Europa Środkowo-Wschodnia: historia, kultura, literatura, język. Spojrzenie interkulturowe Warszawa, 27 czerwca 2014 r. Udział książek tłumaczonych z języków narodowych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w światowym obiegu przekładów Anna Seweryn Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytet Śląski w Katowicach
Źródło: http://www.drukarniapatria.pl Książka w procesie komunikacji społecznej funkcjonalne narzędzie przekazu informacji i wiedzy; jeden z podstawowych nośników rozmaitych treści kulturowych artystycznych, literackich, naukowych, popularyzatorskich, edukacyjnych, użytkowych; świadectwo, a jednocześnie bodziec do stałego rozwoju szeroko rozumianej twórczości intelektualnej; mechanizm rozpowszechniania idei i wartości; czynnik sprzyjający nawiązywaniu i podtrzymywaniu więzi społecznych. Zasięg społecznego oddziaływania książek jest jednak silnie uzależniony od ich języka wydania. 2
Książka w perspektywie międzynarodowej Źródło: http://bialywiatr.com nauki ścisłe i przyrodnicze (podstawowe i stosowane) dominacja języka angielskiego jako podstawowego narzędzia porozumiewania się uczonych; humanistyka i nauki społeczne, a zwłaszcza literatura piękna przewaga publikacji w językach narodowych właściwych dla autorów tekstów (często są to języki mało rozpowszechnione), jeśli książki mają dotrzeć do zagranicznych odbiorców, na ogół muszą zostać przetłumaczone. 3
Przekład jako narzędzie komunikacji międzykulturowej znaczenie kulturotwórcze i cywilizacyjne; włączenie piśmiennictwa różnych narodów do światowego obiegu szeroko rozumianej kultury i umożliwienie mu zaistnienia w świadomości czytelników zagranicznych; medium kontaktu języków i kultur; wzbogacanie własnej kultury piśmienniczej ( dostęp do obcego dorobku intelektualnego); inicjacja zagranicznej recepcji tekstów własnych ( udostępnianie ich owym obcym ); element procesu kształtowania i kultywowania wspólnego dziedzictwa kulturowego ludzkości ( wymiana wiedzy, wartości, tradycji i sztuki). Źródło: http://www.palaisdesbeauxarts.fr 4
Bibliografie przekładów źródło danych bibliograficznych (i faktograficznych) funkcje dokumentacyjno- informacyjne; źródło danych ilościowych do badań bibliometrycznych cenny materiał do analizowania obiegu i recepcji kultury w wymiarze międzynarodowym. Index Translationum międzynarodowa bibliografia przekładów książek 1932 Institut international de coopération intellectuelle / UNESCO, efekt współpracy międzynarodowej ośrodków bibliograficznych krajów należących do UNESCO, ponad 3,5 mln opisów bibliograficznych (dane od 1979 r. online + dane od 1932 r. w rocznikach drukowanych), nieograniczony zakres (wszystkie dziedziny wiedzy) oraz zasięg językowy (ok. 1100 języków) i geograficzny (ok. 150 krajów), ograniczony zasięg wydawniczo-formalny (książki, bez względu na formę piśmienniczą). 5
6
Analiza bibliometryczna cele: diagnoza stanu i ewolucji międzyjęzykowej komunikacji piśmienniczej dokonującej się za pośrednictwem książek, określenie miejsca przekładów z języków narodowych krajów Europy Środkowo-Wschodniej we współczesnych relacjach międzykulturowych; metodyka: źródło danych bibliograficznych: Index Translationum ; dwie perspektywy czasowe: analiza synchroniczna 1981-2000, analiza diachroniczna 1981-1990 i 1991-2000; zakres analiz: w aspekcie formalnym: dynamika światowej produkcji wydawniczej w odniesieniu do przekładów, kraje wydania przekładów, języki źródłowe i docelowe w przekładach; w aspekcie rzeczowym: struktura tematyczna rynku przekładów. 7
średnia roczna liczba edycji przekładów 120000 Dynamika światowej produkcji wydawniczej przekładów książek (zarys ogólny 1955-2007) 100000 80000 60000 109 276 40000 77 356 20000 28 000 36 000 48 500 56 110 0 1955-1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 2000-2007 ogółem 3 200 000 edycji 8
liczba edycji przekładów 61 522 1986 łącznie 1 266 877 edycji 72 426 75 416 77 382 1996 1997 1998 2000 76 284 83 831 73 946 1995 1999 71 873 1994 67 159 40000 1993 61 948 54 575 1991 1992 54 737 48 033 57 558 1990 1989 1988 62 278 60 001 1985 1987 56 095 1984 51 539 1983 0 50 406 10000 1982 20000 49 868 30000 1981 Dynamika światowej produkcji wydawniczej przekładów książek (perspektywa rok do roku 1981-2000) 90000 80000 70000 60000 50000 9
Udział przekładów w ogólnej produkcji wydawniczej Kraj wydania Udział przekładów świat 9% (1960.) / 7% (1980.) / 5% (2000.) Wielka Brytania 3% USA 3% Irlandia 3% Belgia 10% Niemcy 13% Francja 17% Polska 11% (1976-1985) / 17% (1986-1995 ) / 26% (1996-2000) Dania 20% Hiszpania 25% Włochy 25% Holandia 25% Grecja 36% Portugalia 44% Szwecja 60%
Kraje wydania przekładów (łącznie 134 kraje) L.p. Kraj wydania Liczba przekładów Udział w rynku przekładów ogółem średnio rocznie* średnio rocznie* 1. Niemcy (do 1990 RFN) 173668 8683 13,8% 2. ZSSR (do 1991) 78303 7118 13,0% 3. Hiszpania 145713 7286 11,6% 4. Francja 103778 5189 8,0% 5. Japonia 75167 3758 5,7% 6. Rosja (od 1992) 23609 3934 5,6% 7. Holandia 55579 2779 4,4% 8. Czechy (od 1993) 22600 2825 3,8% 9. Dania 42385 2119 3,3% 10. Brazylia 37394 1870 3,0% 11. Polska 38983 1949 2,9% 12. USA 33503 1675 2,7% 13. Włochy 35577 1779 2,7% 14. Węgry 31501 1575 2,4% 15. Finlandia 30756 1538 2,4% * średnie wartości roczne zostały obliczone za roczniki względnie wiarygodne 11
Kraje wydania przekładów ważniejsze tendencje Niemcy + Hiszpania + Francja 1/3 wszystkich edycji przekładów Europa blisko 80% przekładów (przy czym 70% edycji europejskich pochodzi z krajów zachodnioeuropejskich) 28 krajów, w których ukazuje się relatywnie dużo tłumaczeń i które systematycznie nadsyłają dane o nich do UNESCO aż 88,6% przekładów Obieg piśmiennictwa dostępnego w przekładach odbywa się w obrębie niezbyt licznej grupy krajów aktywnie uczestniczących w przekładowej wymianie 12
Struktura tematyczna przekładów Zakres wymiany informacji, wiedzy i kultury poprzez tłumaczenia książek jest uwarunkowany specyfiką książki jako nośnika różnego typu treści i rolą, jaką pełni ona w komunikacji piśmienniczej w różnych dziedzinach. W świetle statystyk rola przekładów książek jest większa w przestrzeni szeroko pojętej kultury popularnej, masowej, niż w komunikacji stricte naukowej UDC 0 UDC 1 UDC 2 UDC 3 UDC 5 UDC 6 UDC 7 UDC 8 UDC 9 Dział ogólny Filozofia. Psychologia Religia. Teologia Nauki społeczne. Nauki ścisłe i przyrodnicze Nauki stosowane Sztuka. Rozrywki. Sport Język. Literatura Geografia. Biografistyka. Historia UKD 8 621 922 49% UKD 9 84 614 7% UKD 0 12 504 1% UKD 1 75 633 6% UKD 2 85 586 7% UKD 3 115 569 9% UKD 5 53 284 4% UKD 6 145 933 11% UKD 7 71 785 6% 13
niemiecki hiszpański francuski angielski japoński holenderski rosyjski portugalski duński włoski polski czeski węgierski fiński norweski koreański szwedzki bułgarski słowacki pozostałe 198 104 (15,6%) 149 152 (11,7%) 129 231 (10,2%) 82 077 (6,5%) 75 670 (5,9%) 67 795 (5,3%) 54 913 (4,3%) 50 099 (3,9%) 39 621 (3,1%) 38 761 (3,0%) 38 549 (3,0%) 29 646 (2,3%) 29 331 (2,3%) 28 238 (2,2%) 25 124 (2,0%) 20 821 (1,6%) 18 759 (1,5%) 17 212 (1,4%) 12 260 (1%) 166 900 (13,1%) Języki docelowe (łącznie 469 języków) dominują tłumaczenia na języki własne, rodzime; przekłady na języki szeroko rozpowszechnione, głównie na angielski metoda językowej uniwersalizacji tekstu; tłumaczenia na tylko 5 języków połowa wszystkich przekładów 19 języków docelowych o udziale 1% łącznie 86,9% przekładów 200000 100000 0 11.
angielski francuski niemiecki rosyjski włoski hiszpański szwedzki łacina holenderski duński grecki klasyczny czeski polski węgierski japoński arabski norweski portugalski hebrajski pozostałe języki 131 075 (10,3%) 115 665 (9,1%) 73 168 (5,7%) 37 225 (2,9%) 28 334 (2,2%) 20 709 (1,6%) 11 926 (0,9%) 11 285 (0,9%) 11 095 (0,9%) 10 652 (0,8%) 10 156 (0,8%) 8 319 (0,7%) 7 929 (0,6%) 7 173 (0,6%) 6 904 (0,5%) 6 652 (0,5%) 6 048 (0,5%) 5 861 (0,5%) 81 968 (6,4%) 681 518 (53,5%) 700000 600000 Języki źródłowe (łącznie 571 języków) 500000 400000 300000 przekłady z tylko 3 najczęściej tłumaczonych języków łącznie aż 72,9% tłumaczeń (w latach 90. prawie 80%) przekłady z tylko 7 języków o udziale 1% łącznie 85,4% przekładów 200000 100000 0 13.
Języki najczęściej tłumaczone są jednocześnie tymi, na które przekłada się najwięcej. Obieg piśmiennictwa poprzez przekłady jest w znacznej mierze zawężony do grupy kilkunastu-kilkudziesięciu języków. Udział języków w wymianie przekładowej jest na ogół niesymetryczny. Przekłady służą zatem przede wszystkim wzmacnianiu i rozszerzaniu zasięgu oddziaływania tekstów pochodzących z niewielu języków i kultur silnych, a w mniejszym stopniu przyczyniają się do zagranicznej popularyzacji czy też umiędzynarodowienia tekstów powstałych w językach mało znanych. 16
1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 60000 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (1) 50000 40000 30000 20000 10000 0 angielski wszystkie pozostałe języki udział języka angielskiego: w l. 1960. 36%, w l. 1970. 40%, w l. 1980. 44%, od l. 1990. 60%; bardzo duża i stale pogłębiająca się dysproporcja pomiędzy liczbami przekładów z języka angielskiego oraz ze wszystkich pozostałych języków w globalnej strukturze językowej przekładów, we wszystkich krajach nieanglojęzycznych, we wszystkich dziedzinach wiedzy 17
1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (2) 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 języki europejskie języki zachodnioeuropejskie języki wschodnioeuropejskie języki pozaeuropejskie języki martwe lub zanikające wyraźna, nasilająca się przewaga ilościowa tłumaczeń z języków zachodnioeuropejskich (przeciętnie 83,2%) 18
Dynamika produkcji wydawniczej w zakresie przekładów z najczęściej tłumaczonych języków europejskich w latach 1981-2000 8000 języki zachodnioeuropejskie (z wyjątkiem angielskiego) / języki wschodnioeuropejskie 8000 7500 7000 6500 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 7500 7000 6500 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 francuski niemiecki włoski hiszpański szwedzki holenderski duński norweski portugalski fiński kataloński grecki nowożytny język rosyjski czeski polski węgierski serbsko-chorwacki rumuński bułgarski słowacki estoński ukraiński słoweński serbski chorwacki
1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (3) 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 język rosyjski czeski coraz mniejszy udział przekładów z języków wschodnioeuropejskich po upadku komunizmu: gwałtowny spadek liczby tłumaczeń z języka rosyjskiego (z 59 965 do 13 203 edycji) i ich udziału (z 10,8% do 1,8%) liczne w latach 1980. wydania radzieckie funkcjonowały przede wszystkim ( 2/3) na wewnętrznym rynku wydawniczym ZSRR Jeśli porównać liczby przekładów z języka rosyjskiego nie uwzględniając edycji radzieckich i rosyjskich to okazuje się, że po roku 1991 zainteresowanie zagranicznych wydawców piśmiennictwem rosyjskojęzycznym zmniejszyło się o około połowę z 21 425 do 10 302 przekładów. polski węgierski 20
Przekłady z języków wschodnioeuropejskich (9,5%) Język źródłowy 1981-2000 1981-1990 1991-2000 /z języków zachodnioeuropejskich 83,2%/ Zmiana liczebności przekładów Zmiana udziału w globalnym rynku rosyjski 73 168 5,7% 59 965 10,8% 13 203 1,8% -78,0% -9,0% czeski 10 156 0,8% 6 774 1,2% 3 382 0,5% -50,1% -0,7% polski 8 319 0,7% 4 572 0,8% 3 747 0,5% -18,0% -0,3% węgierski 7 929 0,6% 5 840 1,1% 2 089 0,3% -64,2% -0,8% serbsko-chorwacki 4 177 0,3% 3 696 0,7% 481 0,1% -87,0% -0,6% rumuński 3 556 0,3% 2 828 0,5% 728 0,1% -74,3% -0,4% bułgarski 2 609 0,2% 2 210 0,4% 399 0,1% -81,9% -67,7% -0,3% -12,3% słowacki 2 571 0,2% 1 685 0,3% 886 0,1% -47,4% -0,2% estoński 2 303 0,2% 1 273 0,2% 1 030 0,1% -19,1% -0,1% ukraiński 2 151 0,2% 1 854 0,3% 297 0,04% -84,0% -0,3% słoweński 1 529 0,1% 671 0,1% 858 0,1% +27,9% 0,0% serbski 1 525 0,1% 10 0,002% 1 515 0,2% +15050,0% +0,2% chorwacki 941 0,1% 6 0,001% 935 0,1% +15483,3% +0,1% 21
Struktura tematyczna przekładów z wybranych języków opublikowanych w latach 1981-2000 ukraiński polski bułgarski rumuński estoński słoweński czeski słowacki serbski rosyjski serbsko-chorwacki chorwacki węgierski wskaźniki globalne 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 6,1% 9,0% 13,1% 9,4% 7,9% 6,9% 9,2% 8,0% 6,7% 12,3% 15,0% 12,9% 3,1% 6,7% 6,9% 6,6% 20,3% 5,7% 5,6% 4,3% 19,3% 5,7% 8,1% 8,6% 6,7% 7,1% 6,0% 8,8% 5,9% 13,6% 11,5% 11,3% 6,1% 6,4% 19,8% 6,7% 20,6% 5,7% 9,0% 12,5% 13,5% 13,1% 4,2% 13,1% 8,9% 4,5% 5,6% 9,1% 9,9% 13,0% 17,3% 6,5% 13,0% 4,5% 6,8% 15,2% 2,9% 10,0% 15,4% 7,3% 3,9% 24,2% 10,5% 29,3% 20,1% 6,0% 35,6% 11,2% 11,0% 1,0% 17,6% 10,6% 70,9% 2,9% 52,8% 50,9% 46,0% 45,8% 49,1% 41,1% 40,3% 39,9% 36,8% 34,2% 30,5% 30,3% 30,2% UKD 9 UKD 7 UKD 6 UKD 5 UKD 3 UKD 2 UKD 1 UKD 0 UKD 8
Język źródłowy Kraje wydania przekładów z języków wschodnioeuropejskich w latach 1981-2000 Kraje, w których opublikowano najwięcej przekładów z danego języka Udział przekładów wydanych w Polsce rosyjski ZSSR (do 1991) 56,1% Niemcy (do 1990 RFN) 5,7% Czechosłowacja (do 1992) 3,8% 2,4% czeski Czechosłowacja (do 1992) 37,4% Niemcy (do 1990 RFN) 10,2% ZSSR (do 1991) 7,1% 3,9% polski Polska 19,7% Niemcy (do 1990 RFN) 14,0% ZSSR (do 1991) 8,9% 19,7% węgierski Węgry 56,0% Niemcy (do 1990 RFN) 7,2% ZSSR (do 1991) 6,0% 2,4% serbsko-chorwacki Jugosławia (do 2001) 70,5% ZSSR (do 1991) 4,8% Niemcy (do 1990 RFN) 2,9% 2,5% rumuński Rumunia 62,2% ZSSR (do 1991) 5,4% Francja 4,5% 1,1% bułgarski Bułgaria 41,1% ZSSR (do 1991) 25,1% Czechosłowacja (do 1992) 7,0% 2,9% słowacki Czechosłowacja (do 1992) 43,4% Słowacja (od 1993) 14,4% ZSSR (do 1991) 9,8% 7,9% estoński ZSSR (do 1991) 46,1% Estonia (od 1991) 34,3% Finlandia 5,6% 1,1% ukraiński ZSSR (do 1991) 74,5% Czechosłowacja (do 1992) 3,7% Ukraina (od 1992) 2,6% 2,0% słoweński Słowenia (od 1991) 35,9% Jugosławia (do 2001) 33,0% Austria 6,5% 1,1% serbski Jugosławia (do 2001) 63,1% Francja 4,7% Niemcy (do 1990 RFN) 4,3% 1,0% chorwacki Chorwacja (od 1991) 58,6% Słowenia (od 1991) 6,4% Niemcy (do 1990 RFN) 6,0% 1,7%
Języki oryginałów dominujące w przekładach opublikowanych w wybranych krajach Europy Wschodniej Kraj Liczba języków oryginałów Dominujące języki oryginałów ang. fr. niem. ros. inny Razem dominujące języki ZSSR (do 1991) 170 10,3% 4,3% 54,7% 69,3% Rosja (od 1992) 137 62,5% 13,7% 6,6% 82,8% Czechosłowacja (do 1992) 70 11,1% 22,3% 26,7% czeski 60,1% Czechy (od 1993) 64 50,6% 5,7% 35,3% 91,7% Słowacja (od 1993) 38 47,2% 16,6% 9,6% czeski 73,4% Polska Węgry Bułgaria Rumunia 1981-1990 70 28,1% 11,7% 14,5% 54,3% 1991-2000 65 63,5% 8,9% 13,0% 85,4% 1981-1990 75 21,4% 10,3% 29,6% węg. 61,3% 1991-2000 65 57,0% 7,8% 20,2% 85,0% 1981-1990 62 15,2% 31,8% 16,3% bułg. 63,4% 1991-2000 59 65,4% 10,7% 9,6% 85,7% 1981-1990 51 11,3% 11,0% 46,6% rum. 68,9% 1991-2000 55 48,7% 25,2% 7,7% 81,6%
Wyniki wielu analiz potwierdzają powszechne przekonanie, że w okresie komunizmu udział krajów i języków Europy środkowowschodniej w międzynarodowym obiegu informacji i kultury był przedmiotem rozmaitych manipulacji i podporządkowany był celom polityczno-ideologicznym. 25
Rola przekładów jako instrumentu zrównoważonego, autentycznie demokratycznego, międzynarodowego dialogu kultur, mimo ogromnego potencjału w tym zakresie, jest jednak ograniczona. Czynniki najsilniej oddziałujące na intensywność, kierunki i zakres międzynarodowych przepływów piśmiennictwa w przekładach: procesy globalizacji, prowadzące do swoistej konwergencji przejmowanie wzorców istniejących w tzw. kulturze zachodniej (w tym upowszechnianie się języka angielskiego w komunikacji międzynar.), międzynarodowa sytuacja społeczno-gospodarczo-polityczna. Jednocześnie jednak: relatywnie duża różnorodność w skali mikro w obrębie światowego rynku książki przekładowej oraz o nierównomierna dynamika jego ewolucji Będąc jednocześnie wyrazem różnorodności kulturowej świata i odbiciem zachodzących w nim tendencji do unifikacji, rynek książki tłumaczonej znakomicie ilustruje typowy dla współczesnej kultury paradoks jednoczesnej globalizacji i indywidualizacji. 26
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ anna.seweryn@us.edu.pl 27