncepcja instytucji podobnej do ośrodków przystosowania społecznego była przedmiotem wstępnych prac studyjnych w jednym z departamentów Ministerstwa Sprawiedliwości w 2007 r. (przyp. aut.). Celem niniejszej monografii była próba kompleksowego przedstawienia problematyki dotyczącej funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego, we wszystkich podstawowych aspektach oraz próba ukazania ich roli w procesie resocjalizacji recydywistów. Przedmiotem badań autora były procesy związane z opracowaniem koncepcji, formowaniem, funkcjonowaniem i reformowaniem ośrodków przystosowania społecznego oraz ich działalnością resocjalizacyjną. Zamierzeniem badawczym było natomiast wypełnienie luk w wiedzy na ich temat, wynikłych z marginalnego potraktowania tej tematyki w dotychczasowym piśmiennictwie oraz ograniczonego podejścia do niektórych tylko aspektów działalności ośrodków w czasie ich istnienia i funkcjonowania. Przy realizacji przyjętych założeń badawczych posłużono się metodami i technikami badawczymi wypracowanymi w metodologii pedagogiki, historii i kryminologii, takimi jak metoda monograficzna, metoda historyczna i metoda porównawcza. Metoda monograficzna pozwoliła na gruntowne rozpoznanie struktury instytucji ośrodka przystosowania społecznego, zasad i aktywności jej oddziaływań resocjalizacyjnych oraz koncepcji rozwoju. Metoda historyczna umożliwiła przeprowadzenie wszechstronnej krytyki źródeł oraz ich interpretację. Metodę porównawczą wykorzystano natomiast przy ocenie rozwiązań związanych z rzeczywistym statusem 3 Zob. The New Encyclopaedia Britannica. Edycja polska, t. 36, Poznań 2003, s. 784. Pod hasłem recydywa spotykamy się ze stwierdzeniem, że pomimo popularności w wielu krajach, w latach osiemdziesiątych XX w., koncepcji dodatkowej kary dla recydywistów, nie udało się nigdy osiągnąć celu, jakim było usunięcie najbardziej niebezpiecznych przestępców ze społeczeństwa. 4 Warto nadmienić, że w 2010 r. ukazała się, zaledwie w trzech egzemplarzach, trzytomowa publikacja J. Koreckiego pt. Moja penitencjarna przygoda. Artykuły. Dokumenty. Dyskusje. Protokoły. Wywiady, w której pierwszy tom miał charakter memuarystyczny, dwa pozostałe zaś stanowiły zbiór publikowanych i niepublikowanych artykułów autora oraz innych niepublikowanych dotąd wyników badań. Jednym z nich było opracowanie złożone w 1989 r. w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego Uniwersytetu Wrocławskiego pt. Efektywność wykonywania umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego. Zdaniem autora opisywana publikacja była najprawdopodobniej ostatnim źródłem informacji na temat ośrodków przystosowania społecznego. 13

Wstęp prawnym skazanych 5 umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego. Wśród technik badawczych w niniejszej monografii zastosowano: analizę materiałów źródłowych różnej proweniencji, technikę wywiadu oraz technikę katamnezy 6. Przy badaniu dokumentów, poddano analizie porównawczej: akty normatywne (historyczne i współczesne) różnej rangi w postaci: ustaw, kodeksów, rozporządzeń i zarządzeń organów i instytucji centralnych oraz druków sejmowych; dokumenty wytworzone przez resort sprawiedliwości i więziennictwo w postaci zarządzeń, instrukcji, korespondencji urzędowej oraz dokumentacji o charakterze: statystycznym, legislacyjnym, analitycznym, itp.; akta osobowe skazanych zwolnionych z ośrodków przystosowania społecznego w wyniku ich kodeksowego zniesienia w 1990 r.; dokumentację skazanych i inne dokumenty, będące świadectwem ich dotychczasowej karalności. Badaniom poddano również orzecznictwo Sądu Najwyższego, odnoszące się do niektórych aspektów funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego. W celu określenia skuteczności oddziaływania ośrodków przystosowania społecznego przebadano akta osobowe wszystkich 1443 skazanych, którzy opuścili ośrodki w wyniku ich ustawowego zniesienia w 1990 r. oraz inną dostępną dokumentację ich dotyczącą. Dane uzyskane z akt osobowych zweryfikowano informacjami z Biura Informacji i Statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej (z wykorzystaniem systemu informatycznego obsługującego więziennictwo pn. Centralna Baza Danych Osób Pozbawionych Wolności Noe.NET). Informacje zawarte w tzw. kartach informacyjnych, w odróżnieniu od danych z Centralnego Rejestru Skazanych Ministerstwa Sprawiedliwości, pozwoliły ustalić dotychczasową karalność skazanych, nawet tę już przedawnioną, oraz tzw. przeszłość penitencjarną. Na podstawie tego systemu zbadano problematykę dalszej recydywy badanych. Zasadniczą trudność tych badań powodował fakt, że do wspomnianych kart nie wprowadzono żadnych informacji świadczą- 5 W uregulowaniach prawnych różnej rangi istniał swoisty dualizm nazewniczy dla określenia osoby, wobec której orzeczono umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego. Kodyfikacje karne używały określenia skazany (art. 205 d.k.k.w. wprost określał, że pod pojęciem skazanego należy rozumieć osobę umieszczoną w ośrodku przystosowania społecznego oraz oddaną pod nadzór ochronny niezależnie od tego czy orzeczono o tym w wyroku, czy dopiero w postępowaniu wykonawczym). Akty prawne niższej rangi, w tym przepisy wykonawcze, używały zamiennie określenia osoba umieszczona w ośrodku przystosowania społecznego lub umieszczony. Biorąc pod uwagę stosunek prawny, na podstawie którego następowało umieszczenie w ośrodku, autor skłania się w kierunku nazewnictwa kodeksowego. 6 Zob. np. W. Świda, Kryminologia, Warszawa 1977, s. 104; podobnie: K. Dąbrowski, Higiena psychiczna, Warszawa 1962, s. 404. Według tych autorów, katamneza to technika służąca do badania zmian zachodzących w postawach i zachowaniu człowieka, wraz z upływem czasu. Zob. również: S. Lelental: Umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego w świetle wyników badań. Łódź 1990, s. 9. Okresem katamnezy autor nazywa odpowiednio długi okres czasu od zwolnienia skazanego z ośrodka przystosowania społecznego. 14

Wstęp cych o zastosowanym wobec nich w przeszłości umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego. Spowodowane to było usunięciem z historii karalności tych osób wszelkich informacji świadczących o ich pobycie w ośrodkach. Pokonanie tej przeszkody spowodowało konieczność dotarcia do archiwalnych kart karalności, wytworzonych przed 27 marca 1990 r., obrazujących wcześniejszą karalność badanych recydywistów. Karty te były zeskanowane do omawianego systemu informatycznego i miały postać plików elektronicznych. Pozyskane z wymienionych źródeł materiały zostały przeanalizowane w stosunku do każdego ze zwolnionych z ośmiu ośrodków przystosowania społecznego. Dane liczbowe uzyskane w wyniku obliczeń własnych, zostały zaprezentowane w postaci tabel. Ich konstrukcja umożliwiła prezentację danych liczbowych, odnoszących się zarówno do wszystkich zwolnionych z ośrodków, jak również do grup skazanych zwolnionych z każdego z ośrodków oraz z poszczególnych typów ośrodków. Taki system prezentacji ułatwił ukazanie nie tylko całej badanej instytucji, ale również problemów odnoszących się do działalności konkretnego ośrodka oraz konkretnego typu ośrodka. Skazani, których dokumentację poddano badaniom, rekrutowali się bowiem ze wszystkich typów ośrodków. Mimo że poszczególne grupy skazanych były znacznie zróżnicowane pod względem liczbowym, nie wpłynęło to ujemnie na ich reprezentatywność 7. Z omawianą wyżej kwestią łączy się pojęcie techniki badawczej zwanej katamnezą, której użyto w celu zweryfikowania danych dotyczących efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych. Nie ma w teorii badań naukowych jednoznacznych ustaleń, jaki powinien być okres katamnezy a jej czas zwykle określa sam badający konkretne zjawisko społeczne. Analizując dotychczasowe badania problematyki ośrodków przystosowania społecznego autor zetknął się jedynie z trzy- i czteroletnim okresem katamnezy, tyle tylko, że badania te były prowadzone w okresie, w którym ośrodki jeszcze faktycznie funkcjonowały. W polskich badaniach kryminologicznych problematyki recydywy zwykło się najczęściej przyjmować okres pięcioletni, uwzględniający kodeksowe przedawnienie recydywy 8. W niniejszej monografii, podsumowującej całą dotychczasową działalność ośrodków, przyjęto piętnastoletni okres katamnezy wychodząc z założenia, 7 Zob. np. K. Indecki, S. Lelental, A. Tomporek, Z badań nad umieszczeniem w ośrodku przystosowania społecznego, [w:] Problemy współczesnej penitencjarystyki, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1984; S. Lelental, Efektywność umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego w świetle wyników badań, Łódź 1987; S. Lelental, Umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego ; Z. Ziembiński, Socjologia prawa jako nauka prawa, Warszawa Poznań 1975. Cytowani autorzy podnosili, że przeprowadzenie badań na populacji wszystkich skazanych zwolnionych w jednym czasie pozwala na uniknięcie doboru losowego badanych. 8 J. Morawski, Badania skuteczności resocjalizacji przestępców, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1974, t. 1, s. 350. 15

Wstęp że miernikiem skuteczności instytucji ośrodka przystosowania społecznego winna być poprawa jurydyczna recydywistów, zaś o jej braku winna świadczyć jakakolwiek dalsza przestępczość osób zwolnionych z ośrodków, niekoniecznie recydywistyczna. Kolejną techniką badań zastosowaną w niniejszej monografii był wywiad. Przeprowadzono go z przedstawicielami kadry kierowniczej Służby Więziennej, czynnymi zawodowo i emerytowanymi. Jego celem było ukazanie poglądów oraz refleksji dotyczących ośrodków przystosowania społecznego w 15 lat po ich ustawowym zniesieniu. Kryterium doboru grupy badawczej był fakt dotychczasowej pracy w ośrodku oraz sprawowanie przez te osoby funkcji kierowniczych, w przeszłości lub obecnie. Podczas gromadzenia materiałów i opracowywania bibliografii w znacznej mierze oparto się na kolejnych rocznikach bibliografii penitencjarnych i bibliografii z zakresu prawa karnego materialnego 9, opracowaniach prezentujących m.in. praktycznie pełny zasób piśmiennictwa (w tym również i publicystycznego) w zakresie szeroko rozumianej problematyki penitencjarnej. Z niezwykle bogatej zawartości poszczególnych roczników bibliografii wyłoniono wszystkie dostępne publikacje na temat m.in. ośrodków przystosowania społecznego, problematyki recydywy, środków oddziaływania resocjalizacyjnego, oraz poddano je krytycznej analizie i selekcji. W tym przypadku selekcja polegała na odrzuceniu pozycji typowo publicystycznych, co wcale nie było wówczas rzadkością, traktujących często tematykę ośrodków w sposób zgoła sensacyjny, i niemających większej wartości naukowej ani poznawczej. Pozwoliło to w rezultacie na wyłonienie pozycji szczególnie przydatnych na potrzeby badawcze. Analiza opracowań, zwłaszcza tych dotyczących ośrodków przystosowania społecznego, pozwoliła na konstatację, że znakomita ich większość to publikacje traktujące omawianą problematykę zbyt jednostronnie i poruszające się tylko w niektórych jedynie obszarach ich działania. Liczne publikacje, wśród których generalnie zwracał uwagę brak opracowań o charakterze monograficznym, pisane zwykle hermetycznym prawniczym językiem, w większym stopniu koncentrowały swą uwagę na kwestiach teoretycznych i terminologicznych, na rozważaniach o charakterze prawnym oraz na miejscu ośrodków przystosowania społecznego w systemie środków praw- 9 Z. Gostyński, M. Kalitowski, Bibliografia prawa karnego materialnego, prawa karnego procesowego, prawa karnego wykonawczego, prawa o wykroczeniach i kryminologii za rok 1975 i 1976, Katowice 1977; E. Janiszewska-Talago, Polska bibliografia penitencjarna 1795 1962, Warszawa 1972; J. Korecki, G. Korecka, Polska bibliografia penitencjarna, Warszawa roczniki 1963 1969, 1985 1989, 1992 2001; Z. Najgebauer, Bibliografia prawa i postępowania karnego 1965 1969. Kraków 1971; Polska Bibliografia Prawnicza (opr.), Warszawa roczniki 1944 1975, 1976 1978, 1978 1984, 1982, 1988 2001; K. Prusak, F. Prusak, Bibliografia prawa karnego (materialnego, procesowego i wykonawczego), Wrocław roczniki 1970 1974, 1975 1979. 16

Wstęp nych. Co więcej, tematyka publikacji wskazywała, że wśród ich autorów do rzadkości należeli przedstawiciele innych nauk, poza prawnymi. Analiza treści artykułów w opracowaniach zwartych i w wydawnictwach ciągłych wykazała również, że większość wymienionych tam pozycji była monotematyczna i właściwie zajmowała się wycinkowymi obszarami problematyki ośrodków. Tematem publikacji były najczęściej rozważania poświęcone: niektórym aspektom praktyki resocjalizacyjnej ośrodków 10 i ich uwarunkowaniom prawnym 11 ; badaniom empirycznym wybranych grup skazanych 12 oraz charakterowi prawnemu instytucji ośrodka przystosowania społecznego 13. Zasadniczą podstawę źródłową niniejszego opracowania stanowiły akty prawne i dokumenty znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Centralnego Zarządu Służby Więziennej w Warszawie 14, Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości oraz w archiwach wybranych jednostek penitencjarnych, w których wcześniej funkcjonowały ośrodki przystosowania społecznego 15. W skład znajdujących się tam archiwaliów wchodziły głównie: publikowane i, w większości, niepublikowane rozporządzenia i zarządzenia Ministra Sprawiedliwości lub akty prawne tego samego typu stanowione wspólnie z kierownikami innych ministerstw i urzędów centralnych; zarządzenia, instrukcje i inne akty prawne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych; korespondencja służbowa dotycząca ośrodków przystosowania społecznego; oceny działalności ośrodków sporządzane periodycznie przez sekcję do spraw ośrodków przystosowania społecznego Centralnego Zarządu na potrzeby własne lub władz, zwłaszcza politycznych; sprawozdania statystyczne, opracowania analityczne itp. 10 Zob. np. S. Pawe1a, Ośrodek przystosowania społecznego formą resocjalizacji skazanych, Nowe Prawo 1970, nr 2; H. Wierzchowska, Działalność społeczno-wychowawcza OPS, Gazeta Penitencjarna 1977, nr 12. 11 Zob. np. M. Rafacz-Krzyżanowska, Niektóre aspekty prawa pracy wobec skazanych zatrudnionych w ośrodku przystosowania społecznego, [w:] Praca skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, (red.) T. Bojarski, Z. Hołda, J. Baranowski, Lublin 1985. 12 Zob. np. K. Indecki, A. Tomporek, Polityka stosowania kar i nagród w ośrodku przystosowania społecznego, Folia iuridica 1985, nr 22; S. Lelental, Niektóre wyniki badań funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego, Nowe Prawo 1984, nr 5. 13 Zob. np. A. Bałandynowicz, Spór o model prawny ośrodków przystosowania społecznego, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1986, t. 17; W. Szkotnicki, Charakter prawny nadzoru ochronnego i ośrodków przystosowania społecznego, Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych 1985, z. 39. 14 Obecnie archiwalia, będące przedmiotem badań autora, są sukcesywnie (od stycznia 2006 r.) przekazywane do Archiwum Akt Nowych w Warszawie. 15 Odnotowano sporo przypadków kierowania archiwaliów pozostałych po ośrodkach przystosowania społecznego do tzw. archiwów wojewódzkich, czyli jednostek organizacyjnych więziennictwa średniego szczebla (okręgowych zarządów zakładów karnych, później rejonowych zakładów karnych czy też rejonowych aresztów śledczych), mimo iż jednostki penitencjarne, które z nich się wywodziły nie zostały zniesione i nie było przeszkód do ich archiwizowania na miejscu. 17

Wstęp Autorami większości aktów normatywnych wymienionych instytucji byli pracownicy wspomnianej sekcji. Sporządzane przez nich uzasadnienia do projektów tych aktów stanowiły bogate źródło wiedzy na temat poruszanych tam problemów oraz świetnie oddawały atmosferę towarzyszącą ich powstawaniu. Warto wskazać, że źródła te w większości przypadków, według wiedzy autora, nigdy wcześniej nie były przedmiotem opracowań lub dociekań naukowych. Zasoby archiwalne instytucji penitencjarnych, powstałych w miejsce zniesionych ośrodków przystosowania społecznego, w porównaniu z Centralnym Zarządem okazały się niestety dosyć ubogie. Oprócz akt osobowych zwolnionych skazanych odnaleziono tam niewiele istotnych na potrzeby niniejszego opracowania dokumentów. Nieprecyzyjne przepisy kancelaryjne (stworzone głównie na potrzeby archiwów zakładów karnych oraz aresztów śledczych, nieuwzględniające specyfiki ośrodków przystosowania społecznego w zakresie wytwarzanej i gromadzonej przez nie dokumentacji) stały się przyczyną niekierowania do archiwów zakładowych wielu istotnych dla ich działalności dokumentów bądź przedwczesnego zniszczenia (wybrakowania) sprawozdań statystycznych i innych istotnych opracowań dokumentujących prowadzone w ośrodkach oddziaływania resocjalizacyjne lub osiągane w tym zakresie efekty, np. oceny atmosfery wychowawczej i stosowanych oddziaływań resocjalizacyjnych; oceny zjawiska podkultury więziennej; oceny działalności przeciwalkoholowej i antynarkotycznej; oceny działalności samorządów skazanych itp. Ich brak nie wpłynął jednak na wynik końcowy pracy, gdyż w tym zakresie posłużono się opracowaniami statystycznymi i analitycznymi Centralnego Zarządu, na tyle dobrze charakteryzującymi omawianą problematykę, że w zasadzie można je było uznać za wystarczające w tym względzie. Warto dodać, że i archiwalia w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej były w dużym stopniu niekompletne, z tych samych zresztą, co wyżej, powodów. Monografia składa się z dziewięciu rozdziałów, podsumowania oraz wykazu wykorzystanych źródeł. W rozdziale pierwszym pt. Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie poruszono problematykę popularnego w XX w. środka walki z recydywą, przybierającego różną formę w różnych krajach tzw. zakładów specjalnych dla recydywistów. Tematyka rozdziału przybliży czytelnikowi wysiłki niektórych państw, w tym również przedwojennej Polski, próbujących systemowo i kompleksowo uregulować całokształt działań związanych z walką z recydywą. Rozdział drugi, pt. Status prawny ośrodków przystosowania społecznego omawia problematykę recydywy i instytucji ośrodka przystosowania społecznego w kolejnych projektach kodyfikacji karnych w latach 1951 1968; różne koncepcje i poglądy na temat zakładów specjalnych dla recydywistów 18

Wstęp poprzedzające powstanie ostatecznej koncepcji ośrodka przystosowania społecznego przyjętej w kodeksie karnym wykonawczym w 1969 r.; umiejscowienie ośrodka przystosowania społecznego w systemie środków zwalczania recydywy. Rozdział zamyka przedstawienie wątpliwości i sporów przedstawicieli ówczesnego świata nauki, co do charakteru prawnego ośrodków przystosowania społecznego, jakie towarzyszyło powstaniu tych ośrodków. W rozdziale trzecim pt. Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego w ośrodku przystosowania społecznego wskazano na różnice i podobieństwa statusu tych skazanych w stosunku do osób skazanych i tymczasowo aresztowanych. Rozdział czwarty pt. Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego omawia z kolei zagadnienia związane z: powierzeniem więziennictwu misji utworzenia i organizacji ośrodków przystosowania społecznego, koncepcje związane z przyszłym kształtem i organizacją tych ośrodków oraz rozwój ich struktury organizacyjnej. W rozdziale piątym pt. Rozwój i funkcjonowanie instytucji ośrodka przystosowania społecznego oraz szóstym pt. Ośrodki przystosowania społecznego w Polsce omówiono całokształt zagadnień związanych z tworzeniem, rozwojem i znoszeniem ośrodków w latach 1970 1974, 1975 1979 oraz po roku 1980, ich kształtem architektonicznym, organizacyjnym oraz ich działalnością. Przedstawiono w nich też szereg faktów i osobliwości nigdzie wcześniej niepublikowanych a niekiedy wręcz zapomnianych. Rozdział siódmy pt. Próby zreformowania instytucji ośrodka przystosowania społecznego opisuje pierwsze kontrowersje wobec instytucji ośrodka oraz propozycje zmian niektórych uregulowań prawnych ich dotyczących w przeciągu całego okresu ich funkcjonowania. Brak możliwości ich rzeczywistego zreformowania doprowadził w rezultacie do ich zniesienia. Rozdziały: ósmy, pt. Próba oceny funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego i dziewiąty, pt. Skuteczność oddziaływania resocjalizacyjnego instytucji ośrodka przystosowania społecznego w świetle wyników badań to próba kompleksowej oceny działalności ośrodków przedstawiona w oparciu o dostępną literaturę, dokumenty różnej proweniencji, opracowania analityczne oraz badania własne autora. Zakończenie monografii stanowi rekapitulację wysiłków badawczych w omawianym zakresie. W wykazie wykorzystanych źródeł zawarto zastosowaną w niej bibliografię, źródła o charakterze legislacyjnym, niepublikowane dokumenty wytworzone w Ministerstwie Sprawiedliwości i Centralnym Zarządzie Zakładów Karnych i netografię. 19

ROZDZIAŁ I ZAKŁADY SPECJALNE DLA RECYDYWISTÓW W POLSCE I ŚWIECIE 1.1. Zakłady specjalne dla recydywistów wprowadzenie Ustawodawstwom karnym wielu krajów europejskich w XX w. znana była instytucja umieszczania recydywistów w wyodrębnionych zakładach po odbyciu przez nich kary pozbawienia wolności 1. Koncepcje tworzenia tego typu zakładów wynikały głównie z przekonania, iż zwykłe wykonanie takiego rodzaju kary wobec recydywistów, choćby dotkliwej i długotrwałej, nie zawsze będzie skuteczne i wystarczające dla zapobieżenia dalszemu ich powrotowi do przestępstwa. Podejmowano więc liczne próby, z różnym zresztą skutkiem, innego sposobu postępowania z tą grupą skazanych, instytucjonalizując je przeważnie w formie zakładów o charakterze szczególnym i odgraniczając ów środek w uregulowaniach prawnych od innych środków karnych, a w szczególności od kary pozbawienia wolności. Zakład specjalny dla recydywistów pojawiał się zatem w różnych systemach prawnych jako zinstytucjonalizowany środek postępowania z recydywistami, odmiennie regulowany i określany aniżeli kara pozbawienia wolności, występując najczęściej w formie zakładu grupującego recydywistów przymusowo lub dobrowolnie, w którym byli oni izolowani lub poddawani zabiegom resocjalizującym, albo obu tym funkcjom łącznie, i to z różnym nasileniem każdej z nich. Funkcje te mogły występować w określonej relacji do kary pozbawienia wolności, to znaczy obok tej kary, zamiast niej lub w ramach samej kary. Umieszczenie w takim zakładzie wiązało się, w zależności od przyjętej koncepcji zakładu, z zaniechaniem, kontynuowaniem lub nasilaniem oddziaływań penitencjarnych. Wart podkreślenia jest fakt, że o ile kara pozbawienia wolności była orzekana na czas ściśle określony, to umieszczenie w zakładzie specjalnym najczęściej nie było ujęte we wcześniej określonych ramach czasowych. Różnorodność przyjętych 1 W teorii prawa karnego nie określono wspólnej nazwy dla środka postpenalnego w postaci zakładów dla recydywistów, dlatego w dalszych rozważaniach, ze względu na ich szczególny charakter, użyto przymiotnika specjalny, jako synonimu słowa szczególny.

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie w różnych ustawodawstwach rozwiązań była tak znaczna, że trudno znaleźć pewien wspólny mianownik umożliwiający stworzenie, w miarę logicznej i pojęciowo spójnej definicji zakładu specjalnego dla recydywistów. Dlatego też, mówiąc o takim zakładzie, należy, zdaniem autora, eksponować fakt, iż ustawodawcy zwykle oddzielają owe zakłady od kary pozbawienia wolności, materializując taki zamysł w prawie karnym oraz to, iż czas pobytu recydywisty w takim zakładzie, nie jest i nie był nigdy ściśle określany. To właśnie kryterium formalne było bardzo istotne, gdyż pozwalało w sposób niewątpliwy wytyczyć granicę pomiędzy zakładem specjalnym a samą karą pozbawienia wolności. 1.2. Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce 1.2.1. Zakład dla niepoprawnych przestępców Do wejścia w życie kodyfikacji karnej w 1932 r. instytucja zakładu specjalnego dla recydywistów nie była znana ustawodawstwu polskiemu. Wcześniej obowiązujące prawo, poza karą pozbawienia wolności, nie przewidywało innych form oddziaływania na recydywistów. Już w najwcześniejszych projektach kodeksu karnego, zaczęły się pojawiać postulaty utworzenia zakładów dla niepoprawnych przestępców 2, przestępców zawodowych oraz przestępców z nawyknienia 3. Wielu przedstawicieli nauk prawa karnego przedstawiało również własne, autorskie programy, projekty i koncepcje niektórych rozwiązań przyszłego kodeksu. W omawianym zakresie, jedni z nich proponowali bezterminową izolację w zakładzie dla niepoprawnych przestępców dla niektórych kategorii recydywistów (np. A. Mogilnicki, S. Rappaport) 4, inni natomiast postulowali umieszczanie nałogowych przestępców w domach pracy przymusowej (np. E. Krzymuski). Wśród uczestników procesu kodyfikacyjnego panowała zgoda, co do koncepcji stworzenia środka ochronnego w postaci zakładu dla recydywistów, przy czym ustalono, że osobno należy orzekać karę pozbawienia wolności i osobno środek ochronny, którym powinny być wyodrębnione zakłady. Ustawodawca uwzględnił większość postulowanych w procesie legislacyjnym rozwiązań i ustanowił w kodeksie karnym z 1932 r. 6 dwie nowe instytucje: zakłady dla niepoprawnych przestępców i domy pracy przymusowej. Ostatecznie problem zakładu dla recydywistów uregulował art. 84 k.k. z 1932 r. Postanawiał on mianowicie, że w zakładzie dla niepoprawnych przestępców, po odbyciu kary pozbawienia wolności, będą osadzani sprawcy, któ- 2 3 4 5 6 W. Makowski, Środki ochronne wobec recydywistów i przestępców anormalnych, Lwów 1919, s. 10. J. Makarewicz, Wzrost przestępczości w Polsce, Przegląd Prawa i Administracji 1931, nr 11, s. 13. A. Mogilnicki, S. Rappaport, Projekt kodeksu dla ziem polskich. Część ogólna, Warszawa 1916, s. 11. A. Flatau-Kowalska, Środki zabezpieczające w prawie karnym, Warszawa 1956, s. 141. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (D.U.R.P. Nr 60, poz. 571). 22

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce rzy trzykrotnie powrócili do przestępstwa popełnionego w warunkach art. 60 1 k.k. z 1932 r. oraz przestępcy zawodowi i przestępcy z nawyknienia, jeżeli dalsze ich pozostawanie na wolności groziłoby niebezpieczeństwem dla porządku prawnego. Przepis ten ponadto stanowił, że pobyt w zakładzie miał trwać w miarę potrzeby, ale minimalnie, co najmniej pięć lat. Po upływie każdego pięciolecia, sąd miał rozstrzygać czy dalsze pozostawanie w zakładzie na kolejny pięcioletni okres jest konieczne i uzasadnione. Z treści cytowanego przepisu wynikało, iż zakład specjalny dla recydywistów był przeznaczony dla trzech wyżej wymienionych kategorii przestępców, jednak z uzasadnienia projektu kodeksu wynikało ponadto, że był on przede wszystkim dla recydywistów, którzy trzykrotnie powracali do przestępstwa. Kodeks posługiwał się, co prawda, pojęciem przestępcy zawodowego i z nawyknienia, nigdzie jednak nie objaśniał tych ustawowych określeń. Było to jednak o tyle istotne, gdyż wobec obu wymienionych kategorii sprawców mógł być orzeczony zakład dla niepoprawnych przestępców. W praktyce jednak ścisłe rozgraniczenie tych pojęć nie wydawało się konieczne, gdyż zaliczenie do jednej lub drugiej grupy niosło za sobą właściwie jednakowe skutki 7. Koniecznym, a zarazem wystarczającym warunkiem zastosowania omawianego środka wobec sprawców było uznanie, że ich dalsze pozostawanie na wolności groziło niebezpieczeństwem dla porządku prawnego. Kodeks karny nie znał jednak ustawowego pojęcia stanu niebezpieczeństwa i ustalanie, kiedy ów stan zachodzi pozostawiano wyłącznie do oceny sędziów. Sąd Najwyższy, z kolei, w swym orzecznictwie stwierdzał, iż stanu niebezpieczeństwa nie należy utożsamiać z trzykrotnym powrotem do przestępstwa, nałogowością lub zawodowością sprawcy, gdyż są to dwie różne przesłanki określone w art. 84 1 k.k. z 1932 r. i muszą one występować łącznie 8. Za przyjęciem stanu niebezpieczeństwa przemawiało zatem: popełnianie przestępstw w grupie przestępczej, szczególna przebiegłość i okrucieństwo sprawcy, częstotliwość popełnianych przestępstw, sposób, w jaki sprawca zazwyczaj dokonywał przestępstw, a także zbrojne stawianie oporu 9. Gdy sąd stwierdzał, że wspomniane wyżej przesłanki zostały spełnione, wówczas był zobligowany wydać orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie dla niepoprawnych przestępców. Orzekanie w tej sprawie stało się możliwe dopiero dwa lata później, po wydaniu przepisu wykonawczego, tj. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 stycz- 7 8 W. Świda, Przestępca zawodowy, Wilno 1932, s. 17. Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1937 r., sygn. akt 2 K. 1912/36, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1937, poz. 245. 9 Zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 30 listopada 1934 r., sygn. akt 2 K. 1392/34, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1935, poz. 244; z dnia 27 października 1937 r., sygn. akt 1 K. 1162/37, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1938, poz. 65; z dnia 20 stycznia 1938 r., sygn. akt 1 K. 2255/37, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1938, poz. 178. 23

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie nia 1934 r. w sprawie organizacji zakładów dla niepoprawnych przestępców 10. Do 1939 r. utworzono w Polsce pięć tego typu zakładów: w Koronowie 11, Lublińcu 12, Bojanowie (dla kobiet), Trzemesznie 13 i Leśnej Podlaskiej 14. Zakładami kierowali dyrektorzy powoływani przez Ministra Sprawiedliwości ( 3 cyt. rozp.). Wyższych funkcjonariuszy zakładów również powoływał Minister Sprawiedliwości, niższych natomiast dyrektorzy zakładów. Od kandydata na stanowisko dyrektora wymagane było wyższe wykształcenie, od kierowników działów i nauczycieli przedmiotów średnie, natomiast niżsi funkcjonariusze musieli się legitymować wykształceniem, co najmniej zawodowym. Skład osobowy poszczególnych zakładów stanowili: dyrektor zakładu, kierownicy działów pracy i administracyjno-gospodarczego, nauczyciele przedmiotów ogólnokształcących i zawodowych, lekarze, kapelani i niżsi funkcjonariusze. Spośród podległego dyrektorowi personelu wyłaniano Radę Zakładową składającą się z: dyrektora zakładu, nauczycieli, lekarza i kapelana. Do kompetencji rady należało ustalanie odpowiedniej segregacji umieszczonych w zakładzie poprzez tworzenie grup różniących się poziomem posiadanych uprawnień i ulg, ustalanie sposobu postępowania z umieszczonymi 15 w zakładzie, w zależności od przeprowadzonej segregacji, udzielanie umieszczonym ulg i nagród oraz nakładanie na nich kar dyscyplinarnych, ustalanie metod i zakresu nauczania ogólnego i zawodowego, oraz ustalanie metod i zakresu pracy wychowawczej w zakładzie, z uwzględnieniem zasad indywidualizacji ( 8 i 9 cyt. rozp.). Dyrektorzy zakładów wchodzili również z urzędu do powoływanych przez Ministra Sprawiedliwości komitetów opiekuńczych ( 10 i 11 cyt. rozp.). W ich skład wchodzili również: prokuratorzy, sędziowie oraz po trzech przedstawicieli społeczeństwa. Do kompetencji komitetów opiekuńczych należało: współdziałanie z władzami zakładu w zakresie całokształtu postę- 10 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 stycznia 1934 r. w sprawie organizacji zakładów dla niepoprawnych przestępców (D.U.R.P. Nr 5, poz. 38). Przepis ten wszedł w życie z dniem 20 stycznia 1934 r. i od tej daty można było orzekać o umieszczeniu w zakładach tego typu. 11 Tamże, zob. 34 cyt. wyżej rozporządzenia. 12 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 1936 r. o zmianie rozporządzenia w sprawie organizacji zakładów dla niepoprawnych przestępców (D.U.R.P. Nr 10, poz. 100); przepis ten tworząc zakład dla niepoprawnych przestępców w Lublińcu znosił jednocześnie zakład w Koronowie, który faktycznie nigdy nie został uruchomiony. Więcej na ten temat K. Pawlak, Więzienia pomorskie w systemie penitencjarnym Drugiej Rzeczypospolitej. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2005, nr 46, s. 46. 13 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 marca 1937 r. o utworzeniu zakładów dla niepoprawnych przestępców w Bojanowie i Trzemesznie (D.U.R.P. Nr 66, poz. 492). 14 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 sierpnia 1938 r. o utworzeniu zakładu dla niepoprawnych przestępców w Leśnej Podlaskiej (D.U.R.P. Nr 66, poz. 492). 15 Umieszczony osoba, wobec której sąd orzekł postanowieniem o umieszczeniu w zakładzie dla niepoprawnych przestępców (kategoria ustawowa). 24

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce powania z umieszczonymi w zakładzie, decyzje w sprawie udzielania umieszczonym w zakładzie sześciomiesięcznych urlopów w okresie bezpośrednio poprzedzającym minimalny pięcioletni okres przebywania w zakładzie tego typu, przedstawianie sądom okresowych opinii o stanie niebezpieczeństwa umieszczonych w zakładzie oraz składanie wniosków o ich uwolnienie lub przedłużenie pobytu w zakładzie. Z unormowań cytowanego rozporządzenia trudno wywnioskować, jaki był rzeczywisty status formalnoprawny formacji stanowiącej personel zakładów. Przepis ten, określając personel mianem funkcjonariuszy, stwierdzał jednocześnie, że ich stosunek służbowy miał charakter cywilnoprawny i w stosunku do nich miały zastosowanie przepisy ustawy o państwowej służbie cywilnej. Dodawał też, że cały personel ośrodków otrzymywał przeszkolenie w szkole dla niższych i wyższych funkcjonariuszy Korpusu Straży Więziennej przy Ministerstwie Sprawiedliwości, i że pełnienie obowiązków w zakładach dla niepoprawnych przestępców można było powierzyć funkcjonariuszom tegoż Korpusu Straży Więziennej, pod warunkiem posiadania przez nich odpowiedniego przeszkolenia. Powyższe sformułowania sugerują więc, że personel ośrodków miała stanowić odrębna, umundurowana formacja funkcjonariuszy. Skoro jednak rozporządzenie nie określiło takiej formacji, a późniejsze akty prawne nie podjęły tej tematyki, należy domniemywać, że personel ośrodków stanowili funkcjonariusze Straży Więziennej, a po wojnie Służby Więziennej. Warto nadmienić, że przepisy omawianego rozporządzenia zezwalały funkcjonariuszom zakładów dla niepoprawnych przestępców na użycie, we wskazanych przez ten przepis przypadkach, broni przeciwko umieszczonym w tych zakładach oraz innym osobom zagrażającym ich bezpieczeństwu tych zakładów. Zezwalały też na wzywanie w razie zagrożenia bezpieczeństwa zakładu sił policyjnych lub za pośrednictwem władz administracyjnych pododdziałów wojskowych ( 33 cyt. rozp.). Sprawcę, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie dla niepoprawnych przestępców, do wskazanego przez siebie zakładu, kierował Departament Karny Ministerstwa Sprawiedliwości. Umieszczonych w zakładach dzielono na trzy grupy różniące się między sobą, jak wspomniano, poziomem posiadanych uprawnień i ulg, przy czym awans do wyższej grupy lub degradacja zależały od ich zachowania się w zakładzie ( 13 i 24 cyt. rozp.). Z przejściem do grup wyższych wiązało się stopniowe zwiększanie uprawnień i ulg. W celu utrzymania rygorów i dyscypliny w zakładzie, stosowano system ulg w zależności od grupy, do której zostali zaliczeni. Ulgi dotyczyły m.in.: rodzaju przydzielanego pomieszczenia, jego wystroju, wyżywienia, możliwości zaopatrywania się w dodatkową żywność, palenia tytoniu, oświetlenia celi mieszkalnej, spacerów, korzystania z biblioteki, nabywania 25

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie i korzystania z własnych książek, prenumeraty czasopism itp. Kary dyscyplinarne polegały na: cofnięciu ulg, degradacji do grupy niższej, pozbawieniu prawa przyjmowania odwiedzin, korespondencji, pozbawieniu pościeli oraz izolowaniu w celi pojedynczej na czas do czternastu dni. Przeciwko decyzji nakładającej karę dyscyplinarną, umieszczonemu przysługiwało prawo odwołania się do prokuratora sądu okręgowego, który sprawował nadzór penitencjarny nad tym zakładem ( 24 cyt. rozp.). Podstawowym środkiem oddziaływania wychowawczego w zakładach, była odpłatna praca o charakterze rzemieślniczym, ogrodniczym lub rolnym, zaś w wyjątkowych przypadkach poza zakładem, pod warunkiem posiadania własnych narzędzi i ewentualnych zamówień na wytwory tej pracy ( 14 i 15 cyt. rozp.). Przy wyznaczaniu pracy kierowano się głównie zasadami indywidualizacji, stanem zdrowia, rodzajem posiadanych uzdolnień i kwalifikacji, środowiskiem, z którego skazany pochodził oraz rodzajem pracy wykonywanej uprzednio w więzieniu lub w okresie poprzedzającym osadzenie w więzieniu. Ponadto umieszczeni podlegali obowiązkowemu nauczaniu ogólnemu i zawodowemu w zakresie ogrodnictwa, rolnictwa i rzemiosła. Wprowadzono również w zakładach pracę oświatową pozaszkolną, a w szczególności: koła oświatowo-kulturalne, biblioteki, czytelnie, pogadanki i audycje radiowe oraz ćwiczenia fizyczne pod nadzorem lekarskim. Zorganizowano też opiekę duszpasterską oraz nauczanie religii. Umieszczonym, którzy wyróżniali się dobrym zachowaniem można było udzielić sześciomiesięcznego urlopu, w okresie poprzedzającym minimalny pięcioletni okres przebywania w nim ( 26 cyt. rozp.). O udzieleniu urlopu powiadamiano sądy, które wcześniej orzekały o umieszczeniu w zakładzie; władze policyjne tej miejscowości, do której urlopowany się udawał oraz instytucje, które miały za zadanie sprawowanie nad nim nadzoru w czasie urlopu. Przed upływem terminu urlopu dyrektorzy zakładów byli zobowiązani do zasięgnięcia opinii o urlopowanym w wymienionych instytucjach. Jeżeli urlopowani nie stosowali się do nałożonych obowiązków lub popełniali kolejne przestępstwa, urlopy odwoływano i ponownie osadzano ich w zakładach pod warunkiem, że nie zastosowano wobec nich aresztu tymczasowego. Umieszczenie w zakładzie dla niepoprawnych przestępców, zawsze zawieszano w przypadkach: orzeczenia kary pozbawienia wolności w innej sprawie, zastosowania tymczasowego aresztowania za popełnienie nowego przestępstwa, zastosowania środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie zamkniętym dla psychicznie chorych lub w innym zakładzie leczniczym, oraz w przypadkach uzasadnionych stanem zdrowia ( 30 cyt. rozp.). 26

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce Przepisy szczególne rozporządzenia stanowiły, że do czasu utworzenia specjalnego zakładu dla kobiet, w zakładach dla mężczyzn wyodrębni się specjalne oddziały dla kobiet. Zezwalały one również na umieszczanie niepoprawnych przestępców w oddziałach tworzonych przy więzieniach, w przypadkach braku miejsc w odpowiednich dla tej kategorii przestępców zakładach ( 31 i n. cyt. rozp.). Piśmiennictwo prawnicze okresu międzywojennego zajmowało się głównie stosowaniem zakładów dla niepoprawnych przestępców w praktyce 16. Podnoszono, iż umieszczanie w zakładach orzekano najczęściej wobec przestępców młodych wiekiem. Wśród badanych przestępców od 33% do 39% (w zależności od przeprowadzającego badania) nie ukończyło 25 roku życia a odpowiednio od 77% do 83%, nie przekroczyło 35 roku życia. Stwierdzano również, że w zasadzie w badanych populacjach najczęściej występowali sprawcy ukarani za przestępstwa przeciwko mieniu. Stwierdzenie to dotyczyło również ich poprzedniej karalności. Zauważano też, że większość badanych nie była obarczona zbyt licznymi wyrokami. Z przeprowadzonych badań wynikało nadto, że w stosowaniu omawianego środka pomijano niemal zupełnie sprawców przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz sprawców przestępstw seksualnych. Z uwagi na krótki, bo zaledwie pięcioletni okres istnienia instytucji zakładu specjalnego dla recydywistów, nie sposób było kompleksowo ocenić ich działalności w praktyce. Do 1939 r. w zakładach tych osadzono zaledwie kilkaset osób 17. W zdecydowanej większości byli to tzw. drobni złodzieje, sporadycznie natomiast osadzano w nich sprawców poważniejszych przestępstw oraz przestępców zawodowych 18, choć jak podnoszono, właściwszym dla nich miejscem powinny być domy pracy przymusowej. Zauważano też, iż według zamysłu ustawodawcy, stosowanie umieszczenia w zakładzie dla niepoprawnych przestępców, miało być uzupełnieniem treści art. 60 k.k. z 1932 r. i nie powinno było być stosowane tam, gdzie możliwe było zastosowanie długoterminowej kary pozbawienia wolności. Zakład miał być więc stosowany dopiero po wyczerpaniu możliwości tkwiących w kodeksowym systemie kar i traktowany jako swego rodzaju rozwiązanie ostateczne 19. W praktyce jednak był stosowany wobec znacznie węższej grupy sprawców, niż zakładał to ustawodawca. 16 W. Świda, Zakład dla niepoprawnych w praktyce sądów polskich, Warszawa 1936, s. 7; S. Batawia, Niepoprawni przestępcy w świetle 150 wyroków z art. 84 k.k., Archiwum Kryminologii 1937, t. 2, s. 440 i n. 17 K. Pawlak, Za kratami więzień i drutami obozów (Zarys dziejów więziennictwa w Polsce), Kalisz 1997, s. 66 i 67. Autor podaje, że w 1938 r. w czterech zakładach tego typu przebywały 624 osoby; zob. również W. Świda, Zakład dla niepoprawnych przestępców.., s. 340. 18 S. Batawia, Niepoprawni przestępcy, s. 474. 19 Tamże, s. 471. 27

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie W wielu publikacjach krytykowano również nieoznaczoność omawianego środka w czasie. Co pięć lat, jak stanowił kodeks karny (art. 84 k.k. z 1932 r.), podejmowane miały być decyzje odnośnie do dalszego pobytu w zakładzie osoby tam umieszczonej lub jej zwolnienia z zakładu. Praktycznie więc, mogło dojść nawet do dożywotniego tam osadzenia. R. Lemkin i S. Pławski takie rozwiązanie prawne uznali za próbę wprowadzenia do systemu prawa karnego wyroków nieoznaczonych 20. Trudno w tej chwili prognozować, jaka byłaby praktyka w tym względzie, gdyż wybuch wojny przekreślił możliwość ustalenia tego problemu. Wydaje się jednak, że możliwość taka była wielce prawdopodobna. L. Radzinowicz wprost sugerował, iż środek ten miał wszelkie cechy kary pozbawienia wolności 21. Podnosił bowiem, że różnice między tymi środkami mają jedynie charakter czysto formalny i w rzeczywistości zawodzą próby odmiennego ich uregulowania. Również i tu praktyka wykonywania omawianego środka, nie stworzyła możliwości zebrania odpowiednich doświadczeń, ale regulacja prawna i tworząca się na jej bazie praktyka pozwalają twierdzić, iż trudno się doszukać istotnych odmienności pomiędzy wykonaniem umieszczenia w zakładzie a wykonaniem kary pozbawienia wolności. Dlatego też istniały spore obawy, że zakład może się z czasem przekształcić w rodzaj ciężkiego, bezterminowego więzienia. Wśród autorów publikacji odnoszących się do funkcjonowania zakładów dla niepoprawnych przestępców, panował spory sceptycyzm, co do zasadności ich istnienia w ogóle, jak i co do ich skuteczności. Pomijano w nich, co ciekawe, problematykę systemu progresywnego oraz nie podejmowano w ogóle tematyki oddziaływań wychowawczych. Nie formułowano tam również żadnych deklaracji o przywróceniu przestępców społeczeństwu, gdyż cel ich odseparowania od reszty społeczeństwa był ustawodawcy niewątpliwie bliższy 22. W rezultacie, możliwość przedłużania pobytu w zakładzie niepoprawnym przestępcom, zadecydowała o negatywnej ocenie, jaką zyskał ten środek w piśmiennictwie prawniczym, zwłaszcza tym powojennym. Po zakończeniu II wojny światowej zakłady dla niepoprawnych przestępców funkcjonowały jeszcze przez kilka lat. W 1948 r. powstał dodatko- 20 R. Lemkin, Sędzia w obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii, Warszawa 1933, s. 59; S. Pławski, Recydywa w projekcie kodeksu karnego, Nowe Prawo 1969, nr 1, s. 64, gdzie autor podnosił, iż Makarewicz w swoim autorskim projekcie kodeksu karnego proponował możliwość zwalniania z zakładu w okresach rocznych, co jednak nie zostało ujęte w kodeksie. 21 L. Radzinowicz, Uwagi o zakładzie zabezpieczającym dla niepoprawnych przestępców, Gazeta Sądowa Warszawska 1937, nr 19, s. 8. 22 W. Makowski, Komentarz do kodeksu karnego z 1932 r., Warszawa 1933, s. 89 i n. 28

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce wo zakład dla niepoprawnych przestępców w Strzelcach Opolskich 23. Mimo że więziennictwo w tym czasie wchodziło w skład resortu bezpieczeństwa publicznego, wspomniane zakłady, co ciekawe, nadal pozostawały w gestii sądownictwa powszechnego, a tym samym resortu sprawiedliwości. Ówczesne orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazywało, iż sądy winny orzekać o umieszczeniu w tego typu zakładzie z urzędu, w interesie publicznym, niezależnie od wniosku oskarżyciela publicznego 24. Ostatecznie omawiana instytucja została zniesiona w 1952 r., głównie, jak się wydaje, ze względów politycznych 25. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podnoszono bowiem, że przestępczość jako taka jest przeżytkiem poprzedniego ustroju społecznopolitycznego, a w nowym ustroju powinna ona całkowicie zaginąć. Ostatecznie, art. 84 k.k. z 1932 r. został formalnie uchylony dopiero wraz z wejściem w życie nowego kodeksu karnego w 1969 r. 26 1.2.2. Dom pracy przymusowej Obok zakładu dla niepoprawnych przestępców, kodeks karny z 1932r., wprowadził również instytucję domu pracy przymusowej, który przewidziano dla sprawców popełniających przestępstwa w związku z chroniczną niechęcią do pracy, po odbyciu przez nich kary pozbawienia wolności (art. 83 k.k. z 1932 r.). Tak ogólnie zakreślona klauzula zakładała, że w domach tego typu mogli być umieszczani zarówno pierwszy raz karani, jak również recydywiści w rozumieniu art. 60 k.k. z 1932 r. Naczelnym celem osadzenia w domu pracy przymusowej było przywrócenie społeczeństwu tych sprawców, u których zaniedbania wychowawcze były przyczyną wykolejenia społecznego. Okres umieszczenia w ośrodku został określony na czas od jednego roku do lat pięciu, przy czym, ten maksymalny okres osadzenia miał być w zamyśle ustawodawcy całkowicie wystarczający do rozgraniczenia przestępców jedynie moralnie zaniedbanych, od tych z defektami 23 Zob. komunikat z dnia 14 lipca 1948 r. w sprawie uruchomienia zakładu dla niepoprawnych przestępców (art. 84 k.k.) w Strzelcach (woj. Katowickie), Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 8. Komunikat ten informował o fakcie powiadomienia Ministra Sprawiedliwości przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego pismem z dnia 29 maja 1948 r., l.dz. GI 2290/48 o utworzeniu wspomnianego zakładu. 24 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1947 r., sygn. akt K 1551/47, Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1948, poz. 35. 25 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1952 r., Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1952, poz. 67. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdzał, że umieszczenie w zakładzie dla niepoprawnych przestępców jest instytucją sprzeczną z socjalistycznym prawem karnym, sam zaś zakład jest w istocie karą. Zob. również: wyrok z dnia 27 grudnia 1952 r., Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1953, poz. 27, w którym Sąd Najwyższy wskazał, iż przepis art. 84 k.k. z 1932 r. nie jest już aktualny, gdyż w warunkach państwa ludowego nie może być mowy o przestępcach niepoprawnych w sytuacji, gdy państwo to umożliwia każdemu włączenie się do twórczego wysiłku narodu; zob. również Tezy z orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów wojewódzkich, Nowe Prawo 1953, nr 6, s. 59. 26 Zob. art. I, art. II i art. IV pkt. 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. Przepisy wprowadzające kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 95). 29

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie psychicznymi. Podnoszono również, że nie należało domu pracy przymusowej orzekać wielokrotnie, gdyż dla określenia walorów społecznych przestępcy jeden pobyt jest w zupełności wystarczający 27. Mimo kodeksowego uregulowania instytucji domu pracy przymusowej, do 1939 r. nie wydano w tej sprawie żadnych przepisów wykonawczych. Nigdy więc instytucja ta faktycznie nie zaistniała, pozostając w rzeczywistości jedynie zapisem kodeksowym. Co ciekawe jednak, doczekała się wielu komentarzy, co do kategorii sprawców, którzy winni tam być umieszczeni, jak i celów, które powinny tam być osiągnięte. Zwracano między innymi uwagę na to, iż zadaniem umieszczenia w domu pracy przymusowej miało być wyodrębnienie przestępców społecznie zaniedbanych, którzy powinni być podatni na oddziaływania resocjalizacyjne i których przestępcze zachowanie wynikało z zaniedbań wychowawczych. Jeśli natomiast wspomniana wyżej niechęć do pracy wynikała z właściwości psychofizycznych sprawcy oraz wrodzonych skłonności do nieustabilizowanego trybu życia, wówczas umieszczenie w domu pracy przymusowej nie mogło spełnić swojego zadania 28. Mimo iż instytucja ta nigdy nie weszła w życie, jej ustanowienie spotkało się z dobrym przyjęciem w środowisku prawniczym, zwłaszcza sędziowskim, które bezskutecznie oczekiwało na przepisy wykonawcze w tej sprawie. Środowisko to, w swych wypowiedziach podkreślało, iż stosowanie umieszczenia w domu pracy przymusowej dodatnio wpłynęłoby na element przestępczy, a w dalszej perspektywie przyniosłoby wymierne korzyści społeczne. 1.3. Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich i świecie Osadzanie recydywistów w zakładach specjalnych było szczególnym wyrazem tendencji, jaka została przyjęta w wielu krajach środkowej i zachodniej Europy. Poprzez tworzenie tego typu zakładów starano się osiągnąć swoisty cel propagandowy mający wskazywać, iż system prawnokarny danego państwa nie jest zbyt represyjny, a niejako przy okazji osiągnąć efekt bądź ochronny, bądź też terapeutyczny. Cel ochronny starano się osiągnąć poprzez dalsze izolowanie omawianej grupy sprawców przez dłuższy nawet okres od społeczeństwa, z wyłączeniem jednak szeregu rygorów systemu penitencjarnego. Cel terapeutyczny, którego zasadniczym elementem i tak była instytucjonalna izolacja skazanych, miał na celu społeczną ich readaptację oraz zapobieżenie dalszej przestępczości. 27 J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 267 i n.; zob. również W. Makowski, Kodeks karny komentarz. Część I ogólna, Warszawa 1932, s. 238 239. 28 J. Makarewicz, Kodeks karny..., s. 268. 30

Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich... Często podkreślano historyczną rolę relegacji (wygnanie, wydalenie), jako jednego z najwcześniejszych w Europie, radykalnych zinstytucjonalizowanych środków izolowania recydywistów poprzez usunięcie ich ze społeczeństwa i tym samym ochrony społeczeństwa przed skutkami ich dalszej przestępczej działalności. Na terenie naszego kontynentu relegacja stosowana była we Francji i w Portugalii, a więc w krajach posiadających zamorskie kolonie. We Francji do 1936 r. relegowano niebezpiecznych recydywistów, bezterminowo i z ograniczonymi możliwościami powrotu, do Nowej Kaledonii i Gujany Francuskiej. Pod wpływem nacisków społecznych, jak i również przedstawicieli organów wymiaru sprawiedliwości, zawieszono stosowanie tej kary, jako nazbyt surowej 29. Po 1942 r. omawianą kategorię recydywistów, również pod pojęciem relegacji, osadzano w ciężkim więzieniu centralnym na terenie Francji. Po 1954 r. całkowicie odstąpiono od obligatoryjności relegacji. Portugalia, podobnie jak Francja dysponująca w tym czasie koloniami, od 1912 r. relegowała recydywistów do kolonii rolniczych w prowincjach zamorskich na okres od jednego roku do sześciu lat, z możliwością przedłużenia im pobytu 30. Po 1945 r. utrzymano tę instytucję, wprowadzając jeszcze dodatkowy wymóg poprzedzenia zwolnienia z kolonii obowiązkowym okresem wolności dozorowanej w tzw. koloniach schronienia (colonias de refugio). Odstąpienie od wysyłania recydywistów do kolonii i wykonywania kary relegacji we Francji stanowiło mimowolne przejście od formuły zakładu penitencjarnego typu zamkniętego dla recydywistów do formuły zakładu specjalnego dla recydywistów. Ostatecznie, w 1970 r. relegację zastąpiono instytucją zwaną opieką karną (tutelle penale). Zgodnie z zapisem kodeksowym, zasadniczym jej celem była ochrona społeczeństwa przed wielokrotnymi recydywistami, ale co istotne, poprzez stworzenie im warunków powrotu do normalnego życia 31. Opieka karna była orzekana obok kary pozbawienia wolności fakultatywnie, a jej wykonanie następowało dopiero po faktycznym odbyciu tej kary. Orzeczenie przez sąd opieki karnej poprzedzone było obowiązkowymi badaniami, jakbyśmy współcześnie to określili, osobopoznawczymi, których celem między innymi było ustalenie właściwego dalszego sposobu postępo- 29 A. Flatau-Kowalska, Środki zabezpieczające, s. 19 i n.; S. Frankowski, Prawo karne niektórych państw Europy Zachodniej, Warszawa 1982, s. 16. 30 A. Flatau-Kowalska, Środki zabezpieczające, s. 20. 31 S. Walczak, Opieka karna (tutelle penale) w systemie zapobiegania recydywie i postępowania z recydywistami we Francji, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1985, nr 6, s. 17 i n; S. Walczak, Środki postpenalne w systemie zapobiegania przestępczości, [w:] III Seminarium Kryminologii Porównawczej, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1976, s. 8 i n.; A. Czuchlin, System przygotowywania do zwolnienia skazanych na karę pozbawienia wolności i utrwalania skutków resocjalizacji, [w:] III Seminarium Kryminologii Porównawczej, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1976, s. 32 i n.; J. Szmarow, Psychospołeczne problemy opieki postpenitencjarnej, [w:] III Seminarium Kryminologii Porównawczej, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1976, s. 98 i n. 31

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie wania ze skazanymi. W zależności od wyników tych badań, recydywiści byli kierowani bądź do zakładów typu zamkniętego w większości przypadków lub do ośrodków typu półotwartego. W zakładach typu zamkniętego jedynym środkiem resocjalizacji była obowiązkowa płatna praca na ich terenie, z jednoczesną możliwością uzyskania odpowiedniego przygotowania zawodowego. W razie poprawnego zachowania się w zakładach typu zamkniętego, recydywiści mogli być, po uzyskaniu pozytywnej prognozy społeczno-kryminologicznej, kierowani do ośrodków typu półotwartego. W ośrodkach tych przechodzili tzw. fazę obserwacji, w trakcie której nie mogli ich opuszczać. Byli wówczas zobowiązywani do wykonywania pracy i, ogólnie to określając, do przestrzegania reguł życia zbiorowego. Spełnienie tych wymagań oraz pozytywna ocena, decydowały o przejściu do fazy półwolnościowej, w której recydywiści mogli faktycznie cały dzień przebywać poza ośrodkiem bez nadzoru i powracać do niego jedynie na noc. Wykonywanie opieki karnej w trybie półwolnościowym, mogło się zakończyć zarówno ponownym skierowaniem do zakładu typu zamkniętego, jak i warunkowym przedterminowym zwolnieniem z dalszego odbywania kary. Czas trwania opieki karnej nie mógł przekroczyć dziesięciu lat, liczonych od daty zakończenia odbywania kary pozbawienia wolności i z mocy prawa wygasał z chwilą ukończenia przez recydywistę sześćdziesiątego piątego roku życia. Zwalniani warunkowo z ośrodków poddawani byli wielu ograniczeniom. Mogły one np. przybierać postać zakazu przebywania w określonych miejscach lub miejscowościach, jak i oddalania się z miejsca stałego zamieszkania. Opieka karna była stosowana we Francji przez ponad dziesięć lat, ostatecznie jednak usunięto ją z ustawodawstwa karnego, wprowadzając w zamian zaostrzenie represji karnej wobec recydywistów. W 1971 r. w Szwajcarii wprowadzono środek specjalny, zwany internowaniem zabezpieczającym (verwahrung), stosowany wobec sprawców, którzy, jak to określił ustawodawca szwajcarski, powrotnością do przestępstwa oraz wielokrotnością skazań dawali dowód uporu w kierunku kontynuowania zachowań antyspołecznych oraz braku podatności na zwykłe oddziaływania korekcyjne 32. Formalnie omawiany środek stosowano wobec sprawców licznych zbrodni lub umyślnych występków, za które byli już wcześniej pozbawieni wolności przez okres, co najmniej, dwóch lat i dopuścili się następnej zbrodni lub umyślnego występku, przejawiając tym samym skłonność do popełniania przestępstw. Określając prawną formułę tego środka nie wskazywano na 32 A. Bałandynowicz, Rola środków postpenalnych w zapobieganiu przestępczości recydywistycznej aspekt porównawczy, Przestępczość na świecie 1981, t. 14, s. 97 99; B. Janiszewski, Recydywa wielokrotna w prawie karnym, Warszawa 1992, s. 89 91; J. Waszczyński, Recydywa wielokrotna w ustawodawstwach obcych, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1977, nr 6, s. 50. 32

Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich... żadne cele poprawcze lub wychowawcze, a jedynie na ochronne. Wielokrotni recydywiści mogli zostać umieszczeni w specjalnych zakładach, ale tylko w ramach orzeczonej kary pozbawienia wolności. Internowanie zabezpieczające mogło być wykonywane w zakładzie typu zamkniętego lub otwartego. Umieszczeni w takim zakładzie byli zobowiązani do wykonywania powierzonej im pracy i był to, w zasadzie, jedyny stosowany tam środek penitencjarno-terapeutyczny. Jeśli odbyli połowę kary albo przebywali w zakładzie, co najmniej dwa lata, mogli zostać zatrudnieni poza zakładem. Umieszczenie w zakładzie następowało zawsze na czas nieoznaczony, z tym jednak, że nie mogło ono trwać krócej niż dwie trzecie kary i nie krócej niż trzy lata. Po upływie tych okresów badano, czy internowanie jest nadal konieczne, istniała bowiem możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia z okresem próby wynoszącym trzy lata i z oddaniem pod dozór ochronny. W przypadkach ponownego osadzenia, po odwołaniu warunkowego zwolnienia, minimalny okres internowania wynosił pięć lat. Wart podkreślenia jest fakt, iż poszczególne kantony mogły w sposób dowolny kształtować reżim wykonywania tego środka. W Niemczech ochrona społeczeństwa realizowana była również poprzez internowanie zabezpieczające (verwahrung) obligatoryjne lub fakultatywne, orzekane zawsze obok kary pozbawienia wolności i wykonywane po całkowitym jej odbyciu 33. Obligatoryjnie orzekane było ono wobec sprawcy skazanego za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności powyżej dwóch lat, w sytuacji, gdy był on wcześniej karany dwukrotnie za przestępstwo umyślne i każda z wymierzonych mu kar opiewała, na co najmniej jeden rok pozbawienia wolności lub w sytuacji, gdy odbył wcześniej, co najmniej dwa lata pozbawienia wolności, lub zastosowano wobec niego środki zabezpieczające związane z pozbawieniem wolności. Fakultatywnie internowanie można było orzec wobec sprawcy, który dotychczas nie był karany, ale dopuścił się trzech przestępstw zagrożonych, co najmniej jednym rokiem pozbawienia wolności za każde z nich a za jedno lub kilka z nich został skazany, na co najmniej trzy lata pozbawienia wolności. Jeżeli internowanie zabezpieczające orzekane było po raz pierwszy, to wówczas nie mogło trwać dłużej niż dziesięć lat, jeśli po raz kolejny można je było orzec nawet na czas nieograniczony. Środek ten przewidziany został, jako zakład zabezpieczający przed sprawcami wielokrotnie powracającymi do przestępstwa, wobec których zawiodły wszelkie oddziaływania resocjalizacyjne. Umieszczonym w zakładach gwarantowano odpłatną pracę oraz umożliwiano przygotowanie się do zwolnienia poprzez udzielanie urlopów w wymiarze do jednego miesiąca. Internowanie 33 S. Frankowski, Prawo karne niektórych państw Europy Zachodniej, Warszawa 1982, s. 167 169; B. Janiszewski, Recydywa wielokrotna..., s. 90 93; J. Waszczyński, Recydywa wielokrotna..., s. 53 54. 33

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie zabezpieczające uchodziło za środek, w którym wyjątkowo konsekwentnie realizowano cel ochrony społeczeństwa. Internowanie zabezpieczające dla wielokrotnych recydywistów (säkerhet internering) 34 funkcjonowało również w Szwecji do 1981 r. Było ono przewidziane dla sprawców poważnych przestępstw, gdy istniała obawa dalszego ich popełniania i wykonywane było zamiast kary pozbawienia wolności. Okres internowania mógł trwać do dwunastu lat, a sąd określał jedynie okres minimalnego pobytu w zakładzie. W praktyce okres pobytu w ośrodku nie przekraczał dwóch lat. Istniała również możliwość udzielania internowanemu warunkowego przedterminowego zwolnienia i oddania go pod nadzór ochronny. Ze względu na małą efektywność, środek ten zniesiono zaledwie po kilku latach jego funkcjonowania. Wobec recydywistów i przestępców z nawyknienia w Belgii stosowano środek specjalny pod nazwą oddanie do dyspozycji rządu (misè a la disposition du gouvernement) 35. Przestępcami z nawyknienia określano sprawców, którzy w okresie ostatnich piętnastu lat popełnili, co najmniej trzy przestępstwa, za które zostali, osobno za każde z nich, skazani na karę pozbawienia wolności w wymiarze, co najmniej sześciu miesięcy. Instytucja ta powstała w 1930 r. i polegała na możliwości internowania osoby skazanej w odpowiednim zakładzie penitencjarnym, po odbyciu przez nią w całości kary pozbawienia wolności. Po nowelizacji w 1990 r., wskazane wyżej kategorie przestępców zostały wyłączone spod dyspozycji rządu i przekazane resortowi sprawiedliwości, który mógł zarządzić wykonanie internowania lub warunkowo od tego zamiaru odstąpić. Internowanie następowało wówczas, gdy po wykonaniu kary pozbawienia wolności okazywało się, że integracja skazanego w społeczeństwie jest niemożliwa, a jego zachowanie na wolności groziłoby niebezpieczeństwem dla społeczeństwa. W zależności od wagi przestępstwa, sąd mógł określić okres internowania na pięć do dwudziestu lat. Istniała możliwość uchylenia internowania, o co skazany mógł się ubiegać, co trzy do pięciu lat, w zależności od tego, na jaki okres zostało ono orzeczone. Na Węgrzech, szczególnym środkiem stosowanym wobec recydywistów było wprowadzenie w 1974 r. ścisłego odosobnienia (a szigoritòtt örizet) 36. Orzekano je fakultatywnie i wykonywano dopiero po odbyciu w całości kary 34 A. Duracz-Walczak, Szwedzki wymiar kar stan obecny i propozycje zmian, Przestępczość na świecie 1981, t. 14, s. 65; S. Frankowski, Prawo karne, s. 356; E. Hansen, Uwagi o polityce kryminalnej w Szwecji, Przestępczość na świecie 1981, t. 14, s. 65. 35 A. Wąsik, Wprowadzenie do belgijskiego prawa karnego, Lublin 1994, s. 100 101. 36 K. Györgyi, S. Lammich, Przestępczość i polityka karna na Węgrzech, Przestępczość na świecie 1987, t. 20, s. 54; T. Horvath, Nowy węgierski kodeks karny. Państwo i Prawo 1979, nr 12, s. 93; S. Lelental, Recydywa i środki stosowane wobec recydywistów w prawie karnym Węgierskiej Republiki Ludowej, Nowe Prawo 1982, nr 5 6, s. 161 163. 34

Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich... pozbawienia wolności. Środek ten można było orzec wobec wielokrotnego recydywisty, skazanego wcześniej, co najmniej trzykrotnie na podlegającą wykonaniu karę pozbawienia wolności za popełnienie umyślnych przestępstw przeciwko: życiu, nietykalności cielesnej, moralności seksualnej, osobie urzędowej, bezpieczeństwu powszechnemu, mieniu, za chuligaństwo oraz za wyrób i obrót narkotykami. Stosowano je w stosunku do sprawców, wobec których zwykłe środki karne nie przyniosły spodziewanych skutków, a popełnianie przestępstw było dla nich sposobem życia. Jednocześnie węgierski kodeks karny podnosił negatywną w stosunku do sprawcy prognozę, zgodnie z którą dla powstrzymania recydywisty od dokonywania dalszych przestępstw powinno się umieścić go w odpowiednim zakładzie. Dalszymi warunkami zastosowania ścisłego odosobnienia były: ukończenie przez sprawcę w chwili popełnienia przestępstwa lat dwudziestu, skazanie za każde z kolejnych przestępstw na karę nie mniejszą, niż dwa lata i wreszcie prognoza, że dla powstrzymywania skazanego od popełniania dalszych przestępstw rzeczywiście zachodzi potrzeba zastosowania tego środka. Sąd nie określał okresu stosowania ścisłego odosobnienia, nie mógł on jednak być dłuższy niż pięć lat. Jeżeli jednak łączny czas trwania kary pozbawienia wolności i ścisłego odosobnienia przekroczyłby dwadzieścia lat, to ta część omawianego środka, która wykraczała poza ten odcinek czasu, nie podlegała wykonaniu. Skazanego można było zwolnić spod ścisłego odosobnienia po upływie nie mniej niż dwóch lat, jeżeli istniały uzasadnione podstawy, aby przewidzieć, że nie popełni on w przyszłości nowego przestępstwa. Okres czasowego zwolnienia trwał do czasu upływu terminu, przez jaki skazany miałby jeszcze przebywać w odosobnieniu i faktycznie nie mógł przekraczać lat trzech, w praktyce zaś jeszcze mniej. W okresie czasowego zwolnienia, sąd oddawał skazanego pod nadzór patronacki. Czasowe zwolnienie uchylano w razie naruszenia zasad zachowania się lub gdy skazany został ponownie ukarany za przestępstwo umyślne, na karę pracy wychowawczo-poprawczej lub karę grzywny. Jeżeli czasowego zwolnienia nie odwołano, to z upływem terminu, na jaki zostało orzeczone, przekształcało się ono w zwolnienie ostateczne. Specjalne zakłady dla niebezpiecznych recydywistów wprowadzono również w Austrii 37. Umieszczenie w nich było obligatoryjne po spełnieniu licznych, przewidzianych prawem przesłanek, bezpośrednio po odbyciu kary pozbawienia wolności i na czas nieoznaczony, lecz nie dłużej niż dziesięć lat. Nim recydywistę skierowano do takiego zakładu, sąd 37 B. Janiszewski, Recydywa wielokrotna..., s. 95; J. Waszczyński, Recydywa wielokrotna..., s. 51 i n. 35

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie orzekający badał, czy umieszczenie w nim jest konieczne. W razie umieszczenia w zakładzie, badanie to, co roku powtarzano. Regulacje prawne w omawianym zakresie były, jak widać różne, zależne od koncepcji, jaką dany ustawodawca przyjmował i jak na jej podstawie określał krąg sprawców, którzy powinni znaleźć się w zakładzie specjalnym. Wszędzie jednak generalnie chodziło o sprawców niebezpiecznych dla szeroko pojętego porządku prawnego i ochronę społeczeństwa przed szkodami, jakie mogli oni ewentualnie jeszcze wyrządzić. Eksponowanie w tych koncepcjach elementu ochronnego, nie oznaczało jednak zupełnego zaniechania stosowania środków powszechnie uznanych za reedukacyjne, np. zatrudnienia. Jak wspomniano wyżej, zakłady specjalne dla recydywistów tworzone były także w oparciu o koncepcję społecznej ich readaptacji, na podłożu głównie terapeutycznym. Pierwszy tego typu zakład przeznaczony dla wielokrotnych recydywistów powstał w Danii już w 1935 r. Zakład ten utworzono z dużym nakładem środków finansowych, zaś liczba zatrudnionego personelu znacznie przekraczała liczbę umieszczonych tam recydywistów. Podzieleni na kilkunastoosobowe grupy terapeutyczne byli oni poddawani takim oddziaływaniom, jak częste rozmowy, dyskusje, wspólna ocena postaw każdego z pensjonariuszy oraz ich zachowania 38. Kolejne zakłady tego typu zaczęły powstawać w Holandii po 1954 r. 39 Podobnie jak w zakładzie duńskim, ilość zatrudnionego tam personelu znacznie przekraczała ilość pensjonariuszy. Prócz zwykłego personelu pomocniczego zatrudniano tam na stałe lub doraźnie wysokiej klasy specjalistów, nierzadko z tytułami naukowymi. Podczas grupowo prowadzonych zajęć stosowano różne formy i techniki terapeutyczne: nauka i kształcenie indywidualne (lub w małych grupach), praca na zasadach terapii zajęciowej (początkowo obligatoryjnie, później już tylko fakultatywnie), terapia ruchowa (sport, taniec), zajęcia artystyczne, wreszcie właściwa terapia praktykowana indywidualnie lub grupowo, z zastosowaniem wymienionych wcześniej technik oraz psychoterapia. W Niemczech początkowo eksperymentalnie, później już w sposób zinstytucjonalizowany, wobec określonej grupy sprawców, stosowano umieszczenie w zakładach terapii społecznej 40. Byli to: wielokrotni recydywiści i sprawcy ciężkich przestępstw z poważnymi zaburzeniami osobowości, wobec których zastosowana kara pozbawienia wolności nie przyniosła spo- 38 H. Kołakowska-Przełomiec, Zapobieganie przestępczości, Warszawa 1984, s. 61; J. Górny, Bardziej szpital niż więzienie, Gazeta Prawnicza 1986, nr 21, s. 8. 39 J. Śliwowski, Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie, Warszawa 1982, s. 104 i n.; J. Górny, Bardziej szpital..., s. 8. 40 B. Janiszewski, Recydywa wielokrotna..., s. 126 i n. 36

Zakłady specjalne dla recydywistów w niektórych państwach europejskich... dziewanych skutków; skazani za przestępstwa o charakterze seksualnym, o dalszej negatywnej prognozie kryminalnej; młodzi recydywiści, wcześniej karani za poważne przestępstwa, na których poprzednio wykonane kary, bądź zakład opiekuńczo-wychowawczy nie wywarły żadnego wpływu, a ich ogólna ocena uzasadniała obawę, że mogą stać się przestępcami z nawyknienia; w niektórych przypadkach sprawcy niepoczytalni lub o zmniejszonej poczytalności. Kategoryzując tę populację wzięto przede wszystkim pod uwagę: zagrożenie dalszą recydywą w związku z ujawnionymi cechami osobowości, skłonności do recydywy na skutek zaburzeń osobowości i uzasadnioną prognozę popełniania kolejnych ciężkich przestępstw. W zakładach terapii społecznej osadzano, z wyjątkiem sprawców niepoczytalnych i o zmniejszonej poczytalności, na okres do pięciu lat, w ramach wykonywanej kary pozbawienia wolności. Przyjmowanie do zakładu odbywało się na dobrowolny wniosek zainteresowanego i na podstawie decyzji o przyjęciu. Stosowano tu bowiem zasadę pełnej dobrowolności, wychodząc z założenia, iż jest ona niezbędnym warunkiem skutecznego oddziaływania resocjalizacyjnego. W zakładzie nie można było nikogo osadzić wbrew jego woli, zaś już tam przebywającego należało bezzwłocznie zwolnić na jego żądanie. Jeżeli oddziaływania stosowane w zakładzie nie przynosiły spodziewanych rezultatów wówczas skazanego, tym jednak razem bez jego zgody, można było przenieść z powrotem do zwykłego zakładu karnego. Wobec wymienionej wyżej grupy skazanych stosowano odpowiednie programy terapeutyczne, oparte na założeniu istnienia związków pomiędzy cechami osobowości a dewiacyjnym zachowaniem, wychodząc z założenia, że cechy te mają duże znaczenie w genezie przestępczości. Programy te realizowano przy pomocy specjalistycznego personelu: psychiatrów, psychologów, pedagogów, terapeutów oraz odpowiednich służb penitencjarnych. Odpowiednie przepisy wprowadzały zasadę takiego ustalania liczby personelu fachowego, aby zapewniona była właściwa opieka nad umieszczonymi w każdym zakładzie. Jako zasadę przyjęto swobodny dostęp więźniów do terapeutów, decydowanie tylko przez nich o udziale w zajęciach terapeutycznych bądź o kontynuowaniu terapii i wreszcie wyłączenie terapeuty od sprawowania jakichkolwiek funkcji administracyjnych w zakładach. Taka formuła, w zamierzeniu jej twórców, miała na celu wpływanie na osobowość sprawcy i uświadomienie mu potrzeby zmiany dotychczasowego postępowania. Wart podkreślenia jest fakt, że wśród określonych przepisami licznych ulg osadzeni w zakładach mogli skorzystać, w celu przygotowania do zwolnienia, ze specjalnego urlopu w wymiarze do sześciu miesięcy. Koncepcja tworzenia zakładów o charakterze reedukacyjnym i terapeutyczne oddziaływanie w nich na recydywistów zyskało w swoim czasie znaczną popularność, tym bardziej, że, jak już podniesiono wyżej, była 37

Zakłady specjalne dla recydywistów w Polsce i świecie ona postrzegana jako przeciwstawienie się koncepcjom zwalczania przestępczości powrotnej za pomocą surowej represji karnej oraz koncepcjom tworzenia zakładów specjalnych dla recydywistów o charakterze jedynie ochronnym. Niestety, i w tym przypadku oczekiwania nie sprawdziły się, zaś liczne badania tej problematyki wskazywały raczej na nieskuteczność lub przynajmniej na niepełną skuteczność podejmowanych działań 41. Polski ustawodawca, tworząc ośrodki przystosowania społecznego, w najmniejszym nawet stopniu nie skorzystał z przedwojennych polskich rozwiązań oraz z doświadczeń innych krajów europejskich. Niemniej jednak, na co zwrócono uwagę w kolejnych rozdziałach, niektóre z elementów przytoczonych tu rozwiązań polskich i zagranicznych wyraźnie pobrzmiewają w wielu koncepcjach polskich autorów, tak w okresie poprzedzającym utworzenie ośrodków przystosowania społecznego, jak i później, już w trakcie ich funkcjonowania. 41 Zob. H. Kołakowska-Przełomiec, Zapobieganie przestepczości..., s. 62. Autorka cytując wyniki badań amerykańskich podnosi, iż znaczną liczbę przestępstw w Ameryce Północnej popełniają osoby, wobec których wcześniej stosowano oddziaływania terapeutyczne; zob. również B. Janiszewski, Recydywa wielokrotna..., s. 140. Autor prezentując wyniki badań niemieckich w aspekcie dalszej zarejestrowanej recydywy przedstawia wyniki badań F. Dunkela, które wskazywały, że recydywa zwolnionych z zakładu terapii społecznej jest blisko 20% mniejsza niż zwolnionych ze zwykłego zakładu karnego, mniejsza jest też waga i częstotliwość popełnianych przestępstw, oraz wyniki badań R. Ortmana, które wykazały brak statystycznie istotnych zmian w zakresie cech osobowości badanych recydywistów. 38

ROZDZIAŁ II STATUS PRAWNY OŚRODKÓW PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO 2.1. Problematyka recydywy w projektach kodyfikacji karnych Na początku lat pięćdziesiątych XX w. rozpoczęto wzmożone działania mające na celu opracowanie projektu nowego kodeksu karnego. Zamierzenia kodyfikatorów zmierzały w kierunku stworzenia aktu prawnego odpowiadającego potrzebom nowego ustroju społeczno-politycznego. W wyniku prowadzonych prac w 1951 r. powstał projekt części ogólnej kodeksu, a po wprowadzeniu do niego szeregu istotnych zmian w 1956 r., ukazała się przeredagowana część ogólna i projekt całego kodeksu karnego 1. Oba projekty w swych uregulowaniach bardzo ogólnie podchodziły do problematyki powrotu do przestępstwa. Recydywa stanowiła według nich niewątpliwie okoliczność obciążającą. Za taką właśnie okoliczność sąd orzekający mógł uznać poprzednie skazanie za inne przestępstwo na podstawie art. 34 proj. z 1951 r. i art. 46 proj. z 1956 r. Warto podkreślić, iż oba projekty nie zawierały ograniczeń w zakresie zastosowania warunkowego zawieszenia wykonywania kary, jak i warunkowego przedterminowego zwolnienia ze względu na uprzednią karalność sprawcy. Można stwierdzić, że uregulowania te w rezultacie odstępowały od określenia ram ustawowych dla recydywy, zaś całą omawianą problematykę ujmowały w sposób dość szczątkowy. Projekt kodeksu karnego z 1963 r. 2, powracał do sposobu ujęcia recydywy z kodeksu karnego z 1932 r. 3, choć nie wprowadzał tu wymogu wcześniejszego odbycia kary. Charakterystyczne uregulowania tego projektu to: potraktowanie poprzedniego skazania jako okoliczności obciążającej, 1 Zob. [b.a.], Projekt Kodeksu Karnego Polski Ludowej, Warszawa 1951; zob. również [b.a.], Projekt Kodeksu Karnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przepisów wprowadzających, Warszawa 1956. 2 Zob. [b.a.], Projekt Kodeksu Karnego, Warszawa 1963; zob. również I. Andrejew, Nowy kodeks karny rozważania nad projektem, Warszawa 1963, s. 27. 3 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (D.U.R.P. Nr 60, poz. 571).

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego jeśli powrót do przestępstwa następował po upływie okresu przedawnienia recydywy (art. 59 pkt. 8 cyt. proj.), zakaz zawieszania wykonania kary pozbawienia wolności (art. 78 cyt. proj.) oraz istotne ograniczenie możliwości stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 87 cyt. proj.) wobec sprawców powracających do przestępstwa. Liczne analizy i oceny orzecznictwa sądów powszechnych prowadzone w latach 1933 1939 oraz w latach pięćdziesiątych wskazywały, iż przepisy kodeksu karnego dotyczące recydywy nie były właściwie stosowane w praktyce orzeczniczej, a tym samym możliwości w nich zawarte zwykle nie w pełni wykorzystywano. Tę tezę podnosili zwłaszcza W. Gutekunst, T. Kucharski, M. Leonieni, W. Preiss, B. Wróblewski oraz W. Świda 4. Kwestionowano też między innymi liberalną praktykę w zakresie zaostrzania wymiaru kar. Sądy bowiem, zaostrzając kary, rzadko przekraczały ramy zwykłego ustawowego zagrożenia dla określonych rodzajów przestępstw. W praktyce orzeczniczej istotniejsze znaczenie miały takie okoliczności, jak: wartość skradzionego mienia, naprawienie szkody, warunki rodzinne czy też dobra opinia sprawcy przestępstwa. Ta właśnie konstatacja legła u podstaw zgłaszania licznych postulatów w zakresie podniesienia dolnego progu zagrożenia. Celowali w tym zwłaszcza K. Daszkiewicz, M. Kulesza, W. Śliwowski, D. Pleńska, S. Pławski, S. Pawela, M. Rudnik, W. Świda i S. Walczak 5. Znacznie mniej głosów było przeciwnych obligatoryjnemu zaostrzeniu kary. S. Batawia wskazywał na różnorodność populacji recydywistów i związaną z tym konieczność indywidualizacji represji karnej. Stwierdzał też, że nie będzie to możliwe, gdy zaostrzenie kary nastąpi automatycznie na podstawie formalnego jedynie stwierdzenia recydywy 6. J. Jasiński kwestionował z kolei tezę o zwiększaniu się recydywy, wywołując dyskusję 4 W. Gutekunst, Z problematyki recydywy w Polsce Ludowej, Nowe Prawo 1957, nr 7 8, s. 153; tenże, Studia nad sędziowskim wymiarem kary, Państwo i Prawo 1959, nr 1, s. 131; T. Kucharski, Sędziowski wymiar kary w świetle uzasadnień wyroków, Państwo i Prawo 1963, nr 11, s. 725 i n.; M. Leonieni, Wymiar kary przy powrocie do przestępstwa i recydywie, Nowe Prawo 1967, nr 3, s. 360 i n.; W. Preiss, Z badań nad sędziowskim wymiarem kary, Państwo i Prawo 1960, nr 7, s. 65; B. Wróblewski, W. Świda, Sędziowski wymiar kary w Rzeczypospolitej, Wilno 1939, s. 389 i n. 5 K. Daszkiewicz, Recydywa w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1968, nr 8 9, s. 277; M. Kulesza, W. Śliwowski, Ustawy a sędziowski wymiar kary, Warszawa 1936, s. 117; D. Pleńska, Definicje i propozycje, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1966, nr 14, s. 6; S. Pławski, Zapobieganie recydywie, Przegląd Penitencjarny 1965, nr 2, s. 41; tenże, Recydywa w projekcie kodeksu karnego, Nowe Prawo 1969, nr 1, s. 56; S. Pawela, Recydywa, Prawo i Życie 1965, nr 6, s. 8; M. Rudnik, Z badań nad problemem dolegliwości kary pozbawienia wolności, Państwo i Prawo 1964, nr 8 9, s. 299; W. Świda, Wielokrotna recydywa w Polsce, Nowe Prawo 1968, nr 10, s. 1432 i n.; tenże, Recydywa koncepcje i rzeczywistość, Prawo i Życie 1968, nr 23, s. 12; S. Walczak, Niektóre problemy kodyfikacji prawa karnego, Państwo i Prawo 1968, nr 4 5, s. 598 i n. 6 S. Batawia, Sankcje wobec recydywistów w projekcie kodeksu karnego a problematyka kryminologiczna recydywy, Państwo i Prawo 1968, nr 8 9, s. 259 276. 40

Problematyka recydywy w projektach kodyfikacji karnych o kompletowaniu danych statystycznych 7. W omawianej kwestii były zatem widoczne dwa stanowiska, przy czym pierwsza z wymienionych opcji była silniej reprezentowana. W jej ramach istniały też różne koncepcje. S. Pławski proponował, na przykład, ograniczanie zwiększonej karalności do przypadków, gdy nowe przestępstwo jest rodzajowo cięższe od poprzedniego lub przynajmniej odznacza się takim samym nasileniem społecznego niebezpieczeństwa 8. Zaczęto również wyrażać pogląd, iż zaproponowane uregulowania również mogą nie rozwiązać problemu recydywy. Pojawiły się więc propozycje, by nie poprzestawać wyłącznie na uregulowaniu tego problemu w prawie materialnym, ale również i w prawie procesowym. Zgłaszano konieczność reformy przepisów postępowania zarówno przygotowawczego, jak i sądowego. W. Gutekunst zasugerował też, aby sądy orzekające dysponowały aktami wszystkich poprzednich spraw recydywistów, a ich skompletowanie należałoby do kompetencji oskarżyciela publicznego 9. Dopiero na podstawie takiej dokumentacji można byłoby wyrobić sobie pogląd na celowość zastosowania w praktyce orzeczniczej art. 60 k.k. z 1932 r., a nie jak dotychczas na podstawie jedynie samej karty karnej oskarżonego. W projektach kodeksu karnego z 1966 i 1968 r., wyraźnie daje się zauważyć zaostrzenie represji karnej wobec recydywistów 10. Zaostrzeniem kary objęto tam sprawców, którzy przed upływem okresu przedawnienia dopuścili się występków podobnych do tych, za które wcześniej byli już ukarani. Żaden z obu projektów nie domagał się natomiast wcześniejszego odbycia kary. Warto tu też podkreślić, iż projekt z 1968 r. ograniczał recydywę jedynie do przestępstw umyślnych. Oba projekty w ramach recydywy specjalnej wyróżniały recydywę wielokrotną, przy czym pierwszy z nich warunkował jej powstanie od dokonania trzech przestępstw, drugi po popełnieniu dopiero czwartego przestępstwa kwalifikował sprawcę jako recydywistę wielokrotnego. Recydywa specjalna podstawowa, polegająca na popełnieniu w okresie przedawnienia kolejnego umyślnego przestępstwa podobnego, po odbyciu określonej ustawą karze pozbawienia wolności, obligatoryjnie skutkowała w obu projektach podwojeniem dolnego progu zagrożenia. W przypadku recydywy specjalnej wielokrotnej (zachodziła w przypadku popełnienia 7 J. Jasiński, Ocena rozmiarów dalszej karalności recydywistów, Państwo i Prawo 1967, nr 8 9, s. 322; tenże, Zwiększanie się recydywy rzeczywistość czy pozory, Państwo i Prawo 1966, nr 9, s. 362 i n. 8 S. Pławski, Recydywa w projekcie kodeksu karnego, Nowe Prawo 1969, nr 1, s. 59. 9 W. Gutekunst, Z problematyki recydywy..., s. 155 156. 10 [b.a.], Projekt kodeksu karnego, Warszawa 1966; [b.a.], Projekt kodeksu karnego oraz przepisów wprowadzających kodeks karny, Warszawa 1968; zob. również: J. Bafia, W. Świda, Propozycje w sprawie uregulowania odpowiedzialności karnej recydywistów, Państwo i Prawo 1969, nr 1, s. 62 i n.; W. Świda, Wielokrotna recydywa w Polsce..., s. 1432. 41

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego kolejnego umyślnego przestępstwa, podobnego do jednego z poprzednio popełnionych przestępstw, po co najmniej dwukrotnym skazaniu w warunkach recydywy specjalnej podstawowej i po odbyciu kary pozbawienia wolności w wymiarze określonym ustawą) mamy do czynienia z jeszcze bardziej surowym zaostrzeniem kary. Na podstawie art. 59 proj. z 1966 r., sąd był zobligowany do wymierzenia kary w wysokości od jednej trzeciej najwyższego ustawowego zagrożenia do wysokości tego zagrożenia zwiększonego o połowę. W projekcie z 1968 r. również dopuszczano zwiększenie najwyższego ustawowego zagrożenia o połowę, dolne zaś zagrożenie nie mogło być niższe niż dwa lata pozbawienia wolności. Nadto, oba projekty przewidywały zakaz zawieszania wykonania kary, jeśli sprawca działał w warunkach recydywy specjalnej oraz istotnie ograniczały możliwość udzielania warunkowych przedterminowych zwolnień. Działanie sprawcy w warunkach recydywy ogólnej było natomiast jedyną przesłanką do zaostrzenia kary. Warto tu dodać, że projekt z 1968 r. wprowadził pojęcie recydywy ogólnej wielokrotnej, polegającej na wielokrotnym popełnianiu przestępstw po uprzednich skazaniach, z przedłużonym okresem przedawnienia recydywy oraz możliwością orzeczenia nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania społecznego (art. 66 proj.). Zanim projekt z 1968 r. stał się obowiązującym prawem, wprowadzono do niego szereg istotnych zmian, a mianowicie: wprowadzono wymóg odbycia przynajmniej części kary, gdyż samo skazanie uznano za niewystarczające dla przyjęcia recydywy specjalnej; uznano, że czwarte przestępstwo winno być popełnione z chęci korzyści majątkowej lub też winno mieć charakter chuligański; wprowadzono uregulowanie, które umożliwiałoby w szczególnych sytuacjach odstępować od surowych zasad przewidzianych w przypadku recydywy specjalnej; skreślono proponowany przepis art. 66 projektu, konstruujący recydywę ogólną wielokrotną. W uzasadnieniu projektu kodeksu karnego z 1968 r. wskazano szereg przyczyn uzasadniających radykalne zaostrzenia represji karnej wobec recydywistów, podkreślając szczególnie niedostatki dotychczasowego stanu prawnego, brak zdecydowania w polityce karania oraz wysoki wskaźnik recydywy w statystyce przestępczości. Uwypuklono również w uzasadnieniu zasadę rozwarstwienia recydywy, zgodnie z którą w przypadkach cięższych powinny być stosowane przepisy surowe, zwracając jednocześnie uwagę na to, że nie każdy przypadek powrotu do przestępstwa powinien pociągać za sobą zastosowanie surowszych środków represyjnych. 42

Koncepcje i poglądy na temat zakładów specjalnych... 2.2. Koncepcje i poglądy na temat zakładów specjalnych dla recydywistów sprzed 1969 r. W projekcie kodeksu karnego z 1968 r., obok zupełnie nowej instytucji w postaci nadzoru ochronnego, pojawił się również drugi środek walki z recydywą w postaci ośrodka przystosowania społecznego. Koncepcja ta nie była całkiem nowa, gdyż rozważania na temat utworzenia zakładów specjalnych dla recydywistów towarzyszyły twórcom kolejnych projektów kodyfikacji karnych już od 1960 r. Wtedy to S. Szelhaus i Z. Baucz-Straszewicz 11 zaproponowali utworzenie zakładu specjalnego dla młodocianych recydywistów. Propozycja ta opierała się na założeniu, iż wobec młodocianych należy stosować inne środki oddziaływania niż kara pozbawienia wolności. Środek ten mający charakter poprawczy pozwalałby na uzyskanie zawodu i na wyrobienie nawyku pracy. Pobyt w zakładzie miał być orzekany na czas nieokreślony i trwać nie krócej niż dwa lata i nie dłużej niż pięć lat. W zaprezentowanej koncepcji ustalono również wymagania, jakie musiał spełniać personel ośrodka stwierdzając, że winien być on obeznany z problematyką psychopatii i stale współpracować z psychologami i psychiatrami. W literaturze za głównego autora koncepcji i ustawowych rozwiązań dotyczących instytucji ośrodka przystosowania społecznego, a także kolejnych rozwiązań organizacyjnych już w okresie ich funkcjonowania uważa się ówczesnego ministra sprawiedliwości, S. Walczaka 12. W 1963 r. J. Sikora postulowała utworzenie zakładu dla byłych więźniów przeznaczonego dla osób, u których występują psychopatyczne, charakteropatyczne i nerwicowe cechy osobowości. Zadaniem zakładu miało być roztoczenie opieki nad nimi i zapobieżenie w rezultacie ich powrotowi do przestępstwa. Zakład miał być również przeznaczony dla byłych więźniów, którzy po opuszczeniu zakładu karnego kwalifikowali się do leczenia psychiatrycznego lub antyalkoholowego i leczenie to już wcześniej odbyli. Czas pobytu w zakładzie nie był tu określony, wyznaczać go miało osiągnięcie przez osadzonego pełnej stabilizacji społecznej. Te zaś osoby, które nie były w stanie sprostać warunkom życia społecznego, miały być kierowane do placówek psychiatrycznych. Podstawowym środkiem oddziaływania miała być praca na zewnątrz zakładu. Omawiana koncepcja zakładała pełną dobrowolność przebywania w zakładzie i takież podporządkowanie się panującemu w nim rygorowi 13. 11 S. Szelhaus, Z. Baucz-Straszewicz, Młodociani recydywiści, Archiwum Kryminologii 1960, t. 1, s. 128. 12 Zob. np. J. Korecki, Moja penitencjarna przygoda, Warszawa 2010, t. 1, s. 65. Autor w swych memuarach opisuje okoliczności towarzyszące tworzeniu koncepcji ośrodka przystosowania społecznego, powstawaniu jego ustawowych rozwiązań oraz rozwiązywaniu problemów związanych z ich działalnością. 13 J. Sikora, Zagadnienia recydywy w świetle badań psychologicznych, Problemy Praworządności 1963, nr 1, s. 36. 43

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego Po ukazaniu się w projekcie kodeksu karnego z 1968 r. propozycji wprowadzenia nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania społecznego, w piśmiennictwie prawniczym wywiązała się szeroka dyskusja nad prawną formułą ośrodka. Uzasadnienie projektu bowiem nie zawierało bliższych rozważań nad wykreowaniem tych środków w systemie zwalczania recydywy, kładło jedynie akcent na rolę ośrodka przystosowania społecznego jako środka stosowanego w razie niepowodzenia nadzoru ochronnego, gdy recydywista udaremniał lub utrudniał osiągnięcie jego celów 14. Projekt zezwalał też na osadzanie w ośrodku recydywistów, wobec których, zdaniem sądu, orzeczenie nadzoru ochronnego nie było wystarczające do zapobieżenia ich powrotowi do przestępstwa. Zdecydowana większość wypowiadających się autorów, przychylnie przyjęła proponowane instytucje, wyrażając pogląd o celowości ich wprowadzenia. Dość powszechnie podkreślano (m.in. K. Daszkiewicz, W. Świda) resocjalizacyjny zamysł ustawodawcy, choć zauważano również, iż dopiero szczegółowe regulacje prawne przesądzą o tym czy ośrodek przystosowania społecznego będzie instytucją podobną do tej, którą regulował dotychczas art. 84 k.k. z 1932 r., czy też rzeczywiście będzie środkiem odpowiadającym swej nazwie 15. Zaznaczano (m.in. S. Walczak, J. Waszczyński) 16 odrębność przesłanek ustanowienia omawianej instytucji i środków zabezpieczających. Dostrzegano również (zwłaszcza S. Pawela, W. Sieracki, S. Walczak) 17 funkcję ochronną, jaką winna spełniać ta instytucja jednocześnie z zapewnieniem właściwej opieki i pomocy postpenitencjarnej. Przez kilka pierwszych lat funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego, te dwa aspekty były zresztą często podnoszone i dość często podkreślane (S. Pawela, B. Hołyst, J. Śliwowski, S. Walczak) 18. W piśmiennictwie można też było spotkać propozycję S. Batawii, by ośrodek przystosowania społecznego traktować nie jako środek postpenalny, ale zupełnie odrębną samoistną instytucję, która winna być stosowana jedynie wobec sprawców chronicznych, nie wymagających pobytu w wa- 14 [b.a.], Projekt kodeksu karnego oraz przepisów wprowadzających kodeks karny, 15 K. Daszkiewicz, Recydywa, s. 283; zob. również W. Świda, Projekt kodeksu karnego ze stanowiska polityki kryminalnej, Państwo i Prawo 1968, nr 4 5, s. 630. 16 S. Walczak, Litera i duch nowego ustawodawstwa karnego, Nowe Prawo 1970, nr 1, s. 11; J. Waszczyński, System kar w projekcie kodeksu karnego, Palestra 1968, nr 12, s. 13. 17 S. Pawela, Ośrodek przystosowania społecznego formą resocjalizacji skazanych, Nowe Prawo 1970, nr 2, s. 156 i n.; W. Sieracki, Środki zabezpieczające według nowego kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1969, nr 12, s. 1045 i n.; S. Walczak, Niektóre problemy kodyfikacji..., s. 600 i n. 18 S. Pawela, Tendencje polityki kryminalnej, Nowe Prawo 1973, nr 9, s. 1211; J. Śliwowski, Ośrodek przystosowania społecznego i ocena jego funkcji, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1972, nr 1, s. 244 i n.; S. Walczak, Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków zapobiegania recydywie. Doświadczenia i wnioski, [w:] III Seminarium Kryminologii Porównawczej, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1976, s. 91 i n. 44

Koncepcje i poglądy na temat zakładów specjalnych... runkach więziennych i bez uprzedniego zastosowania kary pozbawienia wolności 19. S. Pławski zaproponował z kolei, by do ośrodków byli kierowani osobnicy z poważniejszymi odchyleniami od normy psychicznej, wymagający szczególnej terapii dla przystosowania ich do normalnego życia w społeczeństwie. Z tego właśnie względu instytucja ośrodka przystosowania społecznego, miała być stosowana zamiast kary pozbawienia wolności 20. Orzekając umieszczenie w ośrodku, sąd określałby jedynie górną granicę czasową, a o faktycznym okresie pobytu decydowałby lekarz. Jego zadania określano dwojako: oddziaływanie leczniczo-terapeutyczne, ze szczególną rolą lekarza psychiatry i psychologa z jednej strony, z drugiej zaś zabezpieczenie społeczeństwa przed osobami w nim umieszczonymi. Te dwie funkcje postrzegano zresztą jako równoważne. W publikacjach można również spotkać propozycję S. Walczaka wprowadzenia przynajmniej trzech rodzajów ośrodków: dla osób wykazujących odchylenia od normy psychicznej, które powinny być poddane leczeniu specjalistycznemu i terapii; dla osób, które powracają do przestępstwa w związku z nałogiem alkoholizmu, w stosunku do których dotychczasowe leczenie nie dało rezultatów, a leczenie w warunkach wolnościowych również ich nie rokuje; dla osób, u których nie stwierdza się zaburzeń o podłożu psychicznym i których powracanie do przestępstwa ma swoje źródło w trudnościach adaptacji do warunków życia społecznego, przejawiających się zwłaszcza w prowadzeniu pasożytniczego trybu życia 21. Ustawodawca nie wykorzystał jednak ani jednej ze zgłaszanych w propozycji do opracowania prawnych zrębów instytucji ośrodka przystosowania społecznego. Wraz z projektem kodeksu karnego, w tym samym 1968 r., ukazał się również projekt kodeksu karnego wykonawczego, co warto szczególnie podkreślić, pierwszego uregulowania tego typu w historii polskiego prawa karnego. Jego zasadniczym celem miała być regulacja wykonywania orzeczeń w postępowaniu karnym sądowym i postępowania w sprawach o wykroczenia, w stosunku do których nie zastosowano przepisów kodeksu postępowania karnego. W odróżnieniu od projektu kodeksu karnego z 1968 roku, którego komentarz dość zdawkowo wypowiadał się na temat instytucji ośrodka przystosowania społecznego, komentarz do uregulowań związanych z tą instytucją potraktowany został w sposób dość szczegółowy. Określając zakres podmiotowy potencjalnych skazanych na umieszczenie w ośrodkach komentarz wymieniał wielokrotnych recydywistów, w stosunku do których stosowanie nadzoru ochronnego nie było wystarczające do zapobieżenia ich powrotowi do przestępstwa oraz tych, którzy nie 19 S. Batawia, Sankcje wobec recydywistów..., s. 260. 20 S. Pławski, Recydywa w projekcie kodeksu karnego..., s. 59. 21 S. Walczak, Niektóre problemy kodyfikacji..., s. 601. 45

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego wykonują obowiązków i rygorów nadzoru ochronnego nałożonych przez sąd albo w inny sposób udaremniają lub utrudniają osiągnięcie celów nadzoru ochronnego. Komentarz omawiał również określone w projekcie kodeksu zasady i tryb wykonywania tego środka prawnego. Celem pobytu w ośrodku przystosowania społecznego miało być dodatkowe oddziaływanie reedukacyjne (projekt kodeksu używał pojęcia resocjalizacyjne) w warunkach ograniczenia wolności i wypróbowanie stopnia przygotowania skazanych do zgodnego z porządkiem prawnym życia w społeczeństwie. Miało to następować w drodze stopniowego zwiększania ich uprawnień. Celem pobytu w ośrodkach miała być również ochrona społeczeństwa przed dalszym naruszaniem prawa przez osoby w nich umieszczone. Ośrodki miały zapewniać wszystkim przebywającym tam skazanym utrzymanie i pracę zarobkową o normalnym wynagrodzeniu, z którego miały być pokrywane koszty ich utrzymania. Skazani w ośrodkach mieli posiadać prawo do korzystania z własnej odzieży, prawo do korespondencji i przyjmowania odwiedzin, a także prawo do dysponowania wynagrodzeniem za pracę. Projekt przewidywał również możliwość zezwalania skazanym na czasowe opuszczanie ośrodków na okres nie dłuższy, niż sześć miesięcy w celu sprawdzenia postępów resocjalizacji, tytułem nagrody, a także w przypadku choroby lub innego przypadku losowego 22. Zezwolenie takie, z wyjątkiem choroby lub wypadku losowego, mogło nastąpić dopiero po półtorarocznym pobycie w ośrodku i nie było wliczane w czas pobytu w ośrodku. Niemal wszystkie z zawartych w projekcie uregulowań dotyczących instytucji ośrodka przystosowania społecznego weszły do kodeksu karnego wykonawczego. Zmieniono jedynie tryb wymierzania określonych w kodeksie kar dyscyplinarnych z fakultatywnego na obligatoryjny, nieznacznej zmianie uległo uszeregowanie niektórych przepisów oraz niektóre pojęcia nieostre zastąpiono jednoznacznymi. 2.3. Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków zwalczania recydywy W dniu 1 stycznia 1970 r. weszły w życie nowe kodyfikacje karne: kodeks karny (dalej: d.k.k.), kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy (dalej: d.k.k.w.) 23. Wymienione akty prawne w sposób całkowicie odmienny od poprzednich określiły model prawnej regulacji recydywy oraz jej miejsce w systemie środków karnych i penitencjarnych. 22 [b.a.], Projekt kodeksu karnego wykonawczego. Warszawa 1968, s. 29 32 oraz s. 79 80. 23 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.); ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.); ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98 z późn. zm.). 46

Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków... Stworzyły też cały system środków prawnych, począwszy od orzekania, poprzez wykonanie kary pozbawienia wolności, nadzór ochronny aż po ośrodek przystosowania społecznego, mających gwarantować ciągłość w walce z przestępczością powrotną. Uregulowania kodeksu karnego z 1969 r. miały w zamyśle ustawodawcy zmierzać do ograniczenia wzrostu recydywy. Środkami, za pomocą których chciano to osiągnąć, były: wzmożenie represyjności kary (co miało skutkować odstraszaniem od dalszego popełniania przestępstw); zastosowanie wobec recydywistów środków postpenalnych w postaci nadzoru ochronnego i umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego; wykonywanie kary pozbawienia wolności w szczególny, zaostrzony sposób 24. Realizacją postulatu stosowania wzmożonej represji wobec recydywistów, szczególnie mocno podkreślanej w uzasadnieniu do kodeksu karnego 25, było tak zwane rozwarstwienie recydywy mające spowodować zastosowanie represji karnej odstraszającej przed dalszym popełnianiem przestępstw, poprzez stosowanie środków karnych adekwatnych do stopnia zawinienia. Ustawodawca różnicując recydywę umożliwił zastosowanie odpowiedniej represji karnej w poszczególnych jej rodzajach. Dlatego też poszczególne rodzaje recydywy różniły się między sobą: stopniem podobieństwa przestępstw tworzących recydywę, rodzajem kary przedzielającej popełnienie tych przestępstw, liczbą przestępstw tworzących recydywę i okresem, który upłynął od odbycia kary za poprzednie przestępstwo do chwili popełnienia następnego 26. W odróżnieniu od kodeksu karnego z 1932 r., w którym przyjęto tylko jedną ogólną postać recydywy określoną w art. 60, kodeks karny z 1969 r. wprowadził aż osiem jej rodzajów: sześć rodzajów recydywy ogólnej i dwa rodzaje recydywy specjalnej. Przy recydywie ogólnej poprzestawano na stwierdzeniu poprzedniej karalności, dlatego nazywano ją postdeliktualną, tzn. poprzedzoną popełnieniem jakiegokolwiek przestępstwa stwierdzonego wyrokiem sądu karnego 27. Recydywa tego rodzaju miała świadczyć o bezskuteczności uprzedniego skazania, które nie spowodowało u sprawcy oczekiwanego skutku, ale też nie przesądzała jeszcze o znacznej jego demoralizacji. Niemniej stanowiła ona ujemną przesłankę przy określaniu prognozy kryminologiczno-społecznej w przypadkach warunkowego 24 D. Gajdus, Środki walki z recydywą, [w:] Prawo karne: zagadnienia teorii i praktyki, (red.) A. Marek, Warszawa 1986, s. 252. 25 Projekt kodeksu karnego oraz przepisów wprowadzających kodeks karny, 26 W. Szkotnicki, Ośrodek przystosowania społecznego w teorii i praktyce, Wrocław 1988, s. 17. 27 M. Cieślak, Recydywa w obowiązującym polskim prawie karnym, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1977, nr 6, s. 15; D. Pleńska, Zagadnienia recydywy w prawie karnym, Warszawa 1974, s. 65; W. Szkotnicki, Ośrodek przystosowania społecznego, s. 18. 47

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego zawieszenia wykonania kary oraz warunkowego przedterminowego zwolnienia (odpowiednio art. art. 27, 52, 54 2, 78, 95 i 112 d.k.k.). Wykluczała ona możliwość warunkowego umorzenia postępowania karnego; traktowała jako okoliczność wpływającą na zaostrzenie kary uprzednie ukaranie sprawcy za przestępstwo umyślne lub podobne przestępstwo nieumyślne; wyłączała możliwość zamiany kary na łagodniejszą w przypadku ponownego skazania za występek umyślny sprawcy przestępstwa, który uprzednio skazany już był za przestępstwo umyślne na karę pozbawiania wolności, i to bez względu na upływ czasu i podobieństwo tych przestępstw; powodowała zarządzenie przez sąd wykonania warunkowo zawieszonej kary w przypadku popełnienia przez skazanego w okresie próby podobnego do poprzedniego przestępstwa umyślnego, za które prawomocnie orzeczono karę pozbawiania wolności; obligowała sąd do odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia, w przypadku popełnienia przez zwolnionego w okresie próby podobnego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności; uzależniała zatarcie drugiego skazania od zatarcia pierwszego skazania 28. Mianem recydywy specjalnej określano szczególne sytuacje powrotu do przestępstwa uregulowane w art. 60 d.k.k., charakteryzujące się szeregiem wspólnych wymagań. Przestępstwo nowe i poprzednie musiały być przestępstwami umyślnymi, podobnymi i zagrożonymi karą pozbawienia wolności. Nadto, sprawca winien był odbyć przynajmniej część kary pozbawienia wolności orzeczonej za przestępstwo poprzednie, zaś nowe przestępstwo musiało być popełnione w okresie pięciu lat od odbycia kary. Była to więc recydywa postpenitencjarna, gdyż poprzedzona była nie tylko skazaniem za wcześniej popełnione przestępstwo, ale także odbyciem kary pozbawienia wolności. Konsekwencją recydywy specjalnej było obostrzenie kary przewidzianej w kodeksie karnym za dane przestępstwo; wyłączenie możliwości stosowania złagodzonych form odpowiedzialności karnej w postaci: warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary; przejścia na łagodniejszy rodzaj kary, i wreszcie możliwość zastosowania specjalnych sankcji przewidzianych dla recydywistów w postaci nadzoru ochronnego lub ośrodka przystosowania społecznego. Istniały dwa rodzaje recydywy specjalnej: podstawowa, zwana też zwykłą (art. 60 1 d.k.k.) i wielokrotna (art. 60 2 d.k.k.). Recydywa specjalna zwykła miała miejsce w przypadku, gdy sprawca skazany uprzednio za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, popełnił w ciągu pięciu lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo, podobne do przestępstwa, za które był skazany, a zagrożone 28 D. Pleńska, Zagadnienia recydywy..., s. 65. 48

Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków... również karą pozbawienia wolności. Zaostrzenie kary polegało tu na wymierzeniu kary pozbawienia wolności w granicach od podwójnej wysokości dolnego zagrożenia do górnego zagrożenia zwiększonego o połowę. Recydywa specjalna wielokrotna zachodziła wtedy, gdy sprawca został uprzednio skazany dwa razy w warunkach recydywy zwykłej i odbył łącznie, co najmniej karę jednego roku pozbawienia wolności oraz w okresie pięciu lat od odbycia ostatniej kary popełnił nowe przestępstwo umyślne z chęci osiągnięcia zysku lub umyślny występek o charakterze chuligańskim, które to przestępstwo było zagrożone karą pozbawienia wolności i było podobne, chociażby do jednego z poprzednio popełnionych przestępstw. Zaostrzenie kary polegało tu na trzykrotnym podwyższeniu dolnej granicy ustawowego zagrożenia (nie niżej jednak niż dwa lata pozbawienia wolności) i podwyższeniu górnej granicy o połowę (jeżeli nie była ona wyższa niż trzy lata, karę można było podwyższyć do 5 lat). Recydywę wielokrotną od zwykłej odróżniała wielokrotność przestępstw (co najmniej cztery), wielokrotność poprzednich skazań (co najmniej trzy, z czego dwa w warunkach recydywy zwykłej), ograniczenie nowego przestępstwa do czynu popełnionego z chęci osiągnięcia korzyści majątkowej, albo mającego charakter chuligański, oraz dłuższy okres odbytej uprzednio kary (co najmniej jeden rok) 29. W stosunku do sprawcy skazanego w warunkach recydywy specjalnej podstawowej sąd mógł orzec nadzór ochronny, natomiast w stosunku do sprawcy skazanego w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej nadzór ochronny orzekano obligatoryjnie (odpowiednio art. 62 1 i 2 d.k.k.). Nadzór ochronny był to określony przez kodeks karny środek postępowania resocjalizacyjnego 30, stosowany wobec przestępców powracających do przestępstwa po odbyciu przez nich kary pozbawienia wolności, wymierzonej z zastosowaniem art. 60 d.k.k. i miał na celu pieczę nad recydywistą ukierunkowaną na uchronienie go przed powrotem na drogę przestępczą. Dla urzeczywistnienia tego celu sąd mógł wydawać mu określone polecenia dotyczące jego zachowania się na wolności, zaś wyznaczony przez sędziego penitencjarnego kurator sądowy miał czuwać, aby recydywista polecenia te wykonywał i ich przestrzegał. Polecenia te mogły dotyczyć: wykonywania ciążącego na skazanym obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby; wykonywania określonych prac na cele społeczne; wykonywania pracy zarobkowej, podjęcia nauki lub przygotowania się do zawodu; powstrzymywania się od nadużywania alkoholu; poddania się leczeniu; powstrzymywania się 29 I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem. Warszawa 1973, s. 272 i n.; I. Andrejew, Kodeks karny. Krótki komentarz, Warszawa 1986, s. 86 i n.; J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny komentarz, Warszawa 1977, s. 226; J. Rzeplińska, Recydywiści w okresie nadzoru ochronnego, Wrocław 1985, s. 34 i n. 30 Zob. S. Pawela, Istota i zadania nadzoru ochronnego, Nowe Prawo 1970, nr 4, s. 444. 49

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach; innego stosownego postępowania w okresie nadzoru ochronnego, jeżeli mogło to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa. Nadzór ochronny orzekano na okres od trzech do pięciu lat, zaś biegł on od chwili zwolnienia skazanego z zakładu karnego. Przestępca powrotny, względem którego orzeczono nadzór ochronny, nie mógł zmieniać miejsca pobytu bez zgody sądu i miał obowiązek stawiania się na każde jego wezwanie oraz wykonywanie jego poleceń. Sąd mógł też zakazać skazanemu pobytu w określonych miejscowościach lub wyznaczyć inne miejsce pobytu, mógł też w miarę potrzeby w okresie trwania nadzoru ochronnego ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać wskazane wyżej polecenia. Przesłanką orzeczenia nadzoru ochronnego przez sąd była ujemna prognoza w sensie uzasadnionego jego przypuszczenia, że bez nadzoru ochronnego recydywista ponownie popełni przestępstwo. Tę prognozę sąd ustalał na podstawie okoliczności dotyczących osobowości sprawcy oraz tych okoliczności czynu, które charakteryzowały sprawcę. W praktyce niezbędnymi materiałami, na podstawie których prognozowano zachowanie się przestępcy powrotnego po odbyciu przez niego kary pozbawiania wolności, były opinie zakładów wychowawczych, poprawczych i karnych, w których przebywał, dane zawarte w aktach rozpatrywanej sprawy oraz aktach poprzednich spraw, dotyczące pobudek działania recydywisty, jego właściwości i warunków osobistych oraz sposobu jego życia na wolności 31. Nadzór ochronny orzekano wówczas, gdy ocena przebiegu resocjalizacji skazanego wykazywała brak istotnych postępów i istniało uzasadnione podejrzenie, że wielokrotny recydywista po zwolnieniu popełni kolejne przestępstwo, natomiast w wyroku skazującym nadzoru ochronnego w ogóle nie orzeczono (art. 91 1 d.k.k.w.). Sprawowanie nadzoru ochronnego powierzano: kuratorom sądowym, zakładom pracy, organizacjom związkowym, kobiecym i młodzieżowym 32. Zadania w tym zakresie można też było powierzyć takim organizacjom, w których działalności skazany uczestniczył lub dla której sprawowanie opieki nad osobami stanowiło wykonanie zadań statutowych, albo też innej instytucji godnej zaufania, a w szczególności sprawującej opiekę społeczną. Istniał ścisły związek między pracą resocjalizacyjną prowadzoną w zakładzie karnym a nadzorem ochronnym. Nadzór był bowiem środkiem uzupełniającym system resocjalizacji stosowany wobec wielokrotnych recydywistów w zakładach karnych. O związku tym świadczy również fakt, że nadzór ochronny był orzekany nie tylko przez sąd, w wyroku skazującym, 31 I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny..., s. 277. 32 Zob. odpowiednio 1, 11, 25, 28, 31 i 33 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 kwietnia 1971 r. w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego (Dz. U. Nr 9, poz. 95). 50

Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków... ale również przez sąd penitencjarny po zakończeniu odbywania kary przez skazanego. Nie sposób tu też nie wspomnieć o możliwości, jaką ustawodawca przypisał naczelnikom zakładów karnych, udzielając im uprawnienia do występowania z odpowiednimi wnioskami o ustanowienie nadzoru ochronnego wobec recydywistów odbywających karę w kierowanych przez nich zakładach karnych (art. 91 2 d.k.k.w.). W takim przypadku nadzór ochronny stanowił przedłużenie w nowej sytuacji i w nowych warunkach procesu resocjalizacyjnego stosowanego w zakładzie karnym. Wychodząc jednak z założenia ścisłych więzi obu omawianych instytucji i ich celów resocjalizacyjnych, ustawodawca stworzył możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia recydywisty, wobec którego sąd orzekł nadzór ochronny. Wnioski w tej sprawie mogli również składać naczelnicy zakładów karnych. W przypadkach orzeczenia przez sąd warunkowego, przedterminowego zwolnienia, nadzoru ochronnego nie wykonywano, jednak oddanie zwolnionego pod dozór było w tych przypadkach obowiązkowe 33. W razie uchylania się przez skazanego od wykonywania nałożonych na niego obowiązków (art. 63 2 i 3 d.k.k.), albo w razie udaremniania w inny sposób lub utrudniania osiągnięcia celów nadzoru ochronnego (art. 64 d.k.k.), sąd penitencjarny, w którego okręgu nadzór był wykonywany, obligatoryjnie orzekał umieszczenie go w ośrodku przystosowania społecznego. Umieszczenie w ośrodku miało za zadanie wspieranie i zabezpieczenie realizacji nadzoru ochronnego oraz legitymizowało rygory i zadania z nimi związane (art. 105 2 d.k.k.w.). Wniosek w tej sprawie mógł złożyć: kurator sądowy, zakład pracy, instytucja lub organizacja społeczna, którym to podmiotom powierzono bezpośredni nadzór nad skazanym. Stosowanie ośrodka na tej podstawie mogło dotyczyć nadzoru ochronnego orzeczonego zarówno przez sąd orzekający, jak i przez sąd penitencjarny. Drugi przypadek dotyczył sprawców, wobec których orzeczenie nadzoru ochronnego, zdaniem sądu karnego, nie było wystarczające dla zapobieżenia ich powrotowi do przestępstwa. Przypadek ten stanowił samodzielną podstawę do orzeczenia o umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego sprawców przestępstw skazanych za ich dokonanie w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej (art. 62 2 d.k.k.). Orzeczenie w wyroku skazującym o umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego nie przesądzało jeszcze o tym, że skazany po odbyciu kary pozbawienia wolności rzeczywiście trafi do ośrodka 34. W okresie odbywania tej kary prognoza kryminologiczno-społeczna skazanego mogłaby się zmienić na tyle, że wykonanie orzeczonego w wyroku umieszczenia 33 S. Walczak, Prawo penitencjarne. Zarys systemu, Warszawa 1972, s. 430 i n. 34 H. Popławski, S. Lelental, Zarys prawa karnego wykonawczego, Gdańsk 1973, s. 153. 51

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego w ośrodku nie dałoby się pogodzić z zadaniem resocjalizacji skazanego. Nie wykluczano możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia recydywisty wielokrotnie powrotnego, o ile wystąpiły rzeczywiste podstawy ku temu (art. 91 1 i 2 d.k.k.). Jeżeli następnie warunkowego zwolnienia nie odwołano, orzeczenie o umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego traciło moc (art. 104 1 i 2 d.k.k.w.). Poza tym, nie wcześniej, niż na miesiąc przed ukończeniem odbywania kary pozbawienia wolności, sąd penitencjarny mógł orzec nadzór ochronny zamiast orzeczonego w wyroku umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego, jeśli wyniki resocjalizacji osiągnięte w zakładzie karnym dawały podstawę do przypuszczenia, że nadzór ochronny jest wystarczającym środkiem do powstrzymania skazanego przed popełnieniem kolejnego przestępstwa (art. 103 d.k.k.w.). 2.4. Charakter prawny instytucji ośrodka przystosowania społecznego wątpliwości i spory Ustanowienie w kodeksie karnym z 1969 r. instytucji ośrodka przystosowania społecznego dało początek licznym rozważaniom nad jego charakterem prawnym i miejscem w systemie innych prawnokarnych środków walki z przestępczością. Ośrodek przystosowania społecznego był bowiem instytucją zupełnie nową, nie mającą wzorów nie tylko w dawnym ustawodawstwie polskim, ale także w systemach prawnych innych państw. Na pewno nie był on karą, gdyż nie figurował w katalogu kodeksowych kar zasadniczych i kar dodatkowych, nie zaliczono go też wyraźnie do środków zabezpieczających. Został natomiast potraktowany jako jeden ze środków postępowania z recydywistami, o czym świadczyło umiejscowienie go w rozdziale VIII. kodeksu karnego, w uregulowaniach dotyczących powrotu do przestępstwa. O istocie instytucji ośrodka przystosowania społecznego zadecydowały głównie cele i funkcje, które wyznaczyło prawo karne, a nie redakcyjne ujęcie kodeksowe, mające charakter wyłącznie porządkujący 35. Dlatego też słuszny wydaje się tu pogląd A. Bałandynowicza, że umieszczenie tego środka w VIII. rozdziale kodeksu niczego nie wyjaśniało z punktu widzenia oceny prawnej tej instytucji 36. W piśmiennictwie prawniczym można zresztą napotkać wiele różnych określeń charakteryzujących prawny charakter oraz istotę instytucji ośrodka przystosowania społecznego. I tak J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, A. Bałandynowicz i S. Walczak określali ośrodek przystosowania spo- 35 D. Pleńska, Zagadnienia recydywy..., s. 180; W. Szkotnicki, Charakter prawny nadzoru ochronnego i ośrodków przystosowania społecznego, Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych 1985, nr 39, s. 164. 36 A. Bałandynowicz, Spór o model prawny ośrodków przystosowania społecznego, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1986, t. 17, s. 219. 52

Charakter prawny instytucji ośrodka przystosowania społecznego... łecznego jako środek przymusowej opieki postpenitencjarnej 37 ; S. Pławski jako instytucję penitencjarną 38 ; S. Walczak i W. Świda jako szczególny środek 39 ; K. Daszkiewicz jako środek resocjalizacyjny 40 ; S. Batawia, I. Andrejew, J. Śliwowski i W. Świda jako środek zabezpieczający 41 ; K. Buchała jako specjalny środek resocjalizacyjny 42, T. Leśko i M. Szadkowski jako środek ochronny 43 ; W. Szkotnicki i W. Świda (w innym opracowaniu) jako środek o charakterze resocjalizacyjno-ochronnym 44 ; S. Pawela jako środek prewencyjno-resocjalizacyjny 45 ; J. Waszczyński jako środek profilaktyczno-wychowawczy. W ówczesnych opracowaniach encyklopedycznych określano ośrodek jako specjalny resocjalizacyjny środek izolacyjny 46 lub jako środek ochronno-wychowawczy 47. Zwraca uwagę fakt, iż niektórzy z cytowanych autorów w swoich publikacjach stosowali zróżnicowane nazewnictwo, w zależności od tego, w jakim kontekście ujmowali omawianą instytucję. Na temat charakteru prawnego ośrodków jeszcze w stadium projektu kodeksu karnego pierwsi wypowiedzieli się K. Daszkiewicz 48 i W. Świda 49. Oboje wyszli z założenia, że ośrodek przystosowania społecznego ma z mocy prawa charakter środka resocjalizacyjnego. K. Daszkiewicz wskazała, że w związku z tym omawiana instytucja nie może być traktowana jako środek ściśle izolacyjny, którego nadrzędnym celem jest izolowanie sprawcy od społeczeństwa, jeśli jego dalsze przebywanie na wolności zagraża porządkowi prawnemu. W. Świda natomiast uznał ośrodek za jeden ze środ- 37 J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny..., s. 214; A. Bałandynowicz, Nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego czy środki zabezpieczające, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1979, t. 9, s. 336 i 344; S. Walczak, Prawo penitencjarne..., s. 433. 38 S. Pławski, Recydywa, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1968, nr 12, s. 6. 39 S. Walczak, Niektóre problemy kodyfikacji prawa karnego, Państwo i Prawo 1968, nr 4 5, s. 600; W. Świda, Projekt kodeksu karnego z 1968 r. ze stanowiska polityki kryminalnej, Państwo i Prawo 1968, nr 4 5, s. 628. 40 K. Daszkiewicz, Recydywa, s. 282 283. 41 S. Batawia, Sankcje wobec recydywistów, s. 259; I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1970, s. 285 i n.; J. Śliwowski, Ośrodek przystosowania społecznego i ocena jego funkcji, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1972, nr 1, s. 237 i n.; W. Świda, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1970, s. 374 i n. 42 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 560. 43 T. Leśko, System środków karnych, Warszawa 1974, s. 103; T. Leśko, M. Szadkowski, Prawoznawstwo, Warszawa 1979, s. 226. 44 W. Szkotnicki, Charakter prawny..., s. 165; W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1982, s. 389. 45 S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1972, s. 298. 46 Mała encyklopedia prawa, Warszawa 1980, s. 444. 47 Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1975, s. 415. 48 K. Daszkiewicz, Recydywa..., s. 283. 49 W. Świda, Projekt kodeksu karnego z 1968 r. ze stanowiska polityki kryminalnej, Państwo i Prawo 1968, nr 4 5, s. 628; tenże, Wielokrotna recydywa w Polsce, Nowe Prawo 1968, nr 10, s. 1435. 53

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego ków zabezpieczających z grupy środków uzupełniających karę pozbawienia wolności. Autor ten podniósł również, że podstawowym zadaniem ośrodka jest resocjalizacja recydywisty, a nie jego izolacja od społeczeństwa, jak to miało miejsce w przypadku tradycyjnych środków zabezpieczających (np. zakład dla niepoprawnych przestępców w ujęciu k.k. z 1932 r.) 50. Dlatego też, według niego, ośrodek przystosowania społecznego można było śmiało określić jako resocjalizacyjny środek zabezpieczający 51. W podobnym duchu wypowiedział się również J. Śliwowski 52. Wskazał on również, że swą ideę ośrodek powinien realizować w sposób nowy i nieznany dotychczasowym kodyfikacjom, w tym zwłaszcza poprzez: oddziaływanie wychowawcze, społeczną readaptację recydywisty, poprzez rekonstrukcję jego osobowości oraz poprzez dwustronne zabezpieczenie społeczeństwa przed recydywistą i recydywisty przed samym sobą. Od klasycznych środków zabezpieczających, zdaniem Śliwowskiego, ośrodek przystosowania społecznego odróżniało podporządkowanie tej instytucji idei społecznej readaptacji recydywistów 53. Pogląd ten częściowo podzielił S. Pawela, który zaproponował własny podział środków zabezpieczających na: środki w szerokim znaczeniu, środki eliminacyjne oraz środki lecznicze. Do pierwszej grupy obejmującej szerokie spektrum środków prawnych służących ochronie społeczeństwa przed dalszym naruszaniem prawa przez skazanych, autor zaliczył między innymi nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego. Poprzez określenie tych instytucji mianem resocjalizacyjnego środka zabezpieczającego S. Pawela dawał do zrozumienia, że mamy tu do czynienia z zupełnie nowym rodzajem środka zabezpieczającego, którego nie należało utożsamiać z instytucją wspomnianego wyżej zakładu dla niepoprawnych przestępców oraz ze stosowanymi wówczas środkami internacji lub relegacji recydywistów, znanymi wielu systemom prawnym państw zachodnioeuropejskich 54. K. Buchała i W. Wolter z kolei dostrzegali w naturze nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania społecznego swoistą dychotomię, w zależności od tego, czy oba ośrodki rozpatrywano pod względem ich zadań, czy też ich treści. Jeżeli przypisać im zadania prewencyjne, będzie to świadczyć o ich zabezpieczającym charakterze, jeżeli natomiast weźmiemy pod uwagę resocjalizacyjną treść obu środków, pozwoli to potraktować je, jako reso- 50 W. Świda, Problemy nowego prawa karnego, Warszawa 1973, s. 376; tenże: Prawo karne, s. 387 i n. 51 Bliżej na ten temat: W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1986, s. 376 i n. oraz W. Sieracki, Środki zabezpieczające wg nowego kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1969, nr 12, s. 1038 i n. 52 J. Śliwowski, Prawo i polityka penitencjarna, Warszawa 1982, s. 222. 53 Tenże, Ośrodek przystosowania społecznego..., s. 238 i 244. 54 S. Pawela, Resocjalizacja recydywistów w systemie nadzoru ochronnego, Warszawa 1977, s. 20. 54

Charakter prawny instytucji ośrodka przystosowania społecznego... cjalizacyjne środki ochronne 55. Identyczny punkt widzenia przyjęli również B. Krzysztof, S. Lelental, E. Skrętowicz i J. Wąsik, eksponując funkcje poprawczo-wychowawcze obu omawianych środków 56. Zapobieganie kolejnym przestępstwom poprzez oddziaływanie na sprawcę, w sposób odmienny niż karanie, bez charakterystycznej dla kary odpłaty i potępienia, według S. Batawii, D. Pleńskiej, S. Pławskiego i W. Sierackiego 57 świadczyło o zabezpieczającym charakterze ośrodka przystosowania społecznego. Za takim charakterem tego środka opowiadał się również I. Andrejew 58, przypisując go jednocześnie nadzorowi ochronnemu. Na represyjność ośrodka przystosowania społecznego zwrócili uwagę L. Lernell i T. Szymanowski. Pierwszy z nich przyrównał omawianą instytucję do kary pozbawienia wolności stwierdzając, że podobnie jak nadzór ochronny, łączy ona w sobie trzy motywacje: resocjalizacyjną, represyjną i prewencyjną 59. T. Szymanowski z kolei, wskazując na represyjne elementy umieszczenia w ośrodku, traktował tę instytucję, podobnie jak nadzór ochronny, jako dodatkowy element represji karnej. Podniósł też, że wśród realizowanych przez ośrodek funkcji resocjalizacyjnych, izolacyjnych i ochronnych dwie ostatnie wyraźnie dominowały 60. Analizując treść nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania społecznego S. Leśko dostrzegał, że chociaż oba te środki można uznać za ochronne, to od kary pozbawienia wolności różnią się brakiem odwetu, a od środków zabezpieczających tym, że nie mogą być orzekane samoistnie i niezależnie od kary pozbawienia wolności. Te różnice, według niego, nie stanowiły żadnej przeszkody, by właśnie ośrodek przystosowania społecznego zaliczyć do środków zabezpieczających 61. Przeciwstawne stanowisko reprezentowali S. Walczak i A. Bałandynowicz, którzy umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego zakwa- 55 K. Buchała, W. Wolter, Wykład prawa karnego na podstawie kodeksu karnego z 1969 r., Warszawa 1970, cz. I, z. 2, s. 38. 56 B. Krzysztof, Temida nie opuszcza rąk, Prawo i Życie 1970, nr 5, s. 7; S. Lelental, H. Popławski, Zarys prawa..., s. 150; E. Skrętowicz, OPS nic bez pracy, Kamena 1970, nr 24, s. 27; J. Wąsik, Problemy nowego prawa karnego, Warszawa 1973, s. 62. 57 S. Batawia, Sankcje wobec recydywistów..., s. 259; D. Pleńska, Zagadnienia recydywy..., s. 180 i n.; S. Pławski, Recydywa w projekcie kodeksu karnego, Nowe Prawo 1969, nr 1, s. 7; tenże, Prawo penitencjarne. Zarys systemu, Warszawa 1972, s. 187; W. Sieracki, Środki zabezpieczające..., s. 1045. 58 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983, s. 314. 59 T. Lernell, Zarys kryminologii ogólnej, Warszawa 1973, s. 183 185. 60 T. Szymanowski, Powrotność do przestępstwa po wykonaniu kary pozbawienia wolności, Warszawa 1976, s. 37 i n. 61 Por. S. Leśko, System środków..., s. 32 i n. 55

Status prawny ośrodków przystosowania społecznego lifikowali do środków przymusowej opieki postpenitencjarnej 62. S.Walczak reprezentował pogląd sytuujący instytucję ośrodka przystosowania społecznego wśród środków zorganizowanej opieki i pomocy postpenitencjarnej. Występujące podobieństwo do środków zabezpieczających uważał za przypadkowe i formalne, gdyż celem nadrzędnym była tu przede wszystkim ochrona społeczeństwa. Podstawową cechę ośrodków stanowiło, według niego, dodatkowe oddziaływanie resocjalizacyjne, będące kontynuacją oddziaływań stosowanych w zakładzie karnym. Ideą tej instytucji miało być przystosowanie społeczne, łączące się z koniecznością maksymalnego kontaktu ze społeczeństwem, rozszerzenia i zacieśnienia więzi pomiędzy umieszczonymi w ośrodku a środowiskiem ludzi wolnych 63. Podobne stanowisko zajmował A. Bałandynowicz 64, traktując nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego, jako nowe, niezależne od środków zabezpieczających instytucje przymusowej opieki postpenitencjarnej. W podobnym tonie wypowiedzieli się J. Bafia, K. Mioduski i M. Siewierski w komentarzu do kodeksu karnego 65. Twierdzili oni, że oba omawiane środki nie miały nic wspólnego ze środkami zabezpieczającymi, pozostając jedynie środkami o charakterze wychowawczym i stanowiąc część składową szerszego systemu instytucji nastawionych na eliminowanie przestępczości powrotnej zarówno za pomocą środków o charakterze izolacyjnym, jak i wykonywanych w naturalnym środowisku wychowawczym. Dość ciekawy pogląd zaprezentował W. Szkotnicki 66. Przypisując omówione wyżej zróżnicowanie poglądów szeregowi czynników, takich jak: nadawanie różnej treści pojęciu środka zabezpieczającego, przyjmowanie formalnoprawnego punktu widzenia, uznającego jedynie zapisy ustawowe, przypisanie nadmiernego znaczenia praktyce wykonawczej, zaproponował własne określenie dla nadzoru ochronnego i ośrodka przystosowania społecznego. Określenie resocjalizacyjne środki ochronne wywiódł on z odpowiednich przepisów kodeksu karnego traktujących o omawianych tu środkach. 62 Por. J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny..., s. 214; S. Walczak, Prawo penitencjarne, s. 433; A. Bałandynowicz, Nadzór ochronny..., s. 336 i n. 63 Por. S. Walczak, Prawo penitencjarne..., s. 433 i n. 64 Por. A. Bałandynowicz, Nadzór ochronny..., s. 332 i n. 65 Por. J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny..., s. 214. 66 Por. W. Szkotnicki, Charakter prawny..., s. 172. 56

ROZDZIAŁ III SPECYFIKA SYTUACJI PRAWNEJ SKAZANEGO UMIESZCZONEGO W OŚRODKU PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO 3.1. Wprowadzenie do problematyki Cele i założenia umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego wpływały w znacznym stopniu na odrębność statusu skazanego umieszczonego w ośrodku w porównaniu ze skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności. Skazany przebywając w ośrodku był w zasadzie człowiekiem wolnym, poza ograniczeniem jego wolności niezbędnej w celu prowadzenia z nim pracy resocjalizacyjnej opartej na świadomej dyscyplinie i przepisach regulaminowych (art. 95 1 d.k.k.w.). Stopniowanie ograniczenia wolności uzależnione było również od rodzaju ośrodka, w którym skazany aktualnie przebywał (art. 96 1 d.k.k.w.). Mimo całego szeregu podobieństw umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego z karą pozbawienia wolności, skazani na umieszczenie w ośrodku posiadali wiele uprawnień nieprzysługujących skazanym przebywającym w zakładach karnych. Wskazać też należy, że zakres uprawnień i obowiązków skazanego był zależny od rodzaju ośrodka, w którym aktualnie był umieszczony. Inny był zakres tych czynników w ośrodkach o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego, inny natomiast w ośrodkach o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. Uprawnienia i obowiązki skazanego w ośrodku dla osób wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych były niemal zbieżne ze stosowanymi w ośrodku o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. Różnice wynikały jedynie z odstępstw od regulaminu, w zakresie wynikającym z potrzeby uwzględnienia osobowości lub stanu zdrowia skazanego umieszczonego w tym ośrodku. W szeregu jednak obszarach, w stosunku do skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego stosowano standardy identyczne, jak wobec osób

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... pozbawionych wolności, co jest zrozumiałe, gdyż zasób przepisów regulujących status prawny tej grupy osadzonych był nader skromny. Sytuację tę niewątpliwie ułatwiał fakt realizowania posiadania niezłego oprzyrządowania prawnego przez Służbę Więzienną. O ile przepisy dotyczące skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego były dosyć zdawkowe, to przepisy odnoszące się do skazanych w identycznych obszarach były daleko bardziej szczegółowe. Problematykę specyfiki sytuacji prawnej skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego zaprezentowano w dwóch obszarach: wskazaniu i scharakteryzowaniu różnic statusu tych skazanych z osobami pozbawionymi wolności oraz scharakteryzowaniu środków oddziaływania resocjalizacyjnego na tych skazanych 3.2. Implikacje sytuacji prawnej skazanego w ośrodku przystosowania społecznego Skazani umieszczeni w ośrodku przystosowania społecznego mogli korzystać z własnej bielizny, odzieży, obuwia oraz innych przedmiotów osobistego użytku, jak również z przedmiotów służących do zaspokojenia potrzeb kulturalnych, których rodzaj i ilość ustalał naczelnik ośrodka 1. W przypadku braku tych przedmiotów, skazany mógł otrzymać je odpłatnie od administracji ośrodka. Z chwilą ich opłacenia przedmioty te stanowiły własność użytkownika. W razie utraty lub zniszczenia przed okresem używalności oraz niespłacenia ich wartości, można było wydać skazanemu nowe przedmioty, a ich kosztami obciążyć konto osobowe użytkownika. Skazany ponosił też koszty wyżywienia w ośrodku 2. Zryczałtowane koszty pobytu skazanego w ośrodku kształtowały się następująco: wyżywienia w wysokości kosztów produktów użytych do sporządzenia posiłków; zakwaterowania w wysokości szacunkowej zbliżonej do kosztów materiałowych zakwaterowania, przy czym przez koszty te rozumiano koszt: energii elektrycznej, opału, wody, środków do utrzymania czystości oraz koszty użytkowania przedmiotów stanowiących wyposażenie ośrodka i ich konserwacji; otrzymywanej w ośrodku odzieży, 1 Zob. 7 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego (jednolity tekst: Dz. Urz. Min. Sprawiedl. z 1975 r. Nr 3, poz. 26). 2 AAN (teczka ACZSW nr 17/87), Zarządzenie Nr 65/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie zasad ustalania zryczałtowanych kosztów pobytu w ośrodkach przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 232; AAN (teczka ACZSW nr 17/87), Zarządzenie Nr 66/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie ustalenia norm żywnościowych, odzieży, bielizny, obuwia i wyposażenia pościelowego dla osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 239; AAN (teczka ACZSW nr 17/105/1), Pismo Okólne Nr 1 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 15 lutego 1973 r. w sprawie zasad ustalania zryczałtowanych kosztów pobytu w ośrodkach przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 199 200. 58

Implikacje sytuacji prawnej skazanego w ośrodku przystosowania... bielizny lub obuwia w wysokości faktycznych kosztów tych przedmiotów oraz przybliżonych kosztów ich konserwacji. Ustalając stawki opisywanych kosztów kierowano się założeniem, że ogólne koszty pobytu w ośrodku winny być tak ustalane, aby średnio zarabiający skazany mógł je pokrywać w pełnej wysokości, zachowując do swojej dyspozycji pewną część wynagrodzenia. Całkowite lub częściowe zwolnienie od płacenia kosztów pobytu w ośrodku dotyczyło osób, które z ważnych przyczyn nie mogły ich ponosić, zwłaszcza z uwagi na brak odpłatnej pracy, stan zdrowia, podeszły wiek itp. Fakultatywne ujęcie w przepisach obowiązku spłacania poszczególnych grup kosztów, podyktowane było przyjęciem zasady egzekwowania zapłaty tylko za faktycznie uzyskane świadczenia 3. Skazanym umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego, oprócz świadczeń medycznych udzielanych przez więzienną służbę zdrowia ośrodka, przysługiwały również uprawnienia do świadczeń leczniczych zakładów społecznych służby zdrowia. Podobne uprawnienia otrzymywali również członkowie rodzin skazanych, jeżeli byli oni zatrudnieni w trakcie pobytu w ośrodku oraz zwolnionym, którzy w czasie pobytu w ośrodku byli zatrudnieni (na podobnych zasadach jak pracownikom po ustaniu stosunku pracy) 4. Jeżeli w ośrodku działała więzienna służba zdrowia, skazanym umieszczonym w ośrodku zapewniano świadczenia lecznicze tej służby w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej. Świadczenia specjalistyczne natomiast zapewniały w razie potrzeby właściwe zakłady społeczne służby zdrowia. Skazany zatrudniony w zakładzie pracy objętym opieką przychodni przyzakładowej lub międzyzakładowej, mógł również korzystać z opieki tej przychodni. Skazani, którzy w związku z dokonanymi samouszkodzeniami wymagali leczenia w zamkniętym zakładzie opieki zdrowotnej, umieszczani byli w szpitalach więziennych. Leczenie w tego typu szpitalu przeprowadzano również wówczas, gdy wymagały tego wskazania lekarskie lub względy bezpieczeństwa. 3 Zarządzenie Nr 65/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie zasad ustalania zryczałtowanych kosztów pobytu osób umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego...; Zarządzenie Nr 66/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie zasad ustalania norm żywnościowych, odzieży, bielizny, obuwia i wyposażenia pościelowego dla osób umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego... 4 Zob. odpowiednio: Instrukcja Nr 10/71 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 10 marca 1971 r. w sprawie opieki medycznej nad osobami umieszczonymi w ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. Urz. M. Z. i O.S. Nr 9, poz. 41); Zarządzenie Ministrów Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 14 września 1974 r. w sprawie trybu i szczegółowego zakresu udzielania świadczeń leczniczych osobom umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 7, poz. 62); AAN (teczka ACZSW nr 17/113/1), Pismo Okólne Nr 1 Dyrektora Centralnego Zarządu z dnia 16 lutego 1977 r. w sprawie kompletowania i obiegu dokumentacji lekarskiej, l. dz. NOP 648/77 [niepublikowane], k. 288 289; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 r. w sprawie określenia, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. U. Nr 24, poz. 196 z późn. zm.). 59

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... Zwolnieni całkowicie od opłacania kosztów pobytu w ośrodku mogli korzystać bezpłatnie ze wszystkich świadczeń pogotowia ratunkowego i otrzymywać bezpłatne leki i materiały opatrunkowe tak, jak osoby uprawnione do bezpłatnych świadczeń lekarskich z tytułu pomocy społecznej. Warto też dodać, że skazanemu przysługiwały świadczenia zdrowotne z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby nie tylko wtedy, gdy stawał się on niezdolny do pracy z powodu choroby w czasie trwania zatrudnienia, lecz także wówczas, gdy niezdolność do pracy powstała po ustaniu zatrudnienia, nie później jednak niż w ciągu jednego miesiąca, i jeżeli niezdolność do pracy trwała, co najmniej, trzydzieści dni 5. Szpitale więzienne oraz zakłady opieki zdrowotnej winne były niezwłocznie powiadomić administrację ośrodka o przyjęciu do placówki skazanego oraz o dacie zakończenia jego leczenia. Trzeba też wspomnieć, że orzekanie o czasowej niezdolności do pracy skazanych odbywało się na zasadach ogólnych. Skazany był również zobowiązany do poddania się zarządzonemu przez lekarza leczeniu odwykowemu. Skazany mógł swobodnie poruszać się po terenie ośrodka, wykorzystując czas wolny zgodnie ze swoimi potrzebami i upodobaniami. W ośrodku o surowszych warunkach ruch zbiorowy po ich terenie mógł odbywać się jedynie w szyku zwartym pod bezpośrednim dozorem funkcjonariusza. Również wzajemne odwiedzanie się skazanych było limitowane i dopuszczalne tylko w czasie przewidzianym w porządku dnia ( 33 ust. 1 i ust. 2 d.k.k.w.). Naczelnik ośrodka mógł wydawać skazanym stałe, bądź czasowe zezwolenia na swobodne poruszanie się w określonych strefach w pobliżu ośrodka, głównie w celu udania się do pracy, szkoły, przychodni specjalistycznej, czy korzystania ze znajdujących się poza ośrodkiem placówek kulturalnych (art. 100 d.k.k.w.). Skazany, który wykorzystując takie zezwolenie, nie powrócił do niego w określonym terminie, dopuszczał się przestępstwa samouwolnienia określonego w art. 256 d.k.k. 6 Skazanemu umieszczonemu w ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego nie można było udzielić zezwolenia na swobodne poruszanie się poza ośrodkiem. W celu wykonywania pracy lub kontynuowania nauki zawodu połączonej z wykonywaniem pracy możliwe było, za zgodą sądu penitencjarnego, umieszczenie skazanego w określonym miejscu poza ośrodkiem i na 5 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1980 r., sygn. akt II UR 2/80, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy 1980, nr 7, poz. 151. 6 Zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 1977 r., sygn. akt VI KZP 14/77, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa 1977, nr 7 8, poz. 76; również glosa J. Śliwowskiego, Nowe Prawo 1977, nr 7 8, s. 134 oraz glosa S. Paweli, Nowe Prawo 1979, nr 2, s. 347. 60

Implikacje sytuacji prawnej skazanego w ośrodku przystosowania... oznaczony czas nieprzekraczający z reguły sześciu miesięcy, jeżeli istniały podstawy do przypuszczenia, że w ten sposób zostaną osiągnięte lepsze efekty resocjalizacyjne. Jeżeli pobyt poza ośrodkiem sprzyjał rzeczywiście takim efektom, naczelnik ośrodka mógł wystąpić o przedłużenie takiego pobytu, a nawet, w przypadku zajścia odpowiednich warunków, o zwolnienie z ośrodka. Obowiązkiem skazanego, któremu zezwolono na czasowe opuszczenie ośrodka było: podanie dokładnego adresu miejsca pobytu oraz informacji dotyczących środowiska, w którym będzie przebywał, zgłoszenie swojego pobytu na wolności właściwej komendzie Milicji Obywatelskiej; podjęcie pracy w miejscu pobytu, jeżeli czas opuszczenia ośrodka przekraczał jeden miesiąc oraz wykonanie innych nałożonych na niego obowiązków (art. 107 i art. 108 d.k.k.w.) 7. Niezgłoszenie się skazanego do ośrodka, po wykorzystaniu zezwolenia na jego czasowe opuszczenie, nie było traktowane jako przestępstwo samouwolnienia. Regulamin wprowadził jak najdalej idące ułatwienia w wykorzystywaniu przez skazanych kontaktów z osobami najbliższymi. Nie podlegały one kontroli i ilościowym ograniczeniom. Skazani mogli dostawać paczki i przekazy pieniężne bez ograniczeń. To samo dotyczyło odwiedzin. Naczelnik ośrodka mógł zezwolić członkowi rodziny skazanego na pozostanie (odpłatne) w pokojach gościnnych na terenie ośrodka nawet przez dłuższy czas 8. W ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego wymienione powyżej uprawnienia limitowano. Skazany mógł przyjąć odwiedziny osób najbliższych raz na dwa miesiące i wysłać oraz otrzymać jedną paczkę w ciągu trzech miesięcy. Możliwość korzystania z własnych niezbędnych przedmiotów osobistego użytku ustalał naczelnik ośrodka. Skazani umieszczeni w ośrodkach przystosowania społecznego mogli w sposób niezakłócający spokoju współskazanych i ustalonego porządku wewnętrznego wykonywać praktyki religijne i posiadać przedmioty do wykonywania tych praktyk. Praktyki religijne polegały na udziale w nabożeństwach w niedziele i święta kościelne, przystępowaniu do spowiedzi oraz komunii oraz wysłuchiwaniu nabożeństw transmitowanych przez Polskie Radio. Odprawianie nabożeństw oraz wykonywanie pozostałych posług religijnych mogło odbywać się w kaplicach, o ile takie istniały w ośrodkach lub odpowiednio do tego celu przystosowanych pomieszczeniach. Posługi religijne dla osób chorych mogły być udzielane bezpośrednio w salach 7 Zob. również 27 i 29 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego... 8 Tamże, 11. 61

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... szpitalnych lub izbach chorych 9. Według wiedzy autora stosowanie tego prawa w praktyce miało początkowo charakter niszowy. Większą aktywność w tym zakresie (choć równie daleko niewystarczającą) odnotowano po 1981 r. (przyp. aut.). Umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego, na tych samych zasadach i w oparciu o te same procedury, co skazanym i tymczasowo aresztowanym, przysługiwało prawo składania próśb, skarg i wniosków do organów właściwych do ich rozpatrywania. Prośby i wnioski w sprawach związanych z działalnością ośrodka przystosowania społecznego rozpatrywał dyrektor okręgowego zarządu zakładów karnych oraz naczelnik ośrodka przystosowania społecznego, każdy w granicach swych uprawnień. Skargi skazanych w sprawach związanych z działalnością ośrodka przystosowania społecznego załatwiali: naczelnik ośrodka jeżeli sprawę rozstrzygnięto całkowicie pozytywnie dla skarżącego, dyrektor okręgowego zarządu jeżeli skarga dotyczyła podległego mu ośrodka oraz jeżeli skarga dotyczyła decyzji naczelnika ośrodka 10. W zakresie spraw związanych z bezpieczeństwem ośrodka przystosowania społecznego jego administracja mogła w każdym czasie dokonywać przeszukania skazanych, ich odzieży oraz pomieszczeń, jak również przedmiotów dostarczanych skazanym lub przekazywanych przez nich innym osobom. Dopuszczalne też było uszkodzenie przeszukiwanych przedmiotów w niezbędnym zakresie. Administracja ośrodka mogła również dokonywać kontroli przesyłek otrzymywanych przez skazanych w obecności nadawcy lub odbiorcy przesyłki. Paczki przesyłane bez zezwolenia lub zawierające przedmioty, których posiadanie w ośrodku było zabronione, mogły być zwrócone na koszt skazanego lub nadawcy. Przedmioty, których posiadanie w ośrodku było zabronione ze względu na bezpieczeństwo, podlegały zatrzymaniu 11. 9 Zob. odpowiednio AAN (teczka ACZSW nr 17/25/1) Zarządzenie Nr 80/56/CZW Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 grudnia 1956 r. w sprawie wykonywania posług religijnych w zakładach karnych [niepublikowane], k. 148 156; Zarządzenie Nr 33/81/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 1981 r. w sprawie wykonywania praktyk i posług religijnych w zakładach karnych, aresztach śledczych i ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 5, poz. 27). 10 Zob. odpowiednio: AAN (teczka ACZSW nr 17/62) Zarządzenie Nr 49/66/CZW Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 czerwca 1966 r. w sprawie przyjmowania i rozpatrywania próśb, skarg i wniosków w jednostkach organizacyjnych więziennictwa [niepublikowane], k. 133 136; Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1976 r. w sprawie składania oraz załatwiania próśb, skarg i wniosków skazanych, tymczasowo aresztowanych, ukaranych i osób umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 4, poz. 22). W sprawach nieunormowanych tym zarządzeniem do próśb, skarg i wniosków skazanych stosowano odpowiednio uchwałę Nr 151 Rady Ministrów z dnia 30 lipca 1971 r. w sprawie organizacji przyjmowania, rozpatrywania i załatwiania skarg i wniosków (M.P. Nr 41, poz. 260). 11 Zob. 9 oraz 10 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego... 62

Implikacje sytuacji prawnej skazanego w ośrodku przystosowania... Nad legalnością i przebiegiem pobytu w ośrodkach przystosowania społecznego znajdujących się w okręgu sądu wojewódzkiego nadzór penitencjarny sprawowali sędzia penitencjarny tego sądu oraz wyznaczony prokurator prokuratury wojewódzkiej, zwany prokuratorem penitencjarnym, natomiast w stosunku do skazanych przez sąd wojskowy odpowiednio nadzór sprawowali sędzia i prokurator wojskowy. Nadzór sprawowany przez sędziego penitencjarnego polegał między innymi na kontroli i ocenie: działalności resocjalizacyjnej ośrodka, a w szczególności przestrzegania praw i obowiązków skazanych oraz zasadności i skuteczności stosowanych metod i środków oddziaływania penitencjarnego; działalności ośrodka w zakresie rozpoznawania osobowości skazanych; prawidłowości kierowania do odpowiednich ośrodków i dokonywania zmian w tym zakresie; właściwego wykorzystywania pracy jako środka oddziaływania penitencjarnego, przestrzegania obowiązku obejmowania skazanych nauczaniem ogólnym i zawodowym; organizowania czasu wolnego skazanych, prawidłowości udzielania nagród oraz wymierzania kar dyscyplinarnych; warunków bytowych skazanych; stanu opieki lekarskiej i sanitarnej; prawidłowości i terminowości załatwiania próśb, skarg i wniosków skazanych; prawidłowości i terminowości realizacji świadczeń alimentacyjnych i innych należności stwierdzonych tytułem wykonawczym; prowadzenie działalności antyalkoholowej i leczenia odwykowego. Nadzór sprawowany przez prokuratora penitencjarnego polegał na kontroli i ocenie: legalności umieszczenia i przebywania w ośrodku przystosowania społecznego oraz ich zwalniania z tego ośrodka; przestrzegania praw i obowiązków skazanych, przestrzegania przepisów o bezpieczeństwie w zakładach karnych, w tym przepisów o użyciu broni, siły fizycznej i szczególnych środków bezpieczeństwa; prawidłowości postępowania administracji ośrodka w razie ujawnienia popełnienia przestępstwa, a także w nadzwyczajnych przypadkach, zwłaszcza dotyczących ucieczek, buntów, samouszkodzeń i zgonów. Nadzór penitencjarny sprawowany przez sędziego i prokuratora polegał również na pomocy administracji ośrodka w zakresie wykładni i stosowania przepisów. Sprawowali oni nadzór poprzez okresowe lub doraźne wizytacje, wydawanie zaleceń powizytacyjnych oraz kontrolowanie prawidłowości i terminowości ich realizacji 12. 12 Zob. odpowiednio: Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego PRL z dnia 23 grudnia 1966 r. w sprawie zakresu nadzoru sądów i prokuratur nad zakładami karnymi, zakładami poprawczymi oraz schroniskami dla nieletnich (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 6, poz. 67); Zarządzenie Nr 2/81/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 lutego 1981 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru penitencjarnego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 8, poz. 3). 63

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... 3.3. Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego umieszczonego w ośrodku przystosowania społecznego Podstawowym celem umieszczenia skazanego w ośrodku przystosowania społecznego było dodatkowe oddziaływanie resocjalizacyjne w warunkach ograniczenia wolności i wypróbowanie stopnia jego przystosowania do zgodnego z porządkiem prawnym życia w społeczeństwie w drodze stopniowego zwiększania uprawnień. Do wyjaśnienia treści pojęcia dodatkowe oddziaływanie resocjalizacyjne konieczne było odwołanie się do uregulowań związanych z karą pozbawienia wolności 13. Ogólna dyrektywa wymiaru kary określona w kodeksie karnym wiązała cele kary bezpośrednio z osobą skazanego i została skonkretyzowana w zakresie kary pozbawienia wolności w art. 80 d.k.k. i art. 37 d.k.k.w. Pierwszy z tych przepisów zawierał naczelną dyrektywę w zakresie polityki penitencjarnej stwierdzającej, że karę tę wykonuje się według zasad indywidualizacji metod i środków oddziaływania penitencjarnego tak, aby wpływała ona wychowawczo na skazanego, kształtowała jego właściwy stosunek do pracy, wdrażała go do przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałała ponownemu popełnieniu przestępstwa. Wśród środków oddziaływania na skazanego wymieniono obowiązkową pracę i naukę oraz wymóg przestrzegania porządku w zakładzie. Przepis kodeksu karnego wykonawczego z kolei wyznaczał karze pozbawienia wolności szerokie cele penitencjarne. Jako główny cel wykonania kary pozbawienia wolności stawiał, obok wymogu wdrażania do społecznie użytecznej pracy i przestrzegania porządku prawnego, kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego. Działalność resocjalizacyjna miała natomiast zmierzać do: uświadomienia sobie przez skazanego społecznej szkodliwości dokonanego czynu, do kształtowania i utrwalenia w nim poczucia odpowiedzialności, dyscypliny społecznej, postawy obywatelskiej, szacunku dla innych i kultury życia codziennego. Osiągnięciu zamierzonych celów miała służyć działalność resocjalizacyjna, polegająca na poddaniu skazanego dyscyplinie i porządkowi w odpowiednim zakładzie oraz na oddziaływaniu, zwłaszcza przez pracę, naukę i zajęcia kulturalno-oświatowe. Zestawienie treści obu tych przepisów z celami umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego skłania do przekonania, że dodatkowe oddziaływania resocjalizacyjne to w gruncie rzeczy kontynuacja działań resocjalizacyjnych podjętych w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności za pomocą podobnych lub, wręcz identycznych, środków oddziaływania penitencjarnego. 13 S. Pawela, Ośrodek przystosowania społecznego formą resocjalizacji skazanych, Nowe Prawo 1970, nr 2, s. 148 i n. 64

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... Drugi aspekt omawianego zadania, jakie miał spełnić wobec skazanego ośrodek przystosowania społecznego, to realizowanie wspomnianych dodatkowych oddziaływań resocjalizacyjnych w warunkach ograniczenia wolności. Wynikał on z założenia, że ośrodek w żadnej mierze nie mógł być kontynuacją kary pozbawienia wolności, gdyż organizacja, ustrój prawny ośrodka i jego regulamin podporządkowane były idei resocjalizacji prowadzonej w warunkach częściowej izolacji. W rzeczywistości praktyka w znacznej mierze zweryfikowała ten pogląd. Treścią oddziaływania resocjalizacyjnego było stosowanie szeregu środków zindywidualizowanych, głównie co do osoby skazanego, jego wieku, stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, stopnia demoralizacji i podatności na wpływy resocjalizacyjne, jak i ze względu na rodzaj dokonywanych przestępstw 14. Znajomość osobowości skazanego była więc podstawowym warunkiem osiągnięcia zamierzonych efektów, dlatego też gromadzenie danych osobopoznawczych o osobach umieszczonych w ośrodku było jednym z podstawowych obowiązków jego administracji. Źródłem tych danych była między innymi teczka informacyjna prowadzona przez Centralny Rejestr Skazanych Ministerstwa Sprawiedliwości 15, a także akta osobowe skazanego (teczka osobopoznawcza część B), po które naczelnik ośrodka zwracał się do zakładu karnego lub aresztu śledczego, w którym osoba umieszczona w ośrodku ostatnio odbywała karę pozbawie- 14 Oddziaływanie resocjalizacyjne można zdefiniować jako aktywizację skazanych, odpowiednie postępowanie względem nich czy też pobudzanie do podejmowania własnych inicjatyw. Oddziaływanie penitencjarne to całokształt oddziaływań administracji penitencjarnej na osoby pozbawione wolności zmierzających do wywołania zmiany, bądź zmodyfikowania postaw i dążeń jednostek lub zbiorowości. Oddziaływanie resocjalizacyjne jest częścią oddziaływania penitencjarnego. W piśmiennictwie dość często stawiano na równi oba te określenia, np. O. Górniok, Środki oddziaływania penitencjarnego oraz ich funkcjonowanie w zakładach karnych i ośrodkach przystosowania społecznego, Katowice 1982, s. 91 i n. Szerzej na ten temat: M.R. Kalaman, Oddziaływanie penitencjarne w zakładach karnych, [w:] Profilaktyka, opieka, wychowanie, resocjalizacja wybrane aspekty, (red.) K. Socha-Kołodziej, B. Zajęcka, Częstochowa 2005, s. 117; H. Popławski, S. Lelental, Zarys prawa karnego..., s. 87; T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998, s. 148. 15 Zob. 12 Rozporządzenia Ministrów Sprawiedliwości i Obrony Narodowej z dnia 23 grudnia 1969 r. w sprawie określenia trybu rejestracji osób prawomocnie skazanych oraz sposobu zbierania w postępowaniu karnym danych dotyczących tych osób, jak również organów obowiązanych do wykonywania tych czynności (Dz. U. Nr 37, poz. 327) oraz 13 Rozporządzenia Rady Ministrów Sprawiedliwości i Obrony Narodowej z dnia 19 listopada 1983 r. w tej samej sprawie (Dz. U. Nr 66, poz. 299). Teczkę zakładano skazanym w warunkach art. 60 d.k.k. albo art. 24 1 u.k.s. i zamieszczano w niej: odpisy lub wyciągi wyroku skazującego w poprzedniej sprawie i wydanego w rozpoznawanej sprawie prawomocnego wyroku wraz z uzasadnieniem, oraz posiadanymi danymi co do odbycia kary; posiadane w aktach sprawy opinie zakładu wychowawczego, poprawczego lub karnego; odpis informacji dotyczących skazanego, sporządzonej przez sąd według ustalonego wykazu. W opinii autora zebrane dane informacyjne na temat skazanego w najmniejszym stopniu nie odzwierciedlały zawartości materiałów opiniodawczych znajdujących się w aktach sądowych. Do dnia dzisiejszego właściwie nic pod tym względem się nie zmieniło. 65

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... nia wolności 16. Katalog środków oddziaływania resocjalizacyjnego na skazanych umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego, określony w zarządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego oraz w niektórych publikacjach 17, ograniczał się do wymienienia: zatrudniania skazanych, organizowania zajęć społeczno-wychowawczych i wychowania fizycznego, nauczania i samokształcenia, stosowania nagród i kar dyscyplinarnych oraz udzielania pomocy postpenitencjarnej. W praktyce z przepisów cytowanego zarządzenia, jak i kodeksu karnego wykonawczego można było wywieść szereg innych jeszcze środków oddziaływania na skazanych, np. zobowiązywanie do alimentowania osób najbliższych znajdujących się w ciężkich warunkach materialnych, lub w stosunku do których zarządzono świadczenia alimentacyjne 18, propagowanie i inicjowanie różnych form oszczędzania i samopomocy 19, skierowanie do odpowiedniego ośrodka (art. 96 1 d.k.k.w.), możliwość zorganizowania samorządu, którego zadaniem było współdziałanie z administracją ośrodka w realizacji jego celów (art. 98 d.k.k.w.), zezwolenie na czasowe opuszczenie ośrodka w celu sprawdzenia postępów w resocjalizacji (art. 107 d.k.k.w.) itp. Prócz oddziaływań resocjalizacyjnych zawartych w przepisach bezpośrednio regulujących działalność ośrodków przystosowania społecznego i zakładów karnych w praktyce resocjalizacyjnej stosowano również inne środki wynikające z różnego rodzaju przepisów szczególnych, wytycznych lub wniosków wynikających z różnych opracowań analitycznych na temat ośrodków, 16 AAN (teczka ACZSW nr 17/108) Zarządzenie Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej [niepublikowane]. k. 186 194. Według 41 i 42 tego zarządzenia dla każdego skazanego na karę pozbawienia wolności zakładano teczkę osobopoznawczą stanowiącą część B akt osobowych. Do teczki włączano: informacje nadsyłane przez sądy; wywiady środowiskowe; wywiady psychologiczno-penitencjarne; kopie wniosków i opinii; kopie wniosków, o których mowa w art. 60 d.k.k.w.; wnioski o udzielenie nagrody i wymierzenie kary dyscyplinarnej; protokoły zastosowania szczególnego środka bezpieczeństwa oraz użycia siły fizycznej; materiały dotyczące sytuacji materialnej rodziny skazanego. W teczce odnotowywano również ustalenia z obserwacji, rozmów i korespondencji, planowany sposób oddziaływania resocjalizacyjnego oraz decyzje komisji penitencjarnej. Zob. również: AAN (teczka ACZSW nr 17/113) Zarządzenie Nr 12 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 25 maja 1977 r. w sprawie organizacji pracy oświatowo-wychowawczej i szczegółowych zasad prowadzenia pracy penitencjarnej oraz zakresu obowiązków pracowników działów penitencjarnych [niepublikowane], k. 148 173. 17 AAN (teczka ACZSW nr 17/106) Zarządzenie Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego..., k. 185 204; zob. również O. Górniok, Środki oddziaływania penitencjarnego..., s. 98 i n.; B. Janiszewski, Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec sprawców przestępstw nieumyślnych, Warszawa 1981, s. 150 i n.; S. Pawela, Ośrodek przystosowania społecznego..., s. 152 i n.; M. Popławski, S. Lelental, Zarys prawa karnego..., s. 87 i n.; S. Walczak, Ośrodek przystosowania społecznego..., s. 87 i n. 18 Zob. 13 Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego... 19 Tamże, 7. 66

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... np.: odpowiednie rozmieszczenie skazanych w miejscach zakwaterowania, pracy i nauki; umożliwianie tworzenia zespołów skazanych; wizytacje pomieszczeń mieszkalnych, miejsc pracy i nauki skazanych; utrzymywanie ze skazanymi stałych kontaktów wychowawczych; organizowanie zajęć wzbudzających pożądaną aktywność skazanych; wdrażanie skazanych do kształtowania poczucia odpowiedzialności, samokontroli i dyscypliny; inspirowanie kontaktów skazanych z osobami najbliższymi; stwarzanie warunków sprzyjających zwracaniu się skazanych do przedstawicieli administracji ośrodka z osobistymi skargami, wnioskami i problemami; wskazywanie społecznie akceptowanych sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych, udzielanie pomocy skazanym w sytuacjach konfliktowych, łagodzenie antagonizmów i zapobieganie występowaniu wzajemnych szykan w środowisku skazanych i wreszcie działalność antyalkoholowa i antynarkotykowa 20. Poniżej przedstawiono podstawowe środki oddziaływania penitencjarnego, które miały swoje oparcie zarówno w obowiązujących przepisach, jak i nielicznych pozycjach literatury przedmiotu. 3.3.1. Zatrudnienie Podobnie jak w przypadku osób pozbawionych wolności zatrudnienie stanowiło podstawowy kodeksowy środek oddziaływania w ośrodku przystosowania społecznego (art. 95 2 d.k.k.w.), a wykonywanie pracy należało do obowiązków, jakie ciążyły na osobach umieszczanych w tym ośrodku (art. 99 1 d.k.k.w.) 21. Pierwszeństwo w zatrudnieniu przyznano: osobom zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych; osobom, których wynagrodzenie obciążono egzekucją komorniczą; osobom przekazującym część zarobków na utrzymanie rodziny znajdującej się w ciężkich warunkach materialnych 22. O ile jednak przepisy dotyczące wykonywania kary pozbawienia wolności traktowały ten środek oddziaływania wybitnie przedmiotowo, o tyle skazany przebywający w ośrodku był niemal pełnoprawnym podmiotem przepisów powszechnego ustawodawstwa pracy i korzystał z większości uprawnień, jakie w omawianym zakresie przysługiwały pracownikom. Regulacje dotyczące pracy resocjalizacyjno-administracyjnej nakazywały zatrudnianie osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecz- 20 Problematykę tę kompleksowo uregulowano dopiero w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu prowadzenia, oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. Nr 151, poz. 1497). Szerzej na ten temat: M.R. Kalaman, Oddziaływanie penitencjarne..., s. 118. 21 Szczegółowe zasady resocjalizacyjnego oddziaływania przez pracę określono również w 6 Zarządzenia Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej... 22 Zob. 13 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 roku w sprawie określania, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego (Dz. U. Nr 24, poz. 196 z późn. zm.). 67

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... nego w miarę możliwości zgodnie z posiadanymi przez nie kwalifikacjami zawodowymi, które należało zweryfikować na podstawie odpowiednich dokumentów 23. Stanowiły również, że zatrudnienie mogło mieć miejsce: w uspołecznionych zakładach pracy na podstawie porozumienia zawartego między naczelnikiem ośrodka a kierownictwem zakładu pracy; w prowadzonym przez ośrodek gospodarstwie pomocniczym albo w ośrodku, na podstawie skierowania naczelnika ośrodka; przy pracach nakładczych, na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy naczelnikiem ośrodka a zakładem pracy organizującym pracę nakładczą; przy publicznych robotach porządkowych w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, na podstawie porozumienia zawartego między naczelnikiem ośrodka a instytucjami organizującymi te roboty i przy pracach gospodarczych o charakterze porządkowym na zasadach ustalanych przez kierownictwo ośrodka 24. Założenia i cele ośrodka przystosowania społecznego rzutowały na odrębność statusu pracowniczego skazanych 25. Skazany otrzymywał wynagrodzenie za pracę według stawek obowiązujących w jednostkach gospodarki uspołecznionej, zarówno będąc zatrudnionym zarobkowo w zakładzie produkcyjnym na terenie ośrodka, jak i poza jego obrębem. Za pracę o charakterze produkcyjnym skazany otrzymywał wynagrodzenie według stawek obowiązujących w jednostkach gospodarki uspołecznionej (art. 99 2 d.k.k.w.), takie, jakie by im przysługiwało, gdyby były zatrudnione na podstawie umowy o pracę, z wyłączeniem jednak świadczeń uzależnionych od wysługi lat, a w szczególności dodatku za wysługę lat, oraz świadczeń w naturze i ich ekwiwalentu pieniężnego, chyba że świadczenia w naturze służyły ochronie zdrowia pracowników lub były konsumowane w miejscu pracy. W zakresie czasu pracy oraz wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, w niedziele i dni wolne od pracy stosowano przepisy obo- 23 Zob. 11 AAN (teczka ACZSW nr 17/106) Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 189 204. 24 Tamże, 14; również 14 16 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego...; zob. również W. Szkotnicki, Zatrudnienie osób umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego, [w:] Praca skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, (red.) T. Bojarski, Z. Hołda, J. Baranowski, Lublin 1985, s. 115 i n. 25 Zob. odpowiednio: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 r. w sprawie określenia, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego...; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 czerwca 1982 r. w sprawie określenia, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego (Dz. U. Nr 18, poz. 136); Okólnik Nr 20 Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie ubezpieczenia osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego...; zob. również S. Lelental, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 1990, s. 185 i n.; S. Walczak, Ośrodek przystosowania społecznego w systemie środków zapobiegania recydywie doświadczenia i wnioski, [w:] III Seminarium Kryminologii Porównawczej, (red.) B. Hołyst, Warszawa 1976, s. 92 i n. 68

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... wiązujące w stosunku pracy 26. W zakresie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, świadczeń z tego ubezpieczenia oraz emerytur i rent zarobki osiągane z tytułu zatrudnienia wykonywanego podczas pobytu w ośrodku traktowano na równi z zarobkami osiąganymi z tytułu stosunku pracy 27. Pracę o charakterze porządkowym skazany obowiązany był wykonywać bezpłatnie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, naczelnik ośrodka mógł zlecić skazanemu nieodpłatne wykonywanie prac publicznych lub innych prac społecznie użytecznych 28. Skazany miał możność dysponowania swoim zarobkiem po odtrąceniu zryczałtowanych kosztów swego pobytu w ośrodku, o ile nie miał innych potrąceń (art. 99 3 d.k.k.w.). Potrąceniu z wynagrodzenia za pracę podlegały należności na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych (do wysokości trzech piątych wynagrodzenia), innych świadczeń niż alimentacyjne lub potrącenia zaliczek pieniężnych (do wysokości połowy wynagrodzenia) oraz kar pieniężnych (maksymalnie dziesiąta część wynagrodzenia). Naczelnik ośrodka mógł zobowiązać skazanego do informowania administracji o sposobie wydatkowania posiadanych pieniędzy albo o wpłaceniu określonych kwot na książeczkę oszczędnościową lub do depozytu 29. W ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego skazany mógł dysponować jedynie pieniędzmi pochodzącymi z wynagrodzenia za pracę oraz dokonywać zakupów w ilości określonej przez naczelnika ośrodka. Z wynagrodzenia za pracę, oprócz potrąceń dopuszczonych przez przepisy prawa pracy (np. podatki i inne opłaty należne z mocy ustawy oraz kary pieniężne nałożone na podstawie regulaminu pracy), potrącano ponadto zryczałtowane koszty pobytu w ośrodku i dyscyplinarne kary pieniężne przewidziane w regulaminie ośrodka. Ośrodek po dokonaniu wskazanych powyżej potrąceń pozostałą część wynagrodzenia wypłacał osobie uprawnionej 30. Skazani po przepracowaniu jednego roku mieli prawo do czternastodniowego płatnego urlopu wypoczynkowego. Mieli również prawo do urlopu dodatkowego ze względu na rodzaj wykonywanej pracy lub warunki szkodliwe dla zdrowia. Osobom zatrudnionym natomiast przy pracach sezonowych przysługiwało prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze jednego dnia roboczego za każdy przepracowany miesiąc. Przepisy 26 Zob. również: 2, 3, 5 i 6 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 roku w sprawie określania, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego... 27 Tamże, 20. 28 Zob. 15 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 roku w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego... 29 Tamże, 17. 30 Zob. 4 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 roku w sprawie określania, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego... 69

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... o pracowniczych urlopach wypoczynkowych stosowano przy naliczaniu wynagrodzenia za urlop. Niezawiniona przez skazanego zmiana zakładu pracy oraz sposobu zatrudnienia nie miała wpływu na jego prawo do urlopu. Skierowanie skazanego do zakładu o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego pociągało za sobą takie same skutki jak rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika. Jeżeli po zwolnieniu z ośrodka skazany podejmował pracę w ciągu trzech miesięcy licząc od dnia zwolnienia, okres zatrudnienia w ośrodku wliczano do okresu pracy, od którego zależał wymiar urlopu wypoczynkowego oraz prawo do zasiłku rodzinnego 31. Okresy zatrudnienia skazanych w czasie pobytu w ośrodku były zaliczalne do okresów zatrudnienia w rozumieniu przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym, jeżeli osoba zwolniona z ośrodka była potem zatrudniona przez okres wynoszący, co najmniej: 5 lat jeśli chodziło o przyznanie emerytury lub połowę okresu wymaganego do uzyskania prawa do renty z tytułu inwalidztwa powstałego z innych przyczyn niż wypadek w zatrudnieniu albo choroba zawodowa jeżeli chodziło o przyznanie renty inwalidzkiej lub rodzinnej. Zatrudnienia w czasie pobytu w ośrodku nie zaliczano jednak do okresu zatrudnienia wymaganego do uzyskania emerytury lub renty w razie skazania za przestępstwo popełnione po zwolnieniu z tego ośrodka na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, chyba że nastąpiło zatarcie tego skazania albo prawo do emerytury lub renty zostało już ustalone prawomocną decyzją organu rentowego 32. Osoba umieszczona w ośrodku nie traciła prawa do emerytury lub renty pomimo niespełniania wymaganych w myśl przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym następujących warunków: osiągnięcia wieku emerytalnego w czasie zatrudnienia lub w ciągu 5 lat od uzyskania zatrudnienia; powstania inwalidztwa w czasie zatrudnienia lub w ciągu 18 miesięcy, a w razie choroby zawodowej w ciągu 2 lat od ustania zatrudnienia; osiągnięcia wymaganego okresu zatrudnienia w ciągu 10 lat przed zgłoszeniem wniosku o rentę inwalidzką, jeżeli wymienione warunki są spełnione po odliczeniu okresu pobytu w ośrodku 33. Skazanym umieszczonym w ośrodku oraz członkom ich rodzin przysługiwały z tytułu zatrudnienia świadczenia z ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz z ubezpieczenia rodzinnego. Składki na ubezpieczenia społeczne za osoby umieszczone w ośrodku opłacał zakład pracy lub ośrodek. Zasiłki z ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa 31 Tamże, 7. 32 Tamże, 16. 33 Tamże, 17 i 19. 70

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... przekazywano do ośrodka, który wypłacał je osobie umieszczonej w ośrodku w kwocie pozostałej po pokryciu kosztów pobytu w ośrodku. Zasiłki rodzinne wypłacano do rąk osoby, na którą zasiłek przysługiwał, a zasiłki przysługujące na dzieci do rąk osoby wykonującej pieczę nad dzieckiem. Podobne świadczenia przysługiwały zwolnionym z ośrodka. Warto też nadmienić, że przy przejazdach publicznymi środkami lokomocji do miejsca wykonywania zatrudnienia osoby umieszczone w ośrodku korzystały z takich samych ulg, jak osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę 34. Skazani mieli również prawo, niezależnie od tego czy byli zatrudnieni, do świadczeń leczniczych społecznej służby zdrowia na zasadach ustalonych dla ubezpieczonych. Składki ubezpieczeniowe za te osoby uiszczał zakład pracy zatrudniający skazanego lub administracja ośrodka. Zasiłki rodzinne wypłacano osobie, której zasiłek przysługiwał, w przypadku zasiłku na dzieci, wypłacano je osobie sprawującej pieczę nad dzieckiem. Zwolnionym z ośrodka przysługiwało świadczenie wynikające z ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa na takich samych zasadach jak pracownikom po ustaniu stosunku pracy. Okresy zatrudnienia w czasie pobytu w ośrodku były zaliczane do czasu zatrudnienia w rozumieniu przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym, jednak pod warunkiem, że zwolniony z ośrodka był potem zatrudniony przez okres wynoszący, co najmniej pięć lat, gdy chodziło o przyznanie emerytury, oraz przez połowę okresu wymaganego do renty z tytułu inwalidztwa powstałego z innych przyczyn niż wypadek w zatrudnieniu lub choroba zawodowa, jeśli chodzi o przyznanie renty inwalidzkiej lub rodzinnej. Zatrudnienia z okresu pobytu w ośrodku nie zaliczano jednak do okresu zatrudnienia wymaganego do uzyskania emerytury lub renty w razie ponownego skazania za przestępstwo popełnione po zwolnieniu z ośrodka na bezwzględną karę pozbawienia wolności, chyba że wcześniej nastąpiło zatarcie tego skazania albo prawo do emerytury lub renty zostało już wcześniej nabyte i potwierdzone prawomocną decyzją organu rentowego 35. Osoby umieszczone w ośrodku, które były zatrudnione, podlegały ubezpieczeniu od następstw nieszczęśliwych wypadków w czasie zatrudnienia. Skazanym, którzy byli zatrudnieni w uspołecznionym zakładzie pracy na podstawie skierowania dokonanego przez ośrodek, stosownie do porozumienia zawartego pomiędzy ośrodkiem a tym zakładem umowę ubezpieczenia zawierał na swój koszt zakład pracy, zaś skazanym zatrud- 34 Tamże, 8, 14, 15 i 16; zob. również pkt 2 okólnika nr 20 Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie ubezpieczenia osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego (Dz. Urz. Z.U.S. Nr 5, poz. 17) 35 Zob. M. Rafacz-Krzyżanowska, Niektóre aspekty prawa pracy wobec skazanych zatrudnionych w ośrodku przystosowania społecznego, [w:] Praca skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, (red.) T. Bojarski, Z. Hołda, J. Baranowski, Lublin 1985, s. 103 i n. 71

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... nionym w prowadzonym przez ośrodek gospodarstwie pomocniczym albo w ośrodku, w pełnym wymiarze czasu pracy ośrodek. Skazanym, którzy ulegli wypadkowi lub zachorowali na chorobę zawodową przy wykonywaniu zatrudnienia podczas pobytu w ośrodku, przysługiwały świadczenia określone w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym z tytułu inwalidztwa powstałego wskutek wypadku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej. Świadczenia takie przysługiwały również członkom rodzin pozostałym po osobach zmarłych wskutek takiego wypadku lub choroby 36. Zatrudnienie skazanego w ośrodku i związane z tym zatrudnieniem uprawnienia ustawały z chwilą zwolnienia z ośrodka. Jeżeli zwolniony podjął pracę w ciągu trzech miesięcy od zwolnienia, okres zatrudnienia w czasie pobytu wliczał się do okresu pracy, od którego zależał wymiar urlopu wypoczynkowego oraz prawo do zasiłku rodzinnego. W razie niemożności podjęcia pracy w tym terminie stosowano odpowiednie przepisy prawa pracy regulujące problematykę urlopów wypoczynkowych pracowników oraz zasiłków rodzinnych 37. Dojeżdżający do pracy publicznymi środkami lokomocji korzystali z takich samych ulg jak osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę. Skazani na równi z pracownikami mieli też prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W szczególności mieli prawo do odzieży ochronnej, odzieży roboczej i sprzętu ochrony osobistej oraz innych świadczeń z tytułu bezpieczeństwa i higieny pracy. Przy zatrudnieniu kobiet stosowano odpowiednie przepisy o ochronie pracy kobiet. Skazanym przysługiwało prawo do rozpatrywania ich roszczeń wynikających z tytułu zatrudnienia w trybie właściwym do rozpatrywania sporów o roszczenia pracownicze. W tego typu sprawach administracja ośrodka zobowiązana była udzielać skazanym pomocy w dochodzeniu od zakładu pracy prawnie uzasadnionych roszczeń. Dość oryginalną regulacją w omawianym zakresie było umożliwienie osobom posiadającym prawo prowadzenia pojazdów mechanicznych zatrudnienia w charakterze kierowców ciągników oraz mechanicznych wózków transportowych wyłącznie na terenie zakładu pracy w szczególności przy pracach polowych oraz na terenie ośrodka jak również w ich bezpośrednim rejonie 38. 36 Zob. 18 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 września 1970 roku w sprawie określania, z jakich praw związanych ze stosunkiem pracy korzystają osoby umieszczone w ośrodku przystosowania społecznego... 37 Tamże, 11 ust. 1 i 12; zob. również odpowiednio rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 maja 1969 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o pracowniczych urlopach wypoczynkowych (Dz. U. Nr 14, poz. 100); dekret z dnia 18 stycznia 1956 r. o ograniczeniu dopuszczalności rozwiązywania umów o pracę bez wypowiedzenia oraz o zabezpieczeniu ciągłości pracy (Dz. U. Nr 2, poz. 11 z późn. zm.). 38 Zob. 12 Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego 72

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... W 1982 r. w stanie wojennym, w związku z wprowadzeniem nowych cen detalicznych podstawowych artykułów żywnościowych, opału i energii, wprowadzono rekompensaty pieniężne z tego tytułu dla pracowników. Rekompensatami objęto również skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego, którzy aktualnie byli zatrudnieni 39. Świadczeniami tego rodzaju, co ciekawe, nigdy nie zostały objęte osoby pozbawione wolności zatrudnione w przedsiębiorstwach państwowych. Fakt ten również wskazywał na daleko idącą odrębność pracowniczą skazanego umieszczonego w ośrodku przystosowania społecznego. 3.3.2. Zajęcia społeczno-wychowawcze i wychowania fizycznego Zajęcia społeczno-wychowawcze i wychowania fizycznego odbywały się w czasie wolnym od pracy, według planu i na zasadach ustalanych przez kierownika ośrodka. Mogły być prowadzone bądź dla poszczególnych grup resocjalizacyjnych bądź dla wszystkich osób umieszczonych w ośrodku. Przy ustalaniu form i treści zajęć społeczno-wychowawczych uwzględniano w szczególności osobowość skazanych umieszczonych w ośrodku, ich poziom umysłowy oraz zdolności i zainteresowania. Celem tych zajęć, z założenia, było: kształtowanie świadomości obywatelskiej i patriotyzmu, wyzwalanie inicjatywy i rozwijanie zainteresowań w kierunku społecznie pożądanym, ugruntowanie zasad współżycia społecznego poprzez wyrobienie właściwego stosunku do pracy oraz poszanowania mienia społecznego, wyrabianie umiejętności pożytecznego zagospodarowania wolnego czasu oraz kształtowanie potrzeb kulturalnych, propagowanie i inicjowanie różnych form oszczędzania i samopomocy 40. Skazani umieszczeni w ośrodku mogli korzystać z urządzeń i sprzętu przeznaczonego do prowadzenia zajęć społeczno-wychowawczych i wychowania fizycznego, a zwłaszcza: świetlic, sieci radiofonicznej, księgozbiorów, czasopism i gier stolikowych oraz boisk sportowych. Koszty imprez organizowanych na terenie ośrodka pokrywane były ze środków budżetowych lub przez samych skazanych. To ostatnie było zasadą, gdy chodziło o wy- 39 Uchwała Nr 24 Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 1982 r. w sprawie rekompensat pieniężnych z tytułu wprowadzenia z dniem 1 lutego 1982 r. nowych cen detalicznych podstawowych artykułów żywnościowych, opału i energii (M. P. Nr 4, poz. 18); AAN (teczka ACZSW nr 17/123/1) Pismo Zastępcy Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 27 czerwca 1982 r., l. dz. NOP 183/82 w sprawie wypłacania rekompensat pieniężnych osobom umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 186 187; AAN (teczka ACZSW nr 17/123/1) Pismo Dyrektora Generalnego w Ministerstwie Sprawiedliwości z dnia 17 września 1982 r. w sprawie wypłacania rekompensat pieniężnych osobom umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego, l. dz. NOP 435/82 [niepublikowane], k. 324 326; AAN (teczka ACZ- SW nr 17/129) Pismo Zastępcy Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie wypłacania rekompensat pieniężnych osobom umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego, l. dz. NOP 362/85 [niepublikowane], k. 98 99. 40 Zob. 16 i 17 Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego... 73

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... najem filmów fabularnych 41. Zajęcia społeczno-wychowawcze i sportowe w ośrodku o zwykłych warunkach oddziaływania penitencjarnego mogły być organizowane również przy pomocy samorządu skazanych 42. Nie wykluczano też udziału skazanych w imprezach kulturalnych poza terenem ośrodka (przyp. aut.). 3.3.3. Nauczanie i samokształcenie Problematyce nauczania i samokształcenia przepisy wykonawcze poświęciły stosunkowo niewiele miejsca, wzmiankując jedynie o możliwościach w tym przedmiocie, bez wskazania procedur w tym zakresie 43. Odnosząc te możliwości do populacji osadzonych w ośrodkach przystosowania społecznego trzeba przyznać, że w istocie były one niewielkie. W indywidualnych przypadkach, co odnosiło się wyłącznie do ośrodka o zwykłych warunkach oddziaływania, jego naczelnik mógł zezwolić skazanemu na uczęszczanie do odpowiedniej szkoły w pobliżu miejsca pobytu. Skazani nieposiadający zawodu i podlegający przekwalifikowaniu do innego zawodu mogli być przyuczani do wykonywania określonych prac 44. 3.3.4. Środki dyscyplinowania skazanych Kodeksowe środki dyscyplinowania skazanych umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego, to podobnie jak w przypadku osób pozbawionych wolności nagrody i kary dyscyplinarne. Kodeks karny wykonawczy z 1969 r. w charakterystyczny dla siebie sposób ograniczył się jedynie do wskazania kar o najwyższym ciężarze gatunkowym, przy zupełnym pominięciu problematyki nagród, w szczegółowych kwestiach odsyłając do przepisów szczególnych. Podobnie jak we wszystkich regulacjach penitencjarnych tamtych czasów daje się zauważyć wyraźny prymat kar nad nagrodami. 3.3.4.1. Nagradzanie Kodeks karny wykonawczy nie zawierał żadnych uregulowań w kwestii nagród, których adresatami mieli być skazani umieszczeni w ośrodkach przystosowania społecznego, nie zawierał również żadnych regulacji w kwestii ich stosowania. Pełny ich katalog zawarto dopiero w tymczasowym regulaminie ośrodków ( 21 ust. 1 t.r.o.p.s.), który przewidywał 41 Tamże, 16, 42 Zob. 9 Zarządzenia Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 sierpnia z 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej... 43 Zob. 18 ust. 3 Zarządzenia Nr 74/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie tymczasowego regulaminu ośrodków przystosowania społecznego... 44 Zob. 11 ust. 2 Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego... 74

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... następujące nagrody: 1. nagrodę rzeczową lub pieniężną 45 ; 2. udzielenie zezwolenia na korzystanie z zajęć społeczno-wychowawczych lub wychowania fizycznego prowadzonych poza ośrodkiem; 3. udzielenie zezwolenia na pobyt poza ośrodkiem na czas do pięciu dni; 4. udzielenie zezwolenia na spędzenie urlopu wypoczynkowego poza ośrodkiem; 5. udzielenie zezwolenia na czasowe opuszczenie ośrodka. Naczelnik ośrodka mógł udzielać jedynie nagrody określone w pkt 1 2 ( 21 ust. 2 t.r.o.p.s.), pozostałe zaś sąd penitencjarny (art. 108 d.k.k.w.). Naczelnik ośrodka mógł również udzielić nagrody nieprzewidzianej w omawianym regulaminie, uwzględniając cele resocjalizacyjne ( 22 ust. 1 t.r.o.p.s.). Nagrody określone w pkt. 2 5 nie mogły nadto być udzielane skazanym umieszczonym w ośrodku przystosowania społecznego o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego ( 33 t.r.o.p.s.). Nagrody te oraz inne nagrody udzielane na czas określony mogły być odwołane, jeżeli uległy zmianie podstawy ich udzielania. Naczelnik ośrodka mógł również wystąpić do sądu penitencjarnego z wnioskiem o zwolnienie z ośrodka (art. 100 d.k.k.w.). Zezwolenie na czasowe opuszczenie ośrodka mogło być również udzielane w celu sprawdzenia postępów resocjalizacji. W każdym jednak przypadku można je było udzielić nie wcześniej, niż po półtorarocznym pobycie skazanego w ośrodku i na czas nieprzekraczający sześciu miesięcy. Zezwolenie takie mogło być w każdej chwili odwołane (art.107 2 i 3 d.k.k.w.). Nagrody były udzielane na pisemny i odpowiednio umotywowany wniosek funkcjonariusza lub pracownika ośrodka albo z urzędu. Wniosek o udzielenie nagrody opiniował funkcjonariusz sprawujący opiekę nad grupą resocjalizacyjną, do której zaliczony był skazany umieszczony w ośrodku ( 23 ust. 3 t.r.o.p.s.). 3.3.4.2. Karanie dyscyplinarne Kodeks karny wykonawczy wymieniał tylko najsurowsze kary dyscyplinarne 46, natomiast pełny ich katalog zawarto dopiero w tymczasowym regulaminie ośrodków ( 23 ust. 3 t.r.o.p.s.). Przewidywał on następujące kary: 1. naganę; 2. cofnięcie niektórych lub wszystkich udzielanych nagród; 3. wykonywanie przez czas oznaczony prac gospodarczych o charakterze porządkowym poza kolejnością; 4. pozbawienie prawa otrzymywania prze- 45 Nagrody pieniężne przysługiwały jedynie skazanym zatrudnionym odpłatnie i nie mogły w ciągu roku przekroczyć jednomiesięcznego wynagrodzenia. Więcej na ten temat: AAN (teczka ACZSW nr 17/120) Zarządzenie Nr 39/81/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1981 r. w sprawie gospodarowania funduszami nagród dla skazanych [niepublikowane], k. 194 201. 46 Zob. art. 102 2 d.k.k.w. Wymieniono tam następujące kary: karę pieniężną w wysokości do 25% jednomiesięcznego zarobku pozostałego po zapłaceniu kosztów pobytu w ośrodku, zakaz opuszczania oznaczonych pomieszczeń przez okres do 6 miesięcy oraz przeniesienie do ośrodka o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. 75

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... syłek innych niż korespondencja na czas do trzech miesięcy; 5. pozbawienie prawa przyjmowania odwiedzin na czas do trzech miesięcy; 6. ograniczenie lub pozbawienie prawa samodzielnego dysponowania pieniędzmi na czas do sześciu miesięcy; 7. karę pieniężną w wysokości do 25% jednomiesięcznego zarobku pozostałego po zapłaceniu zryczałtowanych kosztów pobytu w ośrodku; 8. zakaz opuszczania oznaczonych budynków lub oznaczonego terenu ośrodka przez czas do trzech miesięcy; 9. umieszczenie w osobnym pomieszczeniu w izolacji od innych osób przez czas do jednego miesiąca; przeniesienie do ośrodka o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. W stosunku do skazanych umieszczonych w ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego, niektóre z wymienionych wyżej kar ulegały zaostrzeniu. Dotyczyło to zwłaszcza kar wymienionych w pkt. 6, 8 i 9. Zwraca uwagę fakt, iż kodeks karny wykonawczy, wymieniając najsurowsze kary dyscyplinarne, nie wymieniał w ogóle kary umieszczenia w osobnym pomieszczeniu w izolacji od innych osób przez czas od jednego do trzech miesięcy, mimo że w cytowanym wyżej katalogu kar była ona umiejscowiona wśród kar najsurowszych 47. Kary dyscyplinarne za uchylanie się od pracy lub naruszanie ustalonego w ośrodku porządku lub dyscypliny wymierzał naczelnik ośrodka. Wyjątkiem była kara polegająca na cofnięciu nagród, którą wymierzał sąd penitencjarny. O wymierzaniu kar wymienionych w pkt. 8 i 9 kierownik ośrodka powiadamiał sędziego penitencjarnego, a wymierzenie kary wymienionej w pkt. 10 wymagało zgody tego sędziego 48. Istniała możliwość zawieszenia, darowania lub zamiany kary na łagodniejszą. Można to było uzależnić od spełnienia przez skazanego warunków uzasadnionych względami oddziaływania wychowawczego. Zawieszenie kary mogło być stosowane na okres od jednego do trzech miesięcy. Karę dyscyplinarną uznawano za wykonaną, jeśli skazany w okresie próby nie popełnił nowego przekroczenia. Kary dyscyplinarne wymierzano na pisemny, umotywowany wniosek funkcjonariusza, pracownika ośrodka lub innej osoby nadzorującej czynności wykonywane przez osoby umieszczone w ośrodku. Wniosek o ukaranie dyscyplinarne opiniował funkcjonariusz sprawujący opiekę nad grupą resocjalizacyjną, do której zaliczany był skazany umieszczony w ośrodku. 47 Wskazana luka prawna była tym bardziej niezrozumiała, że w art. 56 3 pkt 4 d.k.k.w. zaliczono karę w postaci umieszczenia skazanego na karę pozbawienia wolności w oddziale izolacyjnym do kar najsurowszych. 48 Wymienione złagodzenia wprowadzono w 22a Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. zmieniającego zarządzenie Tymczasowy regulamin ośrodków przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. z 1975 r., Nr 3, poz. 24). 76

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... 3.3.5. Samorząd skazanych W ośrodku przystosowania społecznego skazani mogli za zgodą naczelnika ośrodka organizować samorząd, którego zadaniem było współdziałanie z administracją ośrodka w realizacji jego celów (art. 98 d.k.k.w.). Do zadań samorządu należało w szczególności: współdziałanie z administracją ośrodka w utrzymaniu ustalonego porządku i dyscypliny; inicjowanie współzawodnictwa pracy i czynów społecznych na cele publiczne; udział w organizowaniu zajęć społeczno-wychowawczych i organizowanie zajęć z wychowania fizycznego; organizowanie samopomocy dla osób umieszczonych w ośrodku i ich rodzin; wykonywanie innych zadań zleconych przez naczelnika ośrodka ( 19 ust. 1 t.r.o.p.s.). W ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego nie organizowano samorządu. Samorządy mogły funkcjonować w postaci zespołów. Szczegółowe określenie celów, zadań, struktury organizacyjnej, obowiązków i uprawnień członków zespołów, zasad ich doboru i odwoływania, trybu przekazywania administracji ośrodka propozycji rozwiązań i działań należących do kompetencji zespołu zawarte były w regulaminie danego zespołu. Skład osobowy zespołu, szczegółowy zakres jego działania ustalał naczelnik ośrodka przystosowania społecznego. Uprawnienie to dotyczyło również zmian w omawianym zakresie. Informacje na ten temat podawano do wiadomości ogółowi skazanych. Działalność zespołu nadzorował wyznaczony przez naczelnika ośrodka funkcjonariusz, najczęściej wychowawca, który uczestniczył we wszystkich jego posiedzeniach. Procedury w opisywanym zakresie zawarte były w przepisach penitencjarnych 49. 3.3.6. Pomoc postpenitencjarna W kodeksie karnym wykonawczym pomoc postpenitencjarna uzyskała po raz pierwszy umocowanie kodeksowe. Stanowił on, że właściwe organy prezydiów rad narodowych oraz organizacje społeczne powinny udzielać pomocy osobom zwolnionym z zakładu karnego w celu utrwalenia wyników resocjalizacji i tym samym przeciwdziałania powrotowi do przestępstwa (art. 34 d.k.k.w.) oraz, że z należności za pracę skazanych potrąca się 5% na cele pomocy postpenitencjarnej (art. 52 1 d.k.k.w.). W tymczasowych regulaminach: wykonywania kary pozbawienia wolności ( 49 ust. 1 pkt 1) i tymczasowego aresztowania ( 20 ust. 1 pkt 1) z 1974 r. wprowadzono pojęcie tzw. kwoty niezbędnej na pokrycie kosztów przejazdu osadzonego do miejsca zamieszkania i na wyżywienie w ciągu najbliższych dni 49 Zob. odpowiednio 70 85 Instrukcji stanowiącej załącznik do AAN Zarządzenia nr 12 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 25 maja 1977 r. w sprawie organizacji pracy oświatowo-wychowawczej i szczególnych zasad prowadzenia pracy penitencjarnej oraz zakresu obowiązków pracowników działów penitencjarnych [niepublikowane]. 77

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... po zwolnieniu 50. Jedynym przepisem, który wprost wspominał o pomocy penitencjarnej dla skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego były przepisy w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach, gdzie wspominano jedynie, że osobom zwalnianym z ośrodka a nieposiadającym własnych funduszy należało udzielić niezbędnej pomocy materialnej albo ułatwić uzyskanie odpowiedniej pomocy od właściwych instytucji i organizacji społecznych szczególnie w zakresie zatrudnienia i zakwaterowania. Wskazywano nadto, że osoby niezdolne do pracy z powodu kalectwa lub stanu zdrowia wykluczającego możliwości zatrudnienia po zwolnieniu z ośrodka należało kierować na komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Czynności tych należało dokonać przed zwolnieniem z ośrodka 51. Pełny zakres pomocy postpenitencjarnej oraz grono osób nią objętych określiły dopiero przepisy szczególne 52. Wskazały one też kolejne podmioty zobowiązane do jej świadczenia. Opuszczający jednostki penitencjarne mogli liczyć na pomoc w zakresie: wyrabiania dokumentów tożsamości 53 ; uzyskiwania orzeczeń o inwalidztwie 54 ; załatwiania pracy po zwolnieniu 50 Wynosiła ona 400 zł, natomiast w nowelizacji regulaminów w 1981 r. kwotę tę podniesiono do wysokości 50% najniższego miesięcznego uposażenia pracowników. W regulaminie wykonywania kary pozbawienia wolności z 1989 r. kwotę tę zwiększono do wysokości miesięcznego wynagrodzenia pracowników, jeżeli kara była niższa niż 1 rok. Jeżeli kara była wyższa do dwukrotnej wysokości. W przypadku tymczasowo aresztowanych do wysokości miesięcznego wynagrodzenia pracowników. 51 Zob. 18 Zarządzenia Nr 74/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. w sprawie pracy resocjalizacyjno-administracyjnej w ośrodkach przystosowania społecznego... 52 Zob. odpowiednio: Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 grudnia 1969 r. w sprawie regulaminu udzielania pomocy w zakresie zapobiegania przestępczości (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 7, poz. 47); Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 maja 1974 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 21, poz. 126); Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 1975 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej i zapobiegania przestępczości (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 7, poz. 63; Zarządzenie Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej ; Zarządzenie nr 12 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 25 maja 1977 r. w sprawie pracy oświatowo-wychowawczej i szczegółowych zasad prowadzenia pracy penitencjarnej oraz zakresu obowiązków pracowników działów penitencjarnych 53 Zob. ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz. U. Nr 14, poz. 85); rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 1974 r. w sprawie dokumentów stwierdzających tożsamość (Dz. U. Nr 33, poz. 185). 54 Zob. odpowiednio: Rozporządzenie Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płacy z dnia 12 sierpnia 1968 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, szczegółowych zadań, trybu postępowania i trybu kierowania na badania przez te komisje, zasad orzekania o inwalidztwie oraz sposobu powoływania i zasad wynagradzania członków komisji lekarskich i lekarzy działających w zakresie orzecznictwa inwalidzkiego (Dz. U. z 1968 nr 32 poz. 221); Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 22 grudnia 1972 r. w sprawie szczegółowych zadań, organizacji i postępowania komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (Dz. U. Nr 1, poz. 2); Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 30 grudnia 1974 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zadań, organizacji i postępowania komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (Dz. U. Nr 51, poz. 337); Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na badanie przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa (Dz. U. Nr 47 poz. 214). 78

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... i zakwaterowania. Zwalniani byli uprawnieni do: otrzymywania zapomóg pieniężnych, odzieży odpowiedniej do pory roku, biletów na przejazd do miejsca zamieszkania oraz artykułów żywnościowych na czas podróży 55. Terenowe organy administracji państwowej (rady narodowe) świadczyły pomoc w zakresie zatrudnienia i zakwaterowania, pomocy społecznej dla osób niezdolnych do pracy, które nie miały uprawnień do emerytury ani renty inwalidzkiej. Pomoc świadczona była też przez odpowiednie organy zdrowia i opieki społecznej oraz organy zatrudnienia. Uspołecznione zakłady pracy, zatrudniające osoby uprawnione do korzystania z pomocy postpenitencjarnej, mogły udzielać zaliczki na zagospodarowanie się w wysokości jednomiesięcznego uposażenia, spłacanej w sześciu ratach miesięcznych. Zakłady pracy winne były przygotować takie osoby do pracy zawodowej oraz zapewnić im w razie potrzeby zakwaterowanie. W założeniu zakłady pracy winny były także wobec tych osób spełniać funkcje resocjalizacyjne. W zakresie swoich zadań pomoc postpenitencjarną świadczyły również organizacje społeczne i zawodowe, w tym przede wszystkim: Polski Komitet Pomocy Społecznej (oferujący głównie pomoc materialną o charakterze doraźnym w postaci: zapomóg pieniężnych, żywności, odzieży i opału), Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Młodzieży Wiejskiej, Ochotnicze Hufce Pracy i Liga Kobiet oraz związki zawodowe. Do ogniw społecznych działających na polu pomocy postpenitencjarnej zaliczyć też trzeba społeczny aktyw działający we współpracy z sądami i radami narodowymi (kuratorzy społeczni, inspektorzy sądowi, opiekunowie społeczni itp.) oraz jednostkami penitencjarnymi (społeczne rady penitencjarne) 56. 3.3.7. Działalność odwykowa w ośrodkach przystosowania społecznego Działalność odwykowa w ośrodkach przystosowania społecznego przybrała postać działalności przeciwalkoholowej i przeciwnarkotycznej. W przypadku obu tych działalności miały zastosowanie regulacje prawne, i te powszechnie obowiązujące, i te, których adresatem bezpośrednio było więziennictwo. W przypadku regulacji dotyczących więziennictwa dało się 55 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 1975 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej i zapobiegania przestępczości 56 Zob. odpowiednio: AAN (teczka ACZSW nr 17/77) Zarządzenie Nr 96 Prezesa Rady Ministrów z dnia 30 września 1969 r. w sprawie koordynacji i finansowania pomocy postpenitencjarnej [niepublikowane], k. 176 179; Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 grudnia 1969 r. w sprawie regulaminu udzielania pomocy w zakresie zapobiegania przestępczości (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. nr 7, poz. 47); Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 maja 1974 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 21, poz. 126); Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 1975 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej i zapobiegania przestępczości (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 7, poz. 63; 86 Zarządzenia Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej 79

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... zauważyć pewne zróżnicowanie ich stosowania w ośrodkach przystosowania społecznego ze względu na charakter populacji w nich przebywającej. 3.3.7.1. Działalność przeciwalkoholowa W ośrodkach przystosowania społecznego można było prowadzić leczenie odwykowe oraz profilaktykę antyalkoholową. Leczeniem odwykowym obejmowano skazanych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu, a profilaktyką przeciwalkoholową w miarę potrzeby, inne osoby umieszczone w tych ośrodkach. Do leczenia odwykowego kierowano osoby uzależnione, w stosunku do których został orzeczony przez sąd obowiązek poddania się leczeniu, jak również osoby zakwalifikowane do takiego leczenia przez lekarzy tych ośrodków, w szczególności osoby, w stosunku do których w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem opinie biegłych zawierały wskazania do leczenia odwykowego 57. Leczenie odwykowe i profilaktykę przeciwalkoholową prowadzono metodami i środkami ogólnie stosowanymi w ramach poradni i oddziałów odwykowych. Do poradni należało kierować osoby uzależnione, wymagające intensywnego leczenia odwykowego oraz współdziałające w procesie leczenia z personelem poradni. Do oddziałów natomiast osoby uzależnione, wymagające intensywnego leczenia odwykowego, a zwłaszcza te osoby, wobec których stosowane uprzednio leczenie okazało się niewystarczające. Poradnie i oddziały odwykowe w ośrodkach były jednostkami organizacyjnymi prowadzonymi przez penitencjarną służbę zdrowia współdziałającymi z instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się działalnością przeciwalkoholową, a zwłaszcza z terenowymi oddziałami Polskiego Komitetu Przeciwalkoholowego. Zapewnienie tym jednostkom personelu specjalistycznego oraz fachowej konsultacji w zakresie lecznictwa odwykowego leżało w gestii lekarza wojewódzkiego, właściwego ze względu na położenie ośrodka. W skład personelu specjalistycznego poradni i oddziałów wchodzili: lekarz, psycholog i pielęgniarka. Stanowisko kierownicze przyznawano zwykle lekarzowi lub psychologowi. Personel wychowawczy ośrodków był zobowiązany przejść przeszkolenie w zakresie działalności przeciwalkoholowej 58. 80 57 Działalność przeciwalkoholową w jednostkach organizacyjnych więziennictwa w latach 1970 1990 regulowały kolejno: AAN (teczka ACZSW nr 17/72/1) Zarządzenie Nr 1/CZW Dyrektora Centralnego Zarządu Więziennictwa z dnia 10 stycznia 1967 r. w sprawie zasad i form leczenia odwykowego choroby alkoholowej u więźniów w zakładach karnych [niepublikowane], k. 124 128; AAN (teczka ACZSW nr 17/108) Zarządzenie Ministrów Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 lutego 1975 r. w sprawie organizacji leczenia odwykowego w zakładach karnych [niepublikowane], k. 48 62; ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230 z późn. zm.); Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 marca 1983 r. w sprawie zasad i trybu postępowania w przedmiocie leczenia odwykowego osób umieszczonych w zakładach karnych, aresztach śledczych i ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. U. Nr 25, poz. 113). 58 T. Kolarczyk, Działalność przeciwalkoholowa więziennictwa, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1985, nr 7, s. 48 i n.

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... W przypadku, gdy skazany leczył się wcześniej odwykowo w ramach społecznej służby zdrowia, poradnia lub oddział odwykowy zwracały się do tej placówki o udzielenie szczegółowych informacji dotyczących tego leczenia. O przebiegu leczenia odwykowego prowadzonego w ośrodku oraz o terminie zwolnienia z niego osoby uzależnionej i o potrzebie jej dalszego leczenia poradnia lub oddział odwykowy w ośrodku zawiadamiały poradnię odwykową właściwą ze względu na miejsce zamieszkania osoby uzależnionej, przesyłając kartę informacyjną o przebiegu leczenia. Działalność przeciwalkoholowa w ośrodkach przystosowania społecznego prowadzono w oparciu o następujące zasady: powszechności leczenia odwykowego (leczeniem obejmowano wszystkich skazanych niezależnie od okresu pobytu w ośrodku, stosunku do leczenia, uprzednich doświadczeń lub niepowodzeń terapeutycznych); przymusu leczenia odwykowego (możliwe było zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec skazanych, którzy odmawiali poddania się zarządzonemu przez sąd lub lekarza więziennego leczeniu odwykowemu na podstawie art. 61 d.k.k.w.); planowego i wszechstronnego ustalania danych o alkoholizowaniu się skazanych (personel wychowawczy ośrodków miał obowiązek korzystania ze wszystkich dostępnych źródeł informacji o stosunku skazanego do alkoholu); racjonalnego rozkładania w czasie procesu leczenia odwykowego (detoksykację skazanych oraz wyrównywanie ich stanu somatycznego i psychicznego przeprowadzano natychmiast po stwierdzaniu takiej potrzeby, właściwe leczenie odwykowe wdrażano na kilka miesięcy przed zwolnieniem); różnicowania oddziaływań leczniczych (o miejscu, okresie, formach i metodach leczenia odwykowego decydował stan zdrowia pacjenta: somatyczny i psychiczny); stosowania odstępstw regulaminowych (personel placówek odwykowych mógł wpływać na stosowanie odstępstw regulaminowych wobec pacjentów); kontynuacji leczenia odwykowego (placówki odwykowe społecznej służby zdrowia powiadamiano o zwolnieniu pacjentów wymagających dalszego leczenia odwykowego oraz kierowaniu zwolnionych do tych placówek celem kontynuacji leczenia); powszechności i zróżnicowania oddziaływań profilaktycznych; współdziałania z instytucjami państwowymi i organizacjami społecznymi, organami sądowymi oraz rodzinami skazanych w leczeniu odwykowym i profilaktyce przeciwalkoholowej (zasada ta zakładała prowadzenie oddziaływań propagandowo-wychowawczych w ośrodkach wobec wszystkich osób w nich osadzonych, z odpowiednim ukierunkowaniem, w zależności od stanu ich zagrożenia uzależnieniem od alkoholu, stopnia nieprzystosowania społecznego oraz indywidualnych cech wynikających z: płci, wieku, poziomu umysłowego, cech osobowości itp.) 59. 59 Tamże. 81

Specyfika sytuacji prawnej skazanego umieszczonego... 3.3.7.2. Działalność przeciwnarkotyczna Prowadzenie działalności przeciwnarkotycznej, w świetle obowiązujących przepisów, miało na celu: przeciwdziałanie rozwojowi uzależnienia u skazanych, kształtowanie i utrwalanie krytycznych postaw wobec używania środków odurzających na terenie ośrodków, zapewnienie kontroli nad gospodarowaniem lekami i innymi środkami, które mogły służyć odurzaniu się, udzielanie pomocy osobom bliskim uzależnionych, popularyzowanie wśród skazanych i ich rodzin przepisów prawnych w sprawie zapobiegania narkomanii oraz szkolenie i doskonalenie funkcjonariuszy i pracowników ośrodków w zakresie postępowania ze skazanymi używającymi środków odurzających. Dla osiągnięcia celów działalności przeciwnarkotycznej w ośrodkach przystosowania społecznego należało ujawniać skazanych używających środków odurzających, prowadzić odpowiednie leczenie i rehabilitację uzależnionych, a także stosować odpowiednie oddziaływania profilaktyczne 60. Skazanych używających środków odurzających należało ujawniać na podstawie: wstępnych badań lekarskich i rozmów wychowawczych po przyjęciu do ośrodka, analizy orzeczeń sądowych i innych dokumentów przesłanych do ośrodka przez organy dysponujące (sądy, prokuratury), przeglądu materiałów osobopoznawczych zawartych w aktach osobowych, a zwłaszcza opinii z miejsc zamieszkania, pracy lub nauki, wreszcie na podstawie ich zachowania się. W tej fazie postępowania ustalano, jakie środki odurzające zażywał skazany, i czy był w związku z tym leczony lub rehabilitowany. W razie stwierdzenia uzależnienia, skazanego należało poddać badaniom lekarskim w celu ustalenia sposobu leczenia (ambulatoryjnego lub szpitalnego) oraz badaniom psychologicznym w celu oceny stanu uzależnienia, wyjaśnienia procesu jego rozwoju i uwarunkowań czynnikami socjopsychologicznymi oraz opisu powiązań uzależnienia z wykolejeniem przestępczym 61. Leczenie uzależnionych, w zależności od stanu zatrucia narkotycznego lub natężenia zespołu odstawiennego, należało prowadzić w ambulatorium ośrodka lub w oddziale detoksykacyjnym szpitala więziennego, lub szpitala 60 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania w przedmiocie leczenia, rehabilitacji i resocjalizacji w stosunku do osób uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych umieszczonych w zakładach karnych, aresztach śledczych i ośrodkach przystosowania społecznego (Dz. U. Nr 39, poz. 187). 61 AAN (teczka ACZSW nr 17/126) Wytyczne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 5 kwietnia 1983 r. w sprawie postępowania z osadzonymi uzależnionymi od leków i innych środków odurzających przebywających w zakładach karnych i aresztach śledczych, l. dz. NL 267/83 [niepublikowane], k. 66 74. AAN (teczka ACZSW nr 17/137) Wytyczne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 30 maja 1988 r. w sprawie działalności przeciwnarkotycznej w aresztach śledczych, zakładach karnych i ośrodkach przystosowania społecznego, l. dz. NOP 124/88 [niepublikowane], k. 163 178. 82

Metody i środki oddziaływania penitencjarnego na skazanego... społecznej służby zdrowia. Wobec tam umieszczonych stosowano oddziaływanie mające na celu: przeprowadzenie detoksykacji, wyrównanie stanu somatycznego i psychicznego, pouczanie o negatywnych następstwach dalszego odurzania się oraz zapoczątkowanie świadczeń rehabilitacyjnych lub profilaktycznych. Przed zwolnieniem skazanych z ośrodka należało informować ich o: warunkach utrzymania i utrwalenia osiągniętych efektów oddziaływań przeciwnarkotycznych; zasadach i formach pomocy, jaką będą mogli uzyskać ze strony instytucji państwowych i organizacji społecznych zajmujących się zapobieganiem narkomanii i pomocą postpenitencjarną; możliwości nawiązania bezpośrednich kontaktów z nimi 62. Funkcjonariusze i pracownicy ośrodków podlegali szkoleniu i doskonaleniu zawodowemu w zakresie zapobiegania narkomanii, którego tematykę, formy i częstotliwość dostosowywano do potrzeb ośrodków. Do prowadzenia zajęć angażowano między innymi przedstawicieli instytucji państwowych i organizacji społecznych. Szkolenie służyło głównie popularyzowaniu przepisów prawnych, wytycznych i poleceń służbowych w sprawie działalności przeciwnarkotycznej i doskonaleniu zawodowemu w stosowaniu oddziaływań profilaktycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych 63. W zakresie zapobiegania narkomanii ośrodki przystosowania społecznego były zobowiązane do współdziałania z instytucjami państwowymi i organizacjami społecznymi, zwłaszcza statutowo zajmującymi się działalnością przeciwnarkotyczną, a w szczególności z: Towarzystwem Zapobiegania Narkomanii, Młodzieżowym Ruchem na Rzecz Zapobiegania Narkomanii MONAR, Towarzystwem Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych Powrót z U, zakładami leczniczymi i readaptacyjno-rehabilitacyjnymi społecznej służby zdrowia, sądami karnymi oraz rodzinnymi i opiekuńczymi, kuratorami sądowymi, urzędami spraw wewnętrznych [milicją przyp. aut.], a także organizacjami społecznymi świadczącymi pomoc postpenitencjarną. Działalność przeciwnarkotyczną w ośrodkach finansowano ze środków budżetowych oraz Funduszu Zapobiegania Narkomanii 64. 62 Tamże. 63 Tamże; również Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 lutego 1985 r. w sprawie zasad doskonalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby więziennej (Dz. U. Nr 3, poz. 11). 64 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania w przedmiocie leczenia, rehabilitacji i resocjalizacji w stosunku do osób uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych umieszczonych w zakładach karnych, aresztach śledczych i ośrodkach przystosowania społecznego 83

ROZDZIAŁ IV ROZWÓJ ORGANIZACYJNY INSTYTUCJI OŚRODKA PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO 4.1. Powierzenie misji utworzenia i organizacji ośrodków przystosowania społecznego więziennictwu Kodeks karny i kodeks karny wykonawczy z 1969 r. powołały do życia oraz określiły prawne zręby nowej, nieznanej wcześniej prawodawstwu polskiemu, niepenalnej instytucji w polskim prawie karnym ośrodka przystosowania społecznego. Kodeks karny wykonawczy (odpowiednio w art. 96 2 d.k.k.w., art. 213 d.k.k.w. oraz art. 214 d.k.k.w.) stanowił, że: ośrodki przystosowania społecznego będzie tworzyć i znosić oraz ustalać regulaminy tych ośrodków Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej, Ministrem Spraw Wewnętrznych oraz Prokuratorem Generalnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; Minister Sprawiedliwości może powołać odpowiedni organ do spełniania zadań w zakresie wykonywania orzeczeń o umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego albo powierzyć spełnianie tych zadań Służbie Więziennej; Minister Sprawiedliwości określi w drodze rozporządzenia warunki dopuszczalności użycia przez funkcjonariuszy Służby Więziennej broni i stosowania przez nich względem skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, osób tymczasowo aresztowanych oraz osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego siły fizycznej, a także szczególnych środków bezpieczeństwa. Analizując wyrażoną w dyspozycji art. 213 d.k.k.w. wolę ustawodawcy można dostrzec wyraźny brak zdecydowania w kwestii wskazania odpowiedniego organu lub instytucji, którym można byłoby powierzyć utworzenie i organizację ośrodków przystosowania społecznego. Można to, zdaniem autora, wytłumaczyć tym, iż w długoletnim, bo ponaddwudziestoletnim procesie legislacyjnym kodyfikacji karnych, wyrażającym się m.in. wielością projektów poszczególnych kodeksów, koncepcja powołania

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego nowej instytucji prawnej, wcześniej nieznanej polskiemu prawodawstwu, była stosukowo świeżej daty i, zdaniem nie tylko autora, koncepcyjnie niedokończona. Z dzisiejszej perspektywy fakt ten budzi, uzasadnione, jak się wydaje, podejrzenie, że kwestia ustanowienia ośrodków przystosowania społecznego, jako środka dodatkowej resocjalizacji recydywistów, miała kontekst wyraźnie polityczny. Dla spektakularnego efektu, jakim miało być zmniejszenie lub przynajmniej ograniczenie przestępczości recydywistycznej zdecydowano się stworzyć nową instytucję prawnokarną bez należytego przygotowania, tak koncepcyjnego, jak i logistycznego. Tworząc wspomnianą normę prawną ustawodawca nadał jej charakter alternatywny w kwestii podporządkowania nowej instytucji Służbie Więziennej, choć już w kolejnej normie prawnej określonej w art. 214 d.k.k.w. zawarł zapis wprost delegujący na Ministra Sprawiedliwości określenie w drodze rozporządzenia warunków dopuszczalności użycia przez funkcjonariuszy Służby Więziennej broni i stosowania przez nich względem skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, osób tymczasowo aresztowanych oraz osób umieszczonych w ośrodku przystosowania społecznego siły fizycznej, a także szczególnych środków bezpieczeństwa. Ta swoista dychotomia legislacyjna zdaje się, zdaniem autora świadczyć o niezdecydowaniu kodyfikatorów bądź też nawet o braku wyobraźni w tej kwestii. Mimo że kodyfikacje karne weszły w życie 1 stycznia 1970 r., dopiero w lutym tegoż roku Minister Sprawiedliwości powierzył Centralnemu Zarządowi Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych całokształt spraw związanych z organizacją i prowadzeniem ośrodków przystosowania społecznego oraz nadzoru nad ich działalnością 1. Minister zobowiązał też Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych do powołania w wydziale penitencjarnym tegoż zarządu sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego i określenia zakresu jej działania. W rok później, na podstawie tego upoważnienia, w lipcu 1971 r. Dyrektor Centralnego Zarządu wydał zarządzenie wykonawcze w tej sprawie (co ciekawe, z mocą wstecznie obowiązującą od 1 marca 1970 r.), które określiło szczegółowy zakres działania tej sekcji 2. Do jej zadań należało: koordynowanie całokształtu spraw związanych z planowaniem, organizowaniem i kontrolowaniem funkcjonowania ośrodków przystosowania społecznego; współpraca z odpowiednimi komórkami organizacyjnymi Centralnego Zarządu w zakresie realizacji ich 1 Zarządzenie Nr 8/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 1970 r. w sprawie wyznaczenia komórki organizacyjnej Ministerstwa Sprawiedliwości właściwej dla spraw ośrodków przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 2, poz. 8). 2 AAN (ACZSW, teczka nr 17/101), Zarządzenie Nr 7/71 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 30 lipca 1971 r. w sprawie powołania i ustalenia zakresu działania sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 69 70. 86

Koncepcje rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego zadań, wynikających z regulaminu organizacyjnego oraz zadań, obowiązków i uprawnień Zarządu Przedsiębiorstw i Gospodarstw Pomocniczych w zakresie odnoszącym się do ośrodków; współdziałanie z jednostkami organizacyjnymi Centralnego Zarządu i wojewódzkimi aresztami śledczymi oraz koordynacja ich działalności w zakresie spraw organizacyjnych związanych z uruchomieniem ośrodków; współdziałanie z organami orzekającymi umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego w zakresie kierowania skazanych do odpowiednich ośrodków; nadzorowanie realizacji przez ośrodki zarządzeń i wytycznych Dyrektora Centralnego Zarządu przez koordynację kontroli ich działalności dokonywanej przez funkcjonariuszy i pracowników odpowiednich jednostek organizacyjnych Centralnego Zarządu; bezpośrednie kontrole działalności ośrodków przystosowania społecznego. Sekcja, za pośrednictwem naczelnika wydziału penitencjarnego, była zobowiązana do przedstawiania Dyrektorowi Centralnego Zarządu sprawozdań i wyników kontroli działalności ośrodków, okresowych informacji o ich działalności oraz wniosków i propozycji zmierzających do usprawnienia ich działalności. 4.2. Koncepcje rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego Mimo wykazanego w rozdziale 4.1. braku zdecydowania resortu sprawiedliwości, co do ostatecznych rozstrzygnięć w kwestii organizacji ośrodków przystosowania społecznego, prace koncepcyjne związane z przygotowaniem do ich utworzenia więziennictwo rozpoczęło jeszcze przed formalnym i instytucjonalnym ustaleniem, że spełnianie zadań w zakresie wykonywania orzeczeń o umieszczaniu w ośrodkach przystosowania społecznego powierzone zostanie Służbie Więziennej, a także bez jakiegokolwiek umocowania prawnego w tej dziedzinie. Jeszcze w sierpniu 1969 r. Minister Sprawiedliwości określił założenia generalne do projektowania i budowy lub adaptacji obiektów i urządzeń ośrodków przystosowania społecznego 3. Wynikało z nich, że w początkowym okresie zamierzano utworzyć trzy ośrodki: w Biedkowie, w Buniewicach i w Słońsku. Utworzenie ośrodka w Biedkowie zaplanowano na sierpień 1970 r., po modernizacji funkcjonującego tam dotychczas Oddziału Zewnętrznego Zakładu Karnego w Braniewie. W Buniewicach zamierzano uruchomić po marcu 1971 r. ośrodek zbudowany od podstaw. Ośrodek w Słońsku miał z kolei powstać na bazie zmodernizowanego i przystosowanego do aktualnych potrzeb dawnego zakładu karnego. Kolejne ośrodki 3 AAN (ACZSW, teczka nr 80/252/1), Założenia generalne do projektowania i budowy lub adaptacji obiektów i urządzeń ośrodków przystosowania społecznego. Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1969 [niepublikowane], k. 46 57. 87

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego miały być tworzone systematycznie w miarę zwiększania się ilości osób, wobec których sądy orzekły bezwzględne umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego. Własną koncepcję rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego Centralny Zarząd przedstawił Ministerstwu Sprawiedliwości w maju 1970 r. i niemal natychmiast przystąpił do jej realizacji 4. Oprócz utworzenia ośrodków wymienionych w założeniach generalnych zakładała ona w dalszej perspektywie czasowej uruchomienie, według opracowanego harmonogramu, kolejnych ośrodków przystosowania społecznego. W Łupkowie, zamiast zaplanowanej tam wcześniej budowy zakładu karnego, planowano oddanie do użytku ośrodka dla 300 skazanych mężczyzn. Zaplanowano też uruchomienie ośrodków w dotychczas funkcjonujących zakładach karnych, po ich częściowej modernizacji w: Brzegu dla 250 skazanych mężczyzn w rygorze obostrzonym 5 ; Czersku dla 50 skazanych kobiet; Wałbrzychu dla 250 skazanych mężczyzn; Słupsku dla 220 skazanych mężczyzn oraz Bojanowie dla 220 skazanych mężczyzn. Poza wymienionymi obiektami, stanowiącymi własność więziennictwa, władze tego resortu zaproponowały wykorzystanie obiektów stanowiących własność przedsiębiorstw zatrudniających skazanych, w których znajdowały się dotychczas zakłady karne lub ich oddziały zewnętrzne. Propozycja ta dotyczyła uruchomienia ośrodków w oddziałach zewnętrznych w: Zarębie Górnej dla 300 skazanych, Białymstoku dla 180 skazanych, Nowej Hucie dla 250 skazanych i Tarnowie-Świerczkowie dla 300 skazanych. Oprócz tego zaproponowano również, aby projektowany do budowy Zakład Karny w Medyce przeznaczyć w całości na ośrodek o surowszym rygorze 6. Ośrodek przystosowania społecznego dla 180 skazanych zamierzano też zorganizować w Państwowym Przedsiębiorstwie Rolnym w Strzelewie, stanowiącym własność więziennictwa. Planowano też utworzenie specjalnego ośrodka dla nałogowych alkoholików oraz ośrodka dla skazanych wymagających szczególnego traktowania 7. Ten drugi ośrodek zamierzano zlokalizować w województwie 4 AAN (ACZSW, teczka nr 80/252/1), Informacja o stanie przygotowań do otwarcia ośrodków przystosowania społecznego. Materiał z posiedzenia kierownictwa Centralnego Zarządu Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych w dniu 23 maja 1970 r. [niepublikowana], k. 64 87. 5 W określeniu tym zastosowano nazewnictwo wzięte z funkcjonującego praktycznie do 1974 r. regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności z 1966 r. Spowodowane to było brakiem w tym czasie przepisów wykonawczych dotyczących ośrodków przystosowania społecznego. 6 Zob. poprzedni przypis. 7 AAN (ACZSW, teczka nr 80/252/1), Informacja o wykonywaniu orzeczeń o umieszczeniu w ośrodku przystosowania społecznego tekst wystąpienia Dyrektora Generalnego w Ministerstwie Sprawiedliwości, gen. bryg. S. Filipiaka na kolegium Ministerstwa Sprawiedliwości w dniu 17 września 1971 r. [niepublikowana], k. 193 209. Ośrodek tego typu zamierzano, według jednej z wielu koncepcji, uruchomić w Buniewicach. 88

Koncepcje rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego warszawskim, z uwagi na dużą ilość placówek specjalistycznych oraz na zamiar prowadzenia stałych badań nad tą kategorią skazanych przez Ośrodek Badań Przestępczości przy Ministerstwie Sprawiedliwości oraz przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Przedstawiając stan przygotowań inwestycyjnych do uruchomienia ośrodków przystosowania społecznego i dalsze zamierzenia w tym zakresie zarówno Ministerstwo Sprawiedliwości, jak i więziennictwo kierowały się równomiernym ich rozmieszczeniem na terenie kraju i usytuowaniem w pobliżu większych aglomeracji, a przede wszystkim potrzebami w zakresie zatrudnienia wewnętrznego i zewnętrznego skazanych. Późniejsza praktyka mocno zweryfikowała podjęte wcześniej zamierzenia. W pierwszym etapie zaplanowano uruchomienie tylko jednego ośrodka przystosowania społecznego dla mężczyzn 8. Przesądzono tym samym, że: w ośrodku tym umieszczeni będą wszyscy skazani, wobec których orzeczono umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego, niezależnie od ich wieku, stopnia demoralizacji oraz potrzeby podejmowania szczególnych środków oddziaływania resocjalizacyjnego; nie zostanie wykorzystana możliwość tworzenia różnych systemów oddziaływania resocjalizacyjnego; nie będzie można skorzystać z najsurowszej kary dyscyplinarnej w postaci przeniesienia do ośrodka o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. Trudności w tym zakresie miały stopniowo zanikać wraz z uruchamianiem nowych ośrodków. Pierwszy utworzony w Polsce ośrodek przystosowania społecznego miał być, zgodnie z założeniami, poligonem doświadczalnym do wypróbowania w praktyce przyjętych założeń organizacyjnych, stworzonych na ich potrzeby przepisów oraz praktyki wykonawczej sądów. Kolejnym problemem, z jakim musiały uporać się w początkowym okresie władze resortowe, było ustalenie prawidłowych zasad kierowania skazanych do ośrodków przystosowania społecznego. Z faktu, że w pierwszym okresie miał działać tylko jeden ośrodek, z ograniczoną ilością miejsc, wynikała konieczność wskazania organu upoważnionego do ustalania kolejności i terminów przyjęć skazanych z terenu całego kraju i ewentualnego wzywania skazanych do stawiennictwa dobrowolnego. Przyjęto więc, a w Ministerstwie Sprawiedliwości zaakceptowano tę propozycję, że organem tym będzie sąd penitencjarny właściwy terenowo ze 8 Tamże. Z cytowanych w Informacji prognoz Departamentu Wykonywania Orzeczeń Sądowych Ministerstwa Sprawiedliwości wynikało, że w latach 1971 1975 zapotrzebowanie na miejsca w ośrodkach przystosowania społecznego dla osób, wobec których orzeczono ośrodek w wyroku będzie kształtowało się rocznie w granicach 240 miejsc. Z tych samych prognoz wynikało, że sądy penitencjarne będą orzekały nadzór ochronny wobec 1400 osób rocznie. Departament przyjął, że nieskuteczność nadzoru wyniesie około 20% rocznie, co spowoduje konieczność zmiany tego środka na umieszczenie w ośrodku wobec 280 skazanych. 89

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego względu na miejsce położenia pierwszego ośrodka, w tym przypadku Sąd Wojewódzki w Olsztynie. Założono, że w pierwszym okresie tylko ten sąd będzie podejmował zadania w opisanym powyżej zakresie, w porozumieniu jednak z pozostałymi sądami penitencjarnymi w kraju. Sąd ten w początkowym okresie miał również rozstrzygać wątpliwości prawne, jakie miała ewentualnie rodzić praktyka stosowania środka prawnego w postaci umieszczenia w ośrodku przystosowania społecznego, a których to wątpliwości nie był w stanie rozstrzygnąć organ administracyjny w postaci sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego wydziału penitencjarnego Centralnego Zarządu. Rozwiązanie takie miało być tymczasowe, a wskazana praktyka miała naturalnie zaniknąć po uruchomieniu większej liczby ośrodków. Problematykę kierowania skazanych do odpowiednich ośrodków w kraju miały wówczas przejąć pozostałe sądy penitencjarne. Rozwiązania wymagała również sprawa organizacyjnego podporządkowania ośrodków przystosowania społecznego. Rozważano przyznanie odpowiednich kompetencji w tym zakresie wojewódzkim aresztom śledczym 9 lub też bezpośrednio Centralnemu Zarządowi. Na wspomnianym wyżej posiedzeniu kierownictwa Centralnego Zarządu w dniu 23 maja 1970 r. postanowiono też, że sprawy ośrodków będą jednak leżeć w sferze merytorycznej działalności i zainteresowań poszczególnych wydziałów tegoż Zarządu, w takim samym stopniu jak areszty śledcze i zakłady karne. Przyjęcie takiej koncepcji rzutowało na zakres zadań wyznaczonych sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego. Sekcja miałaby zatem spełniać jedynie rolę koordynatora i inicjatora wszelkich poczynań związanych z problematyką ośrodków, natomiast poszczególne wydziały miały obowiązek, każdy w zakresie swego działania, współtworzenia ośrodków oraz współorganizowania ich działalności. Zwracano również uwagę na brak odpowiednich przepisów wykonawczych regulujących funkcjonowanie ośrodków przystosowania społecznego. Problem był o tyle istotny, że dotychczas brak było instytucji analogicznej, której uregulowania prawne można by zaadaptować do warunków ośrodka. Jedynie niektóre przepisy, jakimi posługiwały się zakłady karne, mogły być stosowane w działalności ośrodków z uwagi na zbieżność celów w zakresie resocjalizacji. Zastanawiano się też, czy przepisy dotyczące funkcjonowania ośrodków należy tworzyć jako samodzielne, czy też winny one stanowić integralną część przepisów regulujących pracę zakładów karnych. Ostatecznie zwyciężyła pierwsza opcja. 9 Struktura administracyjna średniego szczebla w więziennictwie, w 1974 r. przekształcona w wojewódzki zarząd zakładów karnych, a następnie w latach 1979 1990 funkcjonująca jako okręgowy zarząd zakładów karnych. 90

Koncepcje rozwoju instytucji ośrodka przystosowania społecznego W tym czasie panowało jeszcze przekonanie, że spełnianie przez Służbę Więzienną zadań w omawianym zakresie ma w zasadzie charakter przejściowy i Minister Sprawiedliwości może w tym celu powołać odpowiedni, inny niż Służba Więzienna organ, który winien mieć możność posługiwania się przepisami odrębnymi od przepisów dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności. Nie wykluczano też, szczególnie w okresie przejściowym, możliwości, a często i konieczności, posiłkowego posługiwania się przepisami regulującymi pracę zakładów karnych, tym bardziej że niemożliwe już było opracowanie całego kompletu przepisów dotyczących pracy ośrodków przed uruchomieniem działalności pierwszego z nich. Zdecydowano też, że opracowywaniem aktów prawnych dla ośrodków przystosowania społecznego zajmie się głównie departament prawno-organizacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Centralny Zarząd Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych 10. Tworzenie nowych, o nieznanym wcześniej charakterze, placówek penitencjarnych spowodowało konieczność dokonania wielu uzgodnień i zawarcia szeregu porozumień w omawianych kwestiach z instytucjami pozawięziennymi. Zwrócono się więc do Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z wnioskiem o wydanie odpowiednich poleceń i uregulowań w kwestii ochrony zdrowia skazanych umieszczonych w ośrodkach przystosowania społecznego, z jednoczesną sugestią, aby zatrudnieni w zakładach przemysłowych poza ośrodkami korzystali z opieki lekarskiej w przychodniach zakładowych lub międzyzakładowych, zaś wszyscy skazani w ośrodku z opieki rejonowego lekarza. We wniosku tym poruszono również sprawę objęcia opieką lekarską skazanych niezatrudnionych, i ewentualnego zwolnienia ich z kosztów leczenia oraz leków. Ministra Spraw Wewnętrznych powiadomiono o planowanej lokalizacji ośrodków, z jednoczesnym wnioskiem o zwiększenie przez jednostki terenowe Milicji Obywatelskiej nadzoru nad miejscowościami, w których będą one zlokalizowane. Komitet Pracy i Płacy przy Radzie Ministrów zobligowano do podjęcia działań mających na celu preferencyjne zatrudnianie zwalnianych z ośrodków. Polski Komitet Pomocy Społecznej powiadomiono o konieczności objęcia odpowiednią opieką również skazanych, po ich zwolnieniu z ośrodków. Radę Pomocy Postpenitencjarnej przy Ministrze Sprawiedliwości poinformowano o konieczności przekazywania kwot z funduszu pomocy postpenitencjarnej również na potrzeby opieki postpenitencjarnej w ośrodkach przystosowa- 10 Kwerenda archiwaliów i analiza dokumentów pozwoliła autorowi na konstatację, że wszystkie projekty przepisów wykonawczych dotyczących problematyki ośrodków przystosowania społecznego wytwarzano wstępnie w merytorycznych komórkach organizacyjnych Centralnego Zarządu Zakładów, w szczególności w sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego, a następnie przekazywano je do dalszego procedowania. 91

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego nia społecznego. Problematyką skazanych, skierowanych poza ośrodki do zatrudnienia lub czasowo przebywających poza nimi, zainteresowano również związki zawodowe i odpowiednie organizacje społeczne 11. Rozwinięcie działalności instytucji ośrodka przystosowania społecznego nie wstrzymało prac koncepcyjnych w Centralnym Zarządzie. Na uwagę zasługują dwa interesujące, aczkolwiek nigdy niezrealizowane, projekty. Były one już nawet przedmiotem uzgodnień międzyresortowych, nigdy jednak nie podjęto próby pełnego ich rozwinięcia i skierowania do realizacji. W 1974 r., w związku z toczącym się procesem legislacyjnym związanym z pracami nad projektem ustawy o pasożytnictwie społecznym, zaproponowano resortowi sprawiedliwości uruchomienie w Polsce ośrodków dla pasożytów społecznych i poważnie rozważano możliwość instytucjonalnego ich powiązania z ośrodkami przystosowania społecznego 12. Natomiast zespołowi do spraw reformy prawa karnego w 1985 r. zaproponowano wprowadzenie, na wzór funkcjonującej w Niemieckiej Republice Demokratycznej, instytucji nadzoru państwowego, orzekanego na czas od 2 do 5 lat i wykonywanego przez komendanta powiatowego milicji. W razie złośliwego naruszania obowiązków i zakazów nadzoru recydywista mógł być nawet skazany na karę pozbawienia wolności do 2 lat. 4.3. Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego Rozważania na temat struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego należy zacząć od ich usytuowania w strukturach administracji państwowej oraz penitencjarnej. Minister Sprawiedliwości powierzył Służbie Więziennej spełnianie zadań w zakresie wykonywania orzeczeń o umieszczeniu w ośrodkach przystosowania społecznego 13, włączając tym samym wspomniane ośrodki do jednostek organizacyjnych więziennictwa, nadzorowanych przez Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych, a bezpośrednio podległych naczelnikom wojewódzkich zarządów zakładów karnych (w latach 1979 1990 dyrektorom okręgowych zarządów zakła- 11 Zob. przypis 4. 12 AAN (ACZSW, teczka nr 80/29), Notatka dotycząca ośrodków przystosowania społecznego opracowanie własne sekcji do spraw ośrodków przystosowania społecznego Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z 5 stycznia 1974 r. [niepublikowana], k. 85 97. 13 Zob. A. Peszko, Elementy organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem, Kraków 1995, s. 19; podobnie: M. Kalaman, Struktura organizacyjna zakładu i aresztu śledczego (próba stworzenia modelu uniwersalnego), [w:] Wokół archeologii słów i ich funkcjonowania, (red.) S. Podobiński, M. Lesz-Duk, Częstochowa 2001, s. 760; tenże, Struktura organizacyjna więziennictwa w Polsce, Warszawa 2004, s. 5. Przez pojęcie struktury organizacyjnej instytucji należy rozumieć organy zarządzające i stanowiska kierujące instytucją, komórki organizacyjne oraz samodzielne stanowiska pracy, zakresy działania stanowisk i komórek, a także więzi organizacyjne pomiędzy poszczególnymi stanowiskami pracy i komórkami organizacyjnymi. 92

Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego dów karnych), w których okręgu znajdował się ośrodek 14. To rozszerzenie zakresu działania wspomnianych podmiotów, mimo kolejnych nowelizacji ustawy o Służbie Więziennej z 1959 r., nigdy nie zostało przez ustawodawcę dostrzeżone i uwzględnione w nowelizowanych regulacjach (przyp. aut.). Strukturę organizacyjną ośrodka przystosowania społecznego prawnie uregulowano dopiero we wrześniu 1970 r. w regulacji dotyczącej organizacji ośrodków przystosowania społecznego 15. W świetle jej uregulowań strukturę organizacyjną tworzyli: naczelnik ośrodka oraz działy resocjalizacyjno-administracyjny i finansowo-gospodarczy. Ośrodkiem kierował naczelnik (początkowo kierujący ośrodkiem nosił tytuł dyrektora, następnie kierownika, a od 1974 r. naczelnika), któremu służbowo podlegali funkcjonariusze i pracownicy ośrodka. Naczelnika przyjmował do służby, ustalał uposażenie, mianował na stanowisko, przenosił z tego stanowiska i zwalniał ze służby Dyrektor Centralnego Zarządu, który we właściwości służbowej miał również ustalanie wykazu stanowisk oraz liczby funkcjonariuszy i pracowników ośrodka. W sprawach osobowych, innych niż tu wymienione, naczelnik ośrodka, co było ewenementem w ówczesnej strukturze organizacyjnej więziennictwa, miał uprawnienia naczelnika wojewódzkiego aresztu śledczego (od 1979 r. dyrektora okręgowego zarządu zakładów karnych). Przy naczelniku ośrodka można było utworzyć, jako organ doradczy, radę ośrodka, której zadaniem była współpraca z administracją ośrodka w realizacji jego celów resocjalizacyjnych. W ośrodku funkcjonowały zwykle dwa działy: resocjalizacyjno-administracyjny i finansowo-gospodarczy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zezwoleniem Dyrektora Centralnego Zarządu, w ośrodkach można było tworzyć odrębne działy: penitencjarny, finansowy i gospodarczy. W większych ośrodkach działy można było dzielić na sekcje. W dokumentacji dotyczącej ośrodków przystosowania społecznego i wewnętrznych regulacjach Centralnego Zarządu nie odnaleziono jednak dowodów świadczących o podjęciu takich rozwiązań organizacyjnych (przyp. aut.). Naczelnik ośrodka kierował całokształtem działalności resocjalizacyjnej, administracyjnej i finansowo-gospodarczej oraz w zakresie porządku i bezpieczeństwa w ośrodku, a w szczególności: reprezentował ośrodek na zewnątrz; planował, organizował i kontrolował pracę resocjalizacyjną w ośrodku oraz wykonywał uprawnienia i obowiązki wynikające z re- 14 AAN (ACZSW, teczka nr 7/87), Zarządzenie Nr 67/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie powierzenia Służbie Więziennej spełniania zadań w zakresie wykonywania orzeczeń o umieszczeniu w ośrodkach przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 243. 15 AAN (ACZSW, teczka nr17/80), Zarządzenie Nr 64/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. w sprawie organizacji ośrodków przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 219 222. 93

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego gulaminu ośrodka; planował, organizował i kontrolował pracę ośrodka w zakresie administracyjnym, finansowym, gospodarczym oraz porządku i bezpieczeństwa; współdziałał z terenowymi organami władzy i administracji państwowej, organizacjami społecznymi oraz zakładami pracy zatrudniającymi osoby zatrudnione w ośrodku; składał sprawozdania z działalności ośrodka; prowadził sprawy osobowe funkcjonariuszy i pracowników; ustalał szczegółowy zakres czynności każdego działu w ośrodku oraz czuwał nad doskonaleniem poziomu ideowego i zawodowego personelu ośrodka. Naczelnik ośrodka miał też uprawnienia w zakresie wydawania wewnętrznych instrukcji i zarządzeń niezbędnych do prawidłowej realizacji jego celów. Kierownik działu, prócz wykonywania czynności zleconych przez naczelnika ośrodka, ustalał szczegółowy zakres czynności podległego sobie personelu; planował, organizował i kontrolował pracę działu, a także składał sprawozdania z jego pracy; załatwiał prośby, skargi i wnioski skazanych w sprawach dotyczących czynności działu oraz prowadził dokumentację działu. Kierownik działu resocjalizacyjno-administracyjnego nadto zastępował naczelnika ośrodka w czasie jego nieobecności. Kierownik działu finansowo-gospodarczego natomiast wykonywał jednocześnie obowiązki głównego księgowego 16. Zakres czynności działu resocjalizacyjno-administracyjnego obejmował zwykle: organizowanie zajęć wychowania fizycznego; inicjowanie i nadzór nad działalnością samorządu; zapewnienie na terenie ośrodka bezpieczeństwa, porządku i dyscypliny; prawidłowe rozmieszczenie skazanych w ośrodku; prowadzenie akt i ewidencji skazanych; prowadzenie sekretariatu i składnicy akt ośrodka, załatwianie czynności związanych z realizacją nagród i kar dyscyplinarnych; załatwianie czynności związanych z pomocą postpenitencjarną; opracowywanie sprawozdawczości. Zakres czynności działu finansowo-gospodarczego w zakresie problematyki skazanych obejmował, między innymi, zadania związane z: obliczaniem i potrącaniem kosztów pobytu skazanych w ośrodku; organizowaniem ich wyżywienia; prowadzeniem depozytów; załatwianiem spraw związanych z wypłacaniem wynagrodzeń i innych należności skazanych oraz spraw związanych z egzekucją należności wierzycieli; zapewnieniem warunków higieniczno-sanitarnych w ośrodku. W 1975 r. nastąpiła kolejna reorganizacja, w wyniku której utworzono osobne działy: finanso- 16 Kierownik działu finansowo-gospodarczego, a od 1975 r. działu finansowego realizował swoje obowiązki również na podstawie Uchwały nr 187 Rady Ministrów z dnia 12 maja 1959 r. w sprawie rewizji finansowo-księgowej państwowych jednostek organizacyjnych (M. P. Nr 58, poz. 278). 94

Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego wy i gospodarczy 17. W nowym układzie organizacyjnym sprawy związane z wypłacaniem wynagrodzeń i innych należności skazanych, jak również sprawy egzekucji należności wierzycieli, potrącanie kosztów związanych z pobytem w ośrodku oraz prowadzenie depozytów wartościowych i pieniężnych skazanych realizował dział finansowy. Natomiast dział gospodarczy miał za zadanie organizowanie wyżywienia skazanych, zapewnienie właściwych warunków higieniczno-sanitarnych w ośrodku oraz obliczanie kosztów związanych z pobytem skazanych umieszczonych w ośrodku. Personel ośrodków składał się z funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz pracowników niebędących funkcjonariuszami. W zakresie spraw osobowych kierownik ośrodka posiadał uprawnienia naczelnika wojewódzkiego aresztu śledczego, to znaczy mógł: przyjmować do służby, ustalać uposażenie, mianować na stanowisko, przenosić z tego stanowiska oraz zwalniać ze służby. Powierzanie funkcjonariuszom poszczególnych stanowisk w ośrodkach odbywało się na zasadach stosowanych w Służbie Więziennej, wobec pracowników natomiast stosowano przepisy powszechnego ustawodawstwa pracy. Wykaz stanowisk oraz liczbę funkcjonariuszy i pracowników ośrodka określał Dyrektor Centralnego Zarządu zarządzeniami organizacyjnymi, ustalanymi indywidualnie dla każdego ośrodka. Tworząc kadrę pierwszego ośrodka posłużono się przepisem o uposażeniu funkcjonariuszy Służby Więziennej 18. Zawarto w nim tabelę stanowisk służbowych istniejących dotychczas w Służbie Więziennej, wprowadzając nowe, niestosowane dotychczas, stanowiska: kierownika ośrodka i strażnika porządkowego. Kadrę pierwszych ośrodków przystosowania społecznego tworzyli: kierownik ośrodka, kierownicy działów, inspektorzy, instruktorzy i referenci, magazynier, sekretarz, szef kuchni, kierowcy i strażnik porządkowy 19. Zróżnicowanie stanowisk na inspektorskie, instruktorskie i referenckie spowodowane było odmiennymi wymaganiami w zakresie wykształcenia. Jedyne, co odróżniało funkcjonariuszy ośrodków od funkcjonariuszy zakładów karnych i aresztów śledczych, to wyższe stawki dodatków do uposażenia zasadniczego, z uwagi na pracę ze szczególnie zdemoralizowaną 17 AAN (ACZSW, teczka nr 17/109), Zarządzenie Nr 2 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 29 stycznia 1975 r. w sprawie podziału czynności pomiędzy działami finansowym i gospodarczym w ośrodkach przystosowania społecznego [niepublikowane], k. 8 9. 18 Zob. cyt. Zarządzenie Nr 73/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. zmieniające zarządzenie w sprawie uposażenia funkcjonariuszy Służby Więziennej...; AAN (ACZSW, teczka nr 17/71), Uchwałę Nr 59/67 Rady Ministrów z dnia 30 marca 1967 r. w sprawie uposażenia funkcjonariuszy Służby Więziennej [niepublikowaną], k. 74 92; AAN (ACZSW, teczka nr 17/7), Zarządzenie Nr 87/67/CZW Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 kwietnia 1967 r. w sprawie uposażenia funkcjonariuszy Służby Więziennej [niepublikowane], k. 66 84. 19 Było to praktycznie jedyne stanowisko ochronne w ośrodku do 1972 r. (przyp. aut.). 95

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego grupą skazanych 20. Przy tworzeniu kadry pierwszych ośrodków kierowano się zasadą oszczędności i niezwiększania planowanych kosztów budżetowych przeznaczonych na więziennictwo 21. Normatywy i zasady ustalania limitów etatów oraz wykazy stanowisk w ośrodkach przystosowania społecznego określono dopiero w 1975 r. na gruncie ówczesnych przemian w więziennictwie oraz w późniejszych, kolejnych uregulowaniach resortowych 22. Ostatecznie w skład kierownictwa ośrodka wchodzili: naczelnik; zastępca naczelnika (wyłącznie w ośrodkach o średniej liczbie skazanych ponad 300); inspektor do spraw kadr; inspektor do spraw politycznych (dopiero od 1981 r. przyp. aut.). Dział resocjalizacyjno-administracyjny grupował następujące stanowiska służbowe: kierownik; instruktor (inspektor) 23 do spraw ochrony wewnętrznej (1 na każde 100 skazanych); referent (instruktor) do spraw przeciwpożarowych i uzbrojenia; dowódcy zmian (po 4 w każdym ośrodku); oddziałowi (według potrzeb wynikających z planu ochrony i obrony ośrodka); strażnicy (na tych samych zasadach); wychowawcy (1 na nie więcej niż 40 skazanych); psycholog; referenci (instruktorzy) do spraw ewidencji i zatrudnienia (1 na każde 100 skazanych). W dziale finansowym zatrudniano: głównego księgowego; referenta (inspektora) do spraw finansowych (1 na każde 100 skazanych) oraz depozytora (1 na każde 100 skazanych). W skład działu gospodarczego wchodził: kierownik; referent (inspektor) gospodarczy (do 2 ponad 100 skazanych); konserwator; magazynier; szef kuchni oraz kierowca. W skład typowej komórki organizacyjnej służby zdrowia wchodzili: kierownik (zarazem lekarz internista) zatrudniony na 0,5 etatu; stomatolog 0,5 etatu; lekarz lub technik analityk 0,25 etatu; lekarz lub 20 Zob. AAN (ACZSW, teczka nr 17/87), Uzasadnienie do projektu Zarządzenia Nr 73/70/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 września 1970 r. zmieniającego zarządzenie w sprawie uposażenia funkcjonariuszy Służby Więziennej [niepublikowane], k. 274 278. 21 Tamże. 22 AAN (ACZSW, teczka nr 17/108), Zarządzenie Nr 82/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie trybu ustalania etatów dla jednostek budżetowych więziennictwa [niepublikowane], k. 236 264; AAN (ACZSW, znak akt 17/111), Zarządzenie Nr 02 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 3 marca 1976 r. w sprawie normatywów i zasad ustalania limitów etatów oraz wykazów stanowisk dla zakładów karnych, aresztów śledczych, ośrodków przystosowania społecznego i ich oddziałów zewnętrznych [odtajnione w 1988 r., niepublikowane], k. 42 66; AAN (ACZSW, teczka nr 17/119), Zarządzenie Nr 04 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 9 kwietnia 1980 r. zmieniające zarządzenie w sprawie normatywów i zasad ustalania limitów etatów oraz wykazów stanowisk dla zakładów karnych, aresztów śledczych, ośrodków przystosowania społecznego i ich oddziałów zewnętrznych [odtajnione w 1988 r., niepublikowane], k. 76 94; AAN (ACZSW, teczka nr 17/136), Zarządzenie Nr 1 Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z dnia 14 stycznia 1988 r. zmieniające zarządzenie w sprawie normatywów i zasad ustalania limitów etatów oraz wykazów stanowisk dla zakładów karnych, aresztów śledczych, ośrodków przystosowania społecznego i ich oddziałów zewnętrznych [niepublikowane], k. 3 18. 23 Przy stanowiskach służbowych określonych alternatywnie, stanowiska w nawiasach dotyczyły osób z wyższym wykształceniem. 96

Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego technik rentgenolog 0,5 etatu; lekarz specjalista 0,5 etatu oraz pielęgniarki (1 na każde 200 skazanych). W przypadku uruchomienia na terenie ośrodka poradni specjalistycznej, np. przeciwalkoholowej, jej personel stanowili odpowiednio: kierownik (lekarz) zatrudniony na 0,5 etatu; psycholog do 0,5 etatu; pielęgniarka do 0,5 etatu. Struktura kadrowa ośrodków przystosowania społecznego ulegała dynamicznym zmianom w czasie istnienia tej instytucji. Ilość etatów przyznawanych poszczególnym ośrodkom uzależniona była od wielu różnych czynników, z których najważniejsze, to: kategoria ośrodka (uzależniona od kształtu architektonicznego, planowanej pojemności i potrzeb w zakresie zabezpieczenia ochronnego); aktualna sytuacja zaludnieniowa i zatrudnieniowa ośrodka; rodzaj prowadzonego w ośrodku i poza jego obrębem zatrudnienia; rodzaj osadzonej w ośrodku populacji; stopień specjalizacji prowadzonej w ośrodku działalności resocjalizacyjnej; rodzaj prowadzonej w ośrodku działalności specjalistycznej. Na ostateczny kształt zatrudnienia miała też wpływ aktualna sytuacja finansowa więziennictwa i budżetu państwa. Tabela 1 ukazuje średnie zatrudnienie w poszczególnych ośrodkach przystosowania społecznego w latach 1970 1990 24. Uśrednienie danych zawartych w tabeli wymógł fakt, że niemożliwe było ustalenie stałej liczby etatów w ośrodkach. Przedłużające się remonty obiektów, długotrwałe zmiany stanów osobowych skazanych (przeludnienie albo niedoludnienie ośrodków) itp. czynniki, powodowały częste zmiany decyzji dotyczących ilości etatów przyznawanych ośrodkom 25. Podanie dokładnej liczby etatów zakłócał również fakt, że niektóre ośrodki funkcjonowały na terenie innych zakładów penitencjarnych, co skutkowało niekiedy wspólną kadrą niektórych działów, np. w Zarębie Górnej. Tabela ukazuje więc przeciętną (typową) sytuację w tym zakresie, wskazując stany etatowe z okresu rozkwitu organizacyjnego danego ośrodka lub z okresu poprzedzającego jego zniesienie. 24 Średnie zatrudnienie w poszczególnych latach (po zaokrągleniu) przedstawiało się następująco: w 1970 r. zatrudnionych średnio było 56 funkcjonariuszy i pracowników; 104 w latach 1971 1974; 437 w 1975 r.; 463 w 1976 r.; 342 w 1977 r.; 581 w latach 1978 1980; 546 w 1981 r.; 476 w 1982 r.; 276 w latach 1983 1986 r. i 329 w latach 1987 1990. 25 W trakcie badań stwierdzono, że ostatnie decyzje kadrowe związane ze zmianą ilości etatów były podejmowane przez Centralny Zarząd jeszcze w pierwszej połowie lutego 1990 r. a więc w okresie bezpośrednio poprzedzającym zniesienie ośrodków przystosowania społecznego. 97

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego Tabela 1. Średnia liczba funkcjonariuszy i pracowników zatrudnionych w latach 1970 1990 w ośrodkach przystosowania społecznego zdrowia gospodarczy finansowy resocjalizacyjno-administracyjny kierownictwo Dział, służba Nazwa stanowiska Biedkowo Czersk Zaręba. Słońsk Ośrodek przystosowania społecznego Garbalin Żytkowice naczelnik 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 inspektor ds. politycznych referent ds. kancelarii tajnej i archiwum Bojanowo Kłodzko 1 1 1 1 1 1 1 1 8 1 1 1 1 1 1 1 1 7 sekretarka 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 12 kierownik 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 inspektor ds. ochrony wewnętrznej 1 1 2 2 1 1 1 1 10 dowódca zmiany 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 52 referent ds. ochrony ppoż. i uzbrojenia 1 1 1 1 1 1 1 1 8 oddziałowy 15 6 2 12 16 14 16 12 7 4 8 3 9 15 139 strażnik 11 4 4 17 13 42 10 9 5 5 10 12 4 4 150 wychowawca 3 2 2 5 4 7 3 3 2 2 2 2 2 5 44 psycholog 1 1 1 1 1 5 inspektor ds. ewidencji i zatrudnienia 2 1 1 3 2 2 1 2 1 1 2 1 1 2 22 główny księgowy 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 12 instruktor 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 12 depozytor 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 13 kierownik 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 instruktor 1 1 1 3 1 4 1 2 1 1 1 1 3 21 konserwator 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 2 17 magazynier 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 2 2 17 szef kuchni 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 2 16 kierowca 2 1 1 2 2 3 2 1 1 1 2 1 1 3 23 kierownik-lekarz 1 0,25 1,25 0,5 1 0,5 1 0,25 0,25 0,5 0,5 0,3 0,5 7,8 pielęgniarka 1 0,25 1 1 2 0,5 1 0,25 0,25 1 1 2 0,5 11,75 Adamowo Złotów Trzebinia Gostków Opole Jasło Razem poradnia A.A. kierownik-lekarz 0,3 0,25 0,3 0,3 0,3 0,3 1,75 psycholog 0,3 0,25 0,3 0,3 0,3 0,3 1,75 pielęgniarka 0,3 0,25 0,3 0,3 0,3 1,45 instruktor terapii zajęciowej 1 1 Razem 55,9 30,5 18 63 61,5 95 50,5 49,9 30,5 26,5 45,4 34,5 37,9 55,9 655 Źródło: ACZSW, obliczenia własne autora 98

Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego Poziom wykształcenia kadry ośrodków przystosowania społecznego nie odbiegał od ogólnego poziomu wykształcenia w całej Służbie Więziennej. W początkowym okresie ich funkcjonowania wyższe i średnie wykształcenie posiadała stosunkowo nieliczna grupa funkcjonariuszy, głównie kadra kierownicza i wychowawcza, choć też niekiedy niecała. Druga połowa lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte to okres dynamicznego nadrabiania niedostatków w tym zakresie. W okresie poprzedzającym zniesienie omawianej instytucji wyższe wykształcenie posiadało już 66,34% funkcjonariuszy pełniących służbę na stanowiskach oficerskich, studiowało natomiast dalszych 9,19% funkcjonariuszy z tych stanowisk. Spośród osób pełniących służbę na stanowiskach podoficerskich średnie z tych stanowisk. Spośród osób pełniących służbę na stanowiskach podoficerskich średnie wykształcenie posiadało 52,9% funkcjonariuszy, dalszych 10,68% pobierało naukę w szkołach średnich, w tym przede wszystkim w Liceum Penitencjarnym dla Pracujących w Warszawie i jego terenowych filiach. Realizowano również w szerokim zakresie szkolenie zawodowe kadry w szkołach Służby Więziennej (oficerskiej i podoficerskiej) oraz na kursach specjalistycznych. We wszystkich ośrodkach funkcjonowały organizacje partyjne. Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (P. Z. P. R.) i sojuszniczych stronnictw Stronnictwa Demokratycznego (S.D.) i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (Z.S.L.) stanowili 47,7% ogółu zatrudnionych w ośrodkach, natomiast kadra kierownicza była upartyjniona całkowicie 26. Przez cały okres istnienia ośrodków nie były jednak w pełni zaspokojone potrzeby kadrowe w ogóle oraz w zakresie obsady niektórych stanowisk specjalistycznych (pedagodzy, psycholodzy, lekarze) 27. Przyczyn tego zjawiska upatrywano w: nieatrakcyjnych warunkach służby (niezadowalające wynagrodzenie, duża dyspozycyjność służbowa, konieczność wykonywania zadań ochronnych niewchodzących w zakres stałych obowiązków służbowych, powiązanie więziennictwa z krajowym systemem bezpieczeństwa państwa) 28, znacznym oddaleniu wszystkich niemal ośrodków od dużych aglomeracji miejskich oraz ogólnej, nierzadkiej w tym okresie, niechęci do zatrudniania kobiet w więziennictwie (przyp. aut.). 26 AAN (ACZSW, teczka nr 80/252/3), Aktualne problemy więziennictwa tekst wystąpienia Dyrektora Generalnego w Ministerstwie Sprawiedliwości, dr. Romualda Soroko na kolegium Ministerstwa Sprawiedliwości 14 września 1988 r. [niepublikowane], k. 179 204. 27 Tamże. 28 Wyższe stany gotowości resortów siłowych w ówczesnej Polsce (milicja, wojsko) implikowały podobne stany w więziennictwie (stan wzmożonej czujności, stan ostrego pogotowia). Miały one miejsce w czasie świąt religijnych, państwowych, wizyt głów innych państw, strajków, stanów klęski żywiołowej i innych nadzwyczajnych wydarzeń w życiu społecznym. Za dodatkową służbę pełnioną w tych okresach przez funkcjonariuszy innych służb niż ochronna, dodatkowe wynagrodzenie nie przysługiwało (przyp. aut.). 99

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego Ośrodki przystosowania społecznego mogły być zorganizowane jako ośrodki o zwykłych i surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego oraz jako ośrodki dla osób wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych. Mogły one być tworzone, jako odrębne jednostki administracyjne lub jako oddziały tej jednostki. Ośrodek o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego mógł być również utworzony w wydzielonej części zakładu karnego lub aresztu oraz jako oddział ośrodka o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego 29. Do ośrodka o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego byli kierowani skazani niesprawiający trudności wychowawczych i korzystający z podstawowego zakresu praw i obowiązków. W ośrodku o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego umieszczano osoby, które, ze względu na agresywną postawę wobec otoczenia lub uporczywe uchylanie się od wykonywania nałożonych obowiązków, stwarzały znaczne zagrożenie społeczne oraz osoby, w stosunku do których orzeczono karę dyscyplinarną w postaci przeniesienia do ośrodka o surowszych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego. W stosunku do skazanych umieszczonych w tym ośrodku miały zastosowanie przepisy ogólne z licznymi ograniczeniami praw i zwiększonym zakresem obowiązków. Okresu pobytu w tym ośrodku nie określano z góry. Zależał on właściwie od postępów w procesie resocjalizacji, z tym, że nie powinien być krótszy niż sześć miesięcy. Naczelnik takiego ośrodka mógł zarządzić przeniesienie skazanego do ośrodka o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego, jeżeli prowadzona działalność resocjalizacyjna spowodowała zmianę jego postawy, a zwłaszcza przestrzeganie ustalonego porządku i dyscypliny. Sędzia penitencjarny lub naczelnik ośrodka kierował do ośrodka dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych skazanych po przebytych chorobach psychicznych, psychopatów, charakteropatów, oligofreników i nałogowych alkoholików, pod warunkiem, że wymagali odrębnego traktowania. Skierowanie takie musiało być poprzedzone odpowiednią opinią lekarską. W ośrodku tego typu stosowano przepisy dotyczące pobytu w ośrodku o zwykłych warunkach oddziaływania resocjalizacyjnego, z tym, że naczelnik ośrodka mógł, w porozumieniu z personelem specjalistycznym, dokonać odstępstw od zasad regulaminowych w zakresie wynikającym z potrzeby uwzględnienia osobowości lub stanu zdrowia osób w tym ośrodku. Skazanych umieszczonych w tego rodzaju ośrodku kierowano, w zależności od potrzeby, do ośrodka o zwykłych albo surowszych warunkach oddziaływania resocjali- 29 Zarządzenie Nr 77/74/P Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 sierpnia 1974 r. zmieniające zarządzenie Tymczasowy regulamin ośrodków przystosowania społecznego (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. z 1975 r. Nr 3, poz. 24). 100

Rozwój struktury organizacyjnej ośrodków przystosowania społecznego zacyjnego, jeżeli w wyniku oddziaływania leczniczo-wychowawczego nie wymagali już oni odrębnego traktowania. Rozwiązania prawne i organizacyjne wprowadzone w 1975 r. nadały ostateczny kształt ośrodkom przystosowania społecznego. Do czasu ich zniesienia w 1990 r. została zachowana ich struktura organizacyjna i praktycznie nie dokonywano już więcej zmian w tym zakresie. W żadnym z ośrodków nie powstało stanowisko zastępcy naczelnika, nigdy też nie powstały działy penitencjarne. Zarządzenia organizacyjne (decyzje administracyjne określające ilość etatów przydzielanych poszczególnym ośrodkom) umożliwiły natomiast utworzenie służby zdrowia w każdym ośrodku oraz poradni antyalkoholowych w niektórych ośrodkach, brak w nich natomiast jakiejkolwiek informacji na temat struktur organizacyjnych w zakresie działalności przeciwnarkotycznej. W dokumentacji ośrodków oraz w opracowaniach analitycznych Centralnego Zarządu Zakładów Karnych nie odnotowano jakiejkolwiek wzmianki na temat powołania i działalności rad ośrodków. Warto zaznaczyć, że rodzaj ośrodka nie wpływał w zasadniczy sposób na kształt jego struktury, ponieważ poszczególne jego rodzaje różniły się jedynie ilością funkcjonariuszy na poszczególnych stanowiskach. Pod względem strukturalnym ośrodki przystosowania społecznego stanowiły typową płaską strukturę organizacyjną, charakteryzującą się małą ilością szczebli organizacyjnych, sporą ilością komórek organizacyjnych i samodzielnych stanowisk 30. Ze względu na rodzaj przeważającej więzi organizacyjnej ośrodki były typowymi strukturami liniowymi. Składała się na to jedność kierowania i ściśle określona indywidualna odpowiedzialność. W strukturze tej, na czele każdej komórki organizacyjnej stał jeden przełożony, który kierował jej całą działalnością, a który z kolei podlegał naczelnikowi ośrodka. Taki typ sprzężenia służbowego (hierarchicznego) był typowy dla instytucji mundurowych. Uwzględnienie stopnia formalizacji pozwalało na określenie omawianych struktur jako sformalizowanych. Wpływały na to dość szczegółowo określone zakresy zadań ośrodków, ich komórek organizacyjnych, samodzielnych pracowników oraz pozostałych wykonawców. Z uwagi na stopień scentralizowania decyzji kierowniczych ośrodki były typowymi strukturami scentralizowanymi, gdyż ich działalność kierowana była bezpośrednio przez kierownika instytucji. Schemat struktury organizacyjnej typowego ośrodka, wraz z graficznie uwidocznionymi więziami organizacyjnymi pomiędzy poszczególnymi stanowiskami pracy i komórkami organizacyjnymi ukazuje rysunek na następnej stronie. 30 M.R. Kalaman, Struktura organizacyjna więziennictwa..., s. 10. 101

Rozwój organizacyjny instytucji ośrodka przystosowania społecznego Schemat OPS Struktura organizacyjna ośrodka przystosowania społecznego (opracowanie własne) 102