ARTYKUŁ 15 - PRAWO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO SAMODZIELNOŚCI, INTEGRACJI SPOŁECZNEJ I DO UDZIAŁU W ŻYCIU WSPÓLNOTY

ARTYKUŁ 15 - PRAWO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO SAMODZIELNOŚCI, INTEGRACJI SPOŁECZNEJ I DO UDZIAŁU W ŻYCIU WSPÓLNOTY Ustęp 1 Pytanie A Kryteria stosowane w celu przyznawania statusu osoby niepełnosprawnej, liczba osób niepełnosprawnych, w tym w wieku aktywności zawodowej. Kryteria oceny niepełnosprawności określa ustawa z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych i przepisy wykonawcze do niej. Kryteria te określone są odrębnie dla: osób powyżej 16 roku życia, osób, które nie ukończyły 16 roku życia. W przypadku osób w wieku powyżej 16 lat, kryteria dotyczą: sprawności organizmu, w tym zaburzeń i ograniczenia jego funkcji i struktury (kryterium biologiczne/medyczne), ograniczonej zdolności do: - samodzielnej egzystencji (zdolność samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych - samoobsługi, poruszania się i komunikacji) oraz - samodzielnego pełnienia ról społecznych (kryterium społeczne, uwzględniające aktywność indywidualną i społeczną), konieczności opieki i/lub udzielania pomocy w funkcjonowaniu indywidualnym i społecznym (zakres niezbędnego wsparcia), zdolności do pracy zarobkowej (kryterium zawodowe). Ponieważ ocena niepełnosprawności osób w wieku powyżej 16 roku życia podlega gradacji według stopni: znacznego, umiarkowanego i lekkiego, określone są standardy kwalifikowania do stopni niepełnosprawności. W przypadku osób w wieku do 16 lat, kryteria oceny niepełnosprawności są następujące: naruszona sprawność organizmu - fizyczna lub psychiczna, spowodowana wadą wrodzoną, długotrwałą chorobą lub uszkodzeniem organizmu (kryterium biologiczne/medyczne), przewidywany okres upośledzenia stanu zdrowia (kryterium czasowe); za niepełnosprawne może być uznane wyłącznie dziecko, u którego przewidywany okres naruszenia sprawności organizmu przekracza 12 miesięcy, niezdolność zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych takich jak: - samoobsługa, - samodzielne poruszanie się, - komunikowanie z otoczeniem w sposób typowy ( normalny ) dla danego wieku rozwojowego (kryterium społeczne, uwzględniające aktywność indywidualną). Ocena wpływu skutków upośledzenia stanu zdrowia na zdolność zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych dokonywana jest z uwzględnieniem wieku dziecka, konieczność zapewnienia opieki lub pomocy w zaspokajaniu potrzeb życiowych (kryterium określające zakres wsparcia w funkcjonowaniu indywidualnym i społecznym); zakres opieki oceniany jest w odniesieniu do czynności opiekuńczych uznawanych za typowe w stosunku do zdrowego dziecka w danym wieku; konieczność stosowania systematycznych i częstych zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych w domu i poza domem (kryterium terapeutyczno rehabilitacyjne). Osoby niepełnosprawne prawnie, w tysiącach 2002 2003 2004 81

Według badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (za 2002 rok średniorocznie) Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej 4298 4175 4167 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat): 2555 2462 2458 Według narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w maju 2002 roku: Osoby niepełnosprawne ogółem 5457 w tym: osoby niepełnosprawne prawnie 4450 osoby niepełnosprawne prawnie w wieku poniżej 16 lat 135 X osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej 4326 X osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 16 lat i więcej 4315 X osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-59/64): 2608 X w wieku mobilnym (18-44 lata) 680 X w wieku niemobilnym (45-59/64) 1928 X Liczba orzeczeń o niepełnosprawności dzieci do 16 lat w okresie II kwartał 2002 - I kwartał 2003 Pytanie dodatkowe Co zostało uczynione, by odejść od medycznej definicji niepełnosprawności i przyjąć podejście o charakterze bardziej społecznym, podobne do przyjętego przez WHO w Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonalnej (International Classification of Functioning, ICF 2001) System orzekania o stopniu niepełnosprawności koncentruje się na potencjalnych zdolnościach i możliwościach osoby w zakresie jej aktywności indywidualnej i społecznej oraz określa wskazania co do programu rehabilitacji i integracji społecznej. W orzekaniu o niepełnosprawności stosowane są więc kryteria medyczno - społeczne, a kwalifikacji do odpowiedniego stopnia niepełnosprawności dokonuje zespół specjalistów: lekarz, pracownik socjalny, psycholog, doradca zawodowy. Pytanie B Działania podjęte w celu wprowadzenia w życie tego artykułu, na rzecz, odpowiednio, osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo, poprzez szkolenie zawodowe organizowane w ramach powszechnie obowiązujących rozwiązań za każdym razem, kiedy to możliwe lub w ramach wyspecjalizowanych instytucji publicznych lub prywatnych. Informacje dotyczące: (a) przeprowadzania oceny umiejętności zawodowych osób niepełnosprawnych (częstotliwość, warunki) oraz przyjętych kryteriów na potrzeby dokonywania oceny możliwości readaptacji zawodowej osoby niepełnosprawnej; (b) dostosowywania metod readaptacji zawodowej do wymagań rynku pracy. Osoby niepełnosprawne mają prawo do nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami. Szkoła dostosowuje treści, metody i organizację nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów. System oświaty daje uczniom niepełnosprawnym możliwość korzystania z pomocy psychologicznopedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej. Rodzice decydują, w jakiej formie odbywać się będzie kształcenie ich niepełnosprawnych dzieci. Jednostki samorządu terytorialnego otrzymują zwiększoną subwencję oświatową na ucznia niepełnosprawnego. Na dzieci niepełnosprawne uczące się w oddziałach integracyjnych została dodatkowo zwiększona wielkość subwencji. W roku 2003 we wszystkich gimnazjach w Polsce została przeprowadzona akcja informacyjna Czy naprawdę jesteśmy inni? Razem w naszej szkole, mająca na celu uwrażliwienie wszystkich uczniów na potrzeby rówieśników niepełnosprawnych. Przeprowadzony został również konkurs promujący współpracę szkół specjalnych ze szkołami integracyjnymi na rzecz dzieci niepełnosprawnych. 236 82

Osoby niepełnosprawne zdobywają wykształcenie zawodowe w szkołach ogólnodostępnych - w oddziałach ogólnodostępnych, oddziałach integracyjnych lub oddziałach specjalnych bądź w formie nauczania indywidualnego, a także w szkołach specjalnych. Uczniowie niepełnosprawni w szkołach ogólnodostępnych Szkoły 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 Podstawowe 58280 47457 45206 46544 Gimnazja 33304 28307 26340 28072 Licea ogólnokształcące 13104 5908 5246 4794 Zawodowe 20454 6366 5737 6026 Uczniowie niepełnosprawni w szkołach ogólnodostępnych, według rodzajów oddziałów Szkoły, oddziały 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 Szkoły podstawowe Oddziały specjalne 2156 1753 1733 1653 Oddziały integracyjne 8305 9120 10933 12641 Oddziały ogólnodostępne 43318 32842 30330 30166 Klasy terapeutyczne 1120 848 828 736 Klasy wyrównawcze 1847 1477 1667 1210 Inne formy 4501 3742 2210 2084 Gimnazja Oddziały specjalne 2343 1979 2011 1955 Oddziały integracyjne 1980 2531 3479 4434 Oddziały ogólnodostępne 27975 22977 20546 21361 Klasy terapeutyczne 753 610 787 830 Klasy wyrównawcze 2111 1951 1863 1683 Inne formy 1006 820 304 322 Licea ogólnokształcące Oddziały specjalne. 67 37 42 Oddziały integracyjne. 559 806 814 Oddziały ogólnodostępne. 5282 4403 3938 Szkoły zawodowe Oddziały specjalne. 417 371 485 Oddziały integracyjne. 391 420 587 Oddziały ogólnodostępne. 5558 4946 4954 Oddziały z uczniami niepełnosprawnymi w szkołach ogólnodostępnych Szkoły, oddziały 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 Szkoły podstawowe Oddziały specjalne 238 214 229 229 Oddziały integracyjne 1899 2326 2727 3004 Oddziały ogólnodostępne 11817 10814 11639 11906 Gimnazja Oddziały specjalne 197 185 194 202 Oddziały integracyjne 422 575 798 1000 Oddziały ogólnodostępne 69245 7040 7532 8114 Uczniowie niepełnosprawni w szkołach specjalnych Szkoły 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 Podstawowe 42424 39873 37733 35052 Gimnazja 39776 39896 38794 37140 Licea ogólnokształcące 820 1184 1152 1086 Zawodowe 22193 22245 21300 25141 Oddziały w szkołach specjalnych Szkoły 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 Podstawowe 4208 4179 3542 3581 Gimnazja 3345 3550 3428 3447 Licea ogólnokształcące 67 105 105 105 Zawodowe 1755 1827 1844 2211 83

Budynki szkolne muszą, zgodnie z prawem budowlanym, być pozbawione barier architektonicznych. W ramach poradnictwa zawodowego świadczone jest poradnictwo indywidualne i poradnictwo grupowe. Przeprowadzane są również badania testowe. Bezrobotne osoby niepełnosprawne mają dostęp do informacji zawodowej: informatorów, filmów, ulotek, programów oraz uczestniczą w spotkaniach organizowanych przez doradców zawodowych, dotyczących informacji o zawodach, o rynku pracy i możliwościach kształcenia i szkolenia zawodowego. 2001 2002 2003 2004 I. Osoby niepełnosprawne, które skorzystały z usług poradnictwa zawodowego ogółem 10002 8511 10322 10920 Osoby, które skorzystały z indywidualnych rozmów doradczych 8670 7000 7936 8385 Wizyty w ramach indywidualnych rozmów doradczych 12567 10503 11721 11957 Przeciętna liczba rozmów na osobę 1,45 1,50 1,48 1,43 Osoby, które uczestniczyły w spotkaniach grupowych 1671 1574 2633 2592 Osoby objęte badaniami testowymi 624 567 504 649 II. Informacja zawodowa osoby uczestniczące w spotkaniach grupowych 1360 1608 2462 2382 Szkolenia zawodowe osób niepełnosprawnych: 1/ Organizowane przez powiatowe urzędy pracy, w ramach powszechnie obowiązujących rozwiązań, dla bezrobotnych osób niepełnosprawnych lub osób niepełnosprawnych poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu, zarejestrowanych w powiatowym urzędzie pracy, w celu zwiększenia szans zatrudnienia, podwyższenia kwalifikacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej, w szczególności w razie: braku kwalifikacji zawodowych, konieczności zmiany kwalifikacji w związku z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia, utraty zdolności do pracy w wykonywanym zawodzie. Szkoleniem mogą być objęte osoby niepełnosprawne w okresie wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn nie dotyczących pracowników. Szkolenia są finansowane lub dofinansowywane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) lub Funduszu Pracy. Osoby niepełnosprawne zarejestrowane w urzędach pracy, korzystające ze szkoleń 2001 2002 2003 2004 Osoby niepełnosprawne, które rozpoczęły szkolenia w trakcie roku Bezrobotni 2254 2455 4173 4974 poszukujący pracy nie pozostający w zatrudnieniu 3126 2216 2750 2155 Osoby niepełnosprawne, które ukończyły szkolenia w trakcie roku bezrobotni 2208 2382 3898 4049 poszukujący pracy nie pozostający w zatrudnieniu 3086 2093 2555 2134 Osoby niepełnosprawne, które podjęły pracę w ciągu 3 miesięcy po ukończeniu szkolenia bezrobotni 571 668 767 1093 poszukujący pracy nie pozostający w zatrudnieniu 483 303 225 275 2/ Organizowane przez pracodawcę dla osób niepełnosprawnych: dostępne są tylko dane dotyczące częściowej refundacji przez PFRON w 2003 roku: zrefundował on koszty szkolenia 46 osób niepełnosprawnych. W 2002 roku nie było wydatków z tego tytułu. W 2004 roku o dofinansowanie ze środków PFRON wnioski złożyło 9 pracodawców. Starostowie podpisali z pracodawcami 6 umów, w ramach których wydatkowano 60.661 zł na przeszkolenie 41 osób. 3/ W ramach pilotażowego programu celowego Telepraca, wspierającego zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zawodach wykorzystujących techniki informatyczne (finansowanego ze 84

środków PFRON); program wdrożono w 2002 roku, pierwsze szkolenia ukończono w 2003 roku, przeszkolono 373 osoby. W roku 2004 przeszkolonych zostało 136 osób. Realizacja programu została zakończona 30 czerwca 2004 roku. Osoby niepełnosprawne korzystają także ze szkoleń organizowanych przez organizacje pozarządowe. Brak jest danych dotyczących tych szkoleń. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, definiując osobę niepełnosprawną bezrobotną i osobę niepełnosprawną poszukującą pracy, odwołuje się do przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, a przyznanie uprawnienia do szkoleń osobom niepełnosprawnym zarówno bezrobotnym, jak i poszukującym pracy i nie pozostającym w zatrudnieniu, zarejestrowanym w powiatowym urzędzie pracy, ogranicza osiągnięciem wieku emerytalnego (60 lat przez kobiety i 65 lat przez mężczyzn). Przy doborze kandydatów na szkolenia zakazane jest stosowanie wymagań dyskryminujących, tym ze względu na niepełnosprawność. Ustawy nie różnicują dostępu osób niepełnosprawnych do szkoleń, pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego w zależności od rodzaju lub przyczyny niepełnosprawności. Uczniów niepełnosprawnych obowiązują takie same standardy edukacyjne jak uczniów pełnosprawnych (podstawa programowa, plany nauczania, system oceniania i system egzaminów zewnętrznych). Zadaniem szkoły jest dostosowanie wymagań do możliwości uczniów. Jedynie dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, z autyzmem i z niepełnosprawnościami sprzężonymi opracowane zostały inne standardy edukacyjne, nie podlegają oni też egzaminom zewnętrznym. Szkoły średnie nie są dostępne dla osób z upośledzeniem umysłowym. Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim zdobywają zawód w zasadniczych szkołach zawodowych. Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym organizuje się specjalne oddziały przysposabiające do pracy, w których uczniowie mogą zdobyć umiejętności wykonywania prostych czynności zawodowych. Wszystkich uczniów przed przyjęciem do szkoły zawodowej obowiązują badania lekarskie. Przy przeprowadzaniu oceny umiejętności zawodowych uczniów niepełnosprawnych stosowane są egzaminy zewnętrzne, na podstawie obowiązujących przepisów prawa oświatowego. Dorosłe osoby niepełnosprawne mogą uczyć się w systemie szkolnictwa dla dorosłych. Osoby niepełnosprawne biorą udział w Programie SOCRATES. Instrukcja dla wnioskodawców zawiera zapis, że przy realizacji programu należy dążyć do zapewnienia równych szans uczestnictwa w programie osobom niepełnosprawnym. W związku z tym Agencja Narodowa SOCRATES (Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji), przyjęła zasadę, że przy organizowaniu wyjazdów zagranicznych uczniów, studentów, kształcących się osób dorosłych i nauczycieli będą uwzględniane szczególne potrzeby osób niepełnosprawnych. Wyjazdy osób niepełnosprawnych i realizacja projektów międzynarodowych z udziałem osób niepełnosprawnych lub na rzecz tych osób są dofinansowywane w zwiększonej wysokości. Agencja Narodowa programu SOCRATES szeroko informowała o warunkach uczestnictwa osób niepełnosprawnych w programie. Informacje o programie upowszechniano na spotkaniach z przedstawicielami szkół, uczelni (w tym placówek edukacyjnych kształcących dzieci, młodzież i osoby dorosłe niepełnosprawne) i władz edukacyjnych, a także na stronie internetowej Agencji i w mediach. Wyprodukowano film Dialogi z Sokratesem o grupach defaworyzowanych, który rozesłano do szkół i placówek kształcących osoby niepełnosprawne. Program SOCRATES obejmuje współpracę międzynarodową w zakresie: - edukacji szkolnej COMENIUS, - szkolnictwa wyższego ERASMUS, 85

- uczenia się przez całe życie GRUNDVIG Szkoły, w których uczą się uczniowie niepełnosprawni w integracji z pełnosprawnymi i szkoły specjalne dla niepełnosprawnych, uczestniczące w programie Comenius otrzymały: - 2001/2002 350 000 euro (70 szkół), - 2002/2003 425 000 euro (85 szkół), - 2003/2004 450 000 euro (90 szkół). Uczniowie i nauczyciele niepełnosprawni brali udział w wyjazdach zagranicznych, na które otrzymali: - 2001/2002 12 000 euro (15 osób), - 2002/2003 12 000 euro (15 osób), - 2003/2004 16 800 euro (21 osób). W wyjazdach na studia za granicę (program Erasmus) uczestniczyli studenci niepełnosprawni: - 2001/2002 4 studentów (14 730 euro), - 2002/2003 6 studentów (22 490 euro), - 2003/2004 9 studentów (16 910 euro). Informacja o możliwościach ubiegania się przez osoby o dużym stopniu niepełnosprawności o dodatkowe fundusze jest przekazywana Uczelnianym Koordynatorom akcji Erasmus, odpowiedzialnym za organizację rekrutacji studentów i nauczycieli akademickich. W 2003 roku, na zaproszenie Komisji Europejskiej, grupa uczniów słabosłyszących ze Specjalnego Ośrodka Szkolno Wychowawczego w Sławnie, realizująca szkolny projekt Comeniusa, uczestniczyła w centralnych obchodach Tygodnia Comeniusa w Brukseli. W ramach kształcenia dorosłych osób niepełnosprawnych akcje Grundtvig i Minerva i integracji na rynku pracy oraz w działaniach na rzecz dzieci i osób dorosłych niepełnosprawnych (dzieci autystyczne, słabosłyszące, dzieci i dorośli z zaburzeniami psychicznymi) w latach 2001-2004 zrealizowano 35 projektów. W projektach tych uczestniczyło 800 osób niepełnosprawnych. Kwoty dofinansowania dla polskich instytucji w ciągu trzech lat wyniosły 700 000 euro. Projekty Grundtvig adresowane były do osób niepełnosprawnych (opracowanie kursów, materiałów edukacyjnych, nowatorskich programów kształcenia niepełnosprawnych), a także do rodziców, nauczycieli, konsultantów osób niepełnosprawnych (nauczenie odpowiedniej troski o osoby niepełnosprawne oraz sposobów współpracy i komunikowania się z niepełnosprawnymi). Pytanie C Podać: (a) liczbę głównych wyspecjalizowanych instytucji prowadzących odpowiednie szkolenia, rodzaj tych instytucji oraz łączną liczbę miejsc, którymi dysponują; (b) liczbę osób uczestniczących w tych szkoleniach; (c) liczbę i kwalifikacje zatrudnionego personelu. Liczba nauczycieli uczących jest zależna od: liczby uczniów w szkole, liczby godzin zajęć wynikających z ramowego planu nauczania dla odpowiedniego typu szkoły, rodzaju niepełnosprawności lub stopnia upośledzenia umysłowego tych uczniów. Wymagane kwalifikacje nauczycieli określone są w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 10 września 2002 roku. Pytania dodatkowe 1/ Liczba młodych osób niepełnosprawnych uczęszczających do różnych rodzajów instytucji (celem edukacji na szczeblu średnim w otwartym środowisku szkolnym). 86

Patrz odpowiedź na pytanie B 2/ Jakie działania zostały podjęte w celu pomocy młodym osobom niepełnosprawnym w integrowaniu się w otwartym środowisku szkolnym. W roku 2004 wprowadzono zmiany w przepisach oświatowych, dotyczące organizacji pracy szkół, statutów, planów nauczania, zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów, które zapewniają spójny system kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Informacje dotyczące form kształcenia oraz dane statystyczne dotyczące liczby uczniów patrz odpowiedź na pytanie B. Liczba uczniów objętych nauczaniem specjalnym w szkołach w roku szkolnym 2004/2005 RODZAJ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI SZKOŁY PODSTAWOWE GIMNAZJUM ogólnodostępne specjalne ogólnodostępne specjalne niesłyszący 340 950 127 616 słabo słyszący 3049 470 1673 295 niewidomi 98 191 44 117 słabo widzący 2538 275 1450 321 niepełnosprawni ruchowo 4997 271 2599 162 z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim 13583 12743 9970 18050 z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym 4538 10040 2229 9184 z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim 1977 3769 282 250 z rozpoznanym autyzmem 905 483 152 91 niepełnosprawność sprzężona 5047 3508 1973 2445 niedostosowani społecznie 450 562 789 3016 zagrożeni niedostosowaniem społecznym 879 394 1368 660 zagrożeni uzależnieniem 365 98 604 174 z zaburzeniami zachowania 3450 531 2140 1735 z zaburzeniami psychicznymi 247 216 272 181 z chorobami przewlekłymi 4081 1025 2400 562 Razem 46544 35526 28072 37859 Liczba uczniów objętych nauczaniem specjalnym we wszystkich typach szkół: w roku szkolnym 2001/2002-110 858, w roku szkolnym 2002/2003-106 415, w roku szkolnym 2003/2004-103 543, Prawidłowej realizacji zadań związanych z kształceniem uczniów niepełnosprawnych służy zapewnienie w budżecie państwa odpowiednich środków finansowych. W ustawie budżetowej na rok 2004 na subwencję oświatową przeznaczono 25.082.854 zł (w roku 2003-24.321.215 zł). 3/ Jakie instytucje specjalne są dla nich dostępne Absolwenci gimnazjów mogą kontynuować naukę w czterech typach specjalnych szkół ponadgimnazjalnych: - liceum profilowanym, - technikum, - zasadniczej szkole zawodowej, - trzyletniej szkole przysposabiającej do pracy. 4/ Liczba osób niepełnosprawnych studiujących, jak zachęcane są one do podejmowania studiów 87

Liczba studentów niepełnosprawnych z każdym rokiem wzrasta: roku akademicki 2004/2005-9.247 osób niepełnosprawnych, 2003/2004-9.256, 2002/2003 7.106, 2001/2002 4.682. W ramach rozszerzania dostępu osób niepełnosprawnych do kształcenia, zadaniem priorytetowym jest zwiększanie dostępu osób niepełnosprawnych do szkolnictwa wyższego. Działania uczelni polegają na likwidowaniu barier architektonicznych, informacyjnych, komunikacyjnych, społecznych i psychologicznych. Z dotacji budżetowej finansowane są nowe inwestycje i dofinansowywane remonty domów i stołówek studenckich oraz obiektów dydaktycznych, pod kątem dostosowywania pomieszczeń do potrzeb osób niepełnosprawnych. W uczelniach prowadzone są specjalne szkolenia dla studentów i pracowników uczelni mające na celu usuwanie barier informacyjnych i propagujące ideę kształcenia integracyjnego, powoływani są pełnomocnicy rektora do spraw osób niepełnosprawnych, powstają również Centra Kształcenia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zajmujące się organizacją kształcenia osób niepełnosprawnych, a także Centra Karier zajmujące promowaniem osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Ustawa z 28 maja 2004 roku o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy o wyższych szkołach zawodowych, ustawy o pożyczkach i kredytach studenckich oraz o zmianie niektórych innych ustaw wprowadziła możliwość otrzymania bezzwrotnej pomocy materialnej przez wszystkich studentów, niezależnie od systemu studiów (dzienne, wieczorowe, zaoczne i eksternistyczne) oraz statusu prawnego uczelni (państwowa, niepaństwowa). Możliwość otrzymania wsparcia w przypadku studiowania w systemach studiów wieczorowym, zaocznym i eksternistycznym wpłynie korzystnie na decyzje o podjęciu studiów przez osoby, których niepełnosprawność nie pozwala na studiowanie w systemie dziennym, wymagającym codziennej obecności na zajęciach. Zgodnie z ustawą studenci niepełnosprawni, którzy na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów nie mieli uprawnienia do otrzymania pomocy materialnej, otrzymali stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych oraz jednocześnie inne stypendia, z wyrównaniem od 1 stycznia 2004 roku. Dalsze prace doprowadziły (ustawa z 7 stycznia 2005 roku o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy o wyższych szkołach zawodowych oraz ustawy o pożyczkach i kredytach studenckich) do szczegółowego ustalenia kształtu świadczenia adresowanego do osób niepełnosprawnych stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych. Może je otrzymać każdy student posiadający orzeczenie o niepełnosprawności, który ponosi dodatkowe koszty z powodu niepełnosprawności, niezależnie od sytuacji materialnej. Nowe przepisy wspierają również kształcenie osób niepełnosprawnych, które decydują się na odbywanie studiów na kilku kierunkach studiów - równocześnie student może otrzymać stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych na każdym ze studiowanych kierunków, a nie jak wcześniej tylko na jednym z nich. W roku 2002 stypendia pobierało 3.710 osób niepełnosprawnych, a w roku 2003 5.418 osób niepełnosprawnych (w tym 3.319 osób tylko stypendia specjalne, a 2.115 osób - stypendia specjalne oraz inne stypendia). Od lipca 2004 roku stypendium specjalne otrzymywało 5418 osób niepełnosprawnych, a 2115studentów otrzymywało jednocześnie inne stypendia. Liczba studentów niepełnosprawnych otrzymujących od października 2004 roku stypendia socjalne, zwiększone z tytułu niepełnosprawności na mocy przepisów ustawy wynosiła 5485, a otrzymujących jednocześnie inne stypendia 1058. Każdy niepełnosprawny student, który mieszka z dala od uczelni, może korzystać z zakwaterowania w domu studenckim i wyżywienia w stołówce studenckiej, a w przypadku kształcenia na studiach dziennych, również z pomocy w formie dofinansowania do zakwaterowania, jeżeli znajduje się w trudnej sytuacji materialnej. 88

Pomoc tę uzupełnia system kredytu studenckiego, z dopłatą do oprocentowania z budżetu państwa i korzystnymi warunkami spłaty. Osoby niepełnosprawne mogą ubiegać się umorzenie spłaty kredytu studenckiego: - częściowe - w przypadku trudnej sytuacji życiowej, - w całości - w przypadku udokumentowania trwałej niezdolności do spłaty zobowiązań oraz trudnej sytuacji materialnej. Wiele uczelni podejmuje działania mające na celu wprowadzanie kształcenia z wykorzystaniem nowych technologii telekomunikacyjnych (w tym Internetu), tzw. e-learning, kształcenie na odległość, które umożliwia dobór najbardziej atrakcyjnej dla uczącego się formy szkolenia oraz najodpowiedniejszego dla niego miejsca oraz czasu nauki. Inicjatywę tę podjęły Politechnika Warszawska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Warszawski. Na rynku dostępna jest szeroka oferta szkoleń multimedialnych od kursów nagranych na CD-ROM, do skomplikowanych systemów informatycznych służących zarządzaniu szkoleniami w firmie. Zaletą tych rozwiązań jest różnorodność tematów szkoleń i możliwość ich dopasowania do niemal każdego e-ucznia, w tym szczególnie osoby niepełnosprawnej mającej problemy z poruszaniem się. Opracowana została Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010, a realizacja zawartych w nim założeń wpłynie na zwiększenie dostępności usług edukacyjnych dla osób niepełnosprawnych, poprzez upowszechnienia kształcenia w formach pozaszkolnych (kształcenie na odległość). Celem jest wyrównanie szans edukacyjnych osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych, szczególnie na szczeblu regionalnym i lokalnym. Przewiduje się stworzenie na terenie całego kraju sieci ośrodków kształcenia na odległość. PFRON realizował programy ukierunkowane na wspieranie kształcenia osób niepełnosprawnych: PITAGORAS i STUDENT. Celem programu PITAGORAS - Program pomocy osobom z uszkodzeniem słuchu jest zapewnienie wszystkim niesłyszącym i niedosłyszącym studentom oraz uczestnikom kursów przygotowawczych do egzaminów do szkół wyższych pomocy tłumaczy migowych lub elektronicznych urządzeń wspomagających słyszenie oraz zapewnienie wszystkim osobom niedosłyszącym dostępu do dóbr kultury. Adresatami programu są państwowe i niepaństwowe szkoły wyższe oraz instytucje kultury filharmonie, teatry muzyczne, teatry dramatyczne i teatry lalkowe oraz muzyczne lub teatralne sale widowiskowe udostępniane publiczności przez państwowe uczelnie artystyczne. W roku 2004 na 9 uczelniach sfinansowano 12.933 godzin usług tłumacza migowego. Zakupiono systemy wspomagające słyszenie: wzmacniacze pętli indukcyjnej, aparaty słuchowe, bezprzewodowy system nagłaśniający salę koncertową. Celem programu STUDENT - pomoc osobom niepełnosprawnym w zdobyciu wykształcenia na poziomie wyższym jest przygotowanie osób niepełnosprawnych do wejścia na otwarty rynek pracy. PFRON dofinansowywał: opłaty za studia, zakwaterowanie, dojazdy, uczestnictwo w zajęciach mających na celu podniesienie sprawności fizycznej lub psychicznej, zakup przedmiotów ułatwiających lub umożliwiających naukę, w tym sprzętu komputerowego i komputerowych programów edukacyjnych, wyjazdy organizowane w ramach zajęć szkolnych. Studentom mającym szczególne osiągnięcia w nauce Prezes Zarządu PFRON może przyznać stypendium specjalne. Wydatki PFRON na realizację programów PITAGORAS I STUDENT, w mln zł 2001 2002 2003 2004 Pitagoras 0,02 0,06 0,2 2,4 Student - 3,4 6,3 11,1 5/ Czy kształcenie specjalne stanowi integralną część przygotowania nauczycieli 89

Kształcenie nauczycieli odbywa się w szkołach wyższych (studia wyższe zawodowe, magisterskie oraz studia podyplomowe) oraz w zakładach kształcenia nauczycieli. Studia wyższe zawodowe i magisterskie w specjalizacji nauczycielskiej prowadzone są zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 18 kwietnia 2002 roku w sprawie określenia standardów nauczania dla poszczególnych kierunków studiów i poziomów kształcenia oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 września 2004 roku w sprawie standardów kształcenia nauczycieli. W trakcie studiów prowadzone są zajęcia z psychologii, pedagogiki, dydaktyki przedmiotowej oraz w zakresie projektowania działań edukacyjnych w kontekście specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów. Czynni zawodowo nauczyciele uzupełniają wiedzę w zakresie pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych uczestnicząc w seminariach, konferencjach, wykładach, warsztatach, szkoleniach, studiach podyplomowych. 6/ Wyjaśnienie informacji zawartych w II sprawozdaniu: istnieją specjalne programy szkolenia osób niepełnosprawnych, ale nie ma wyspecjalizowanych instytucji publicznych Specjalne programy szkolenia osób niepełnosprawnych realizowane są przez organizacje pozarządowe, otrzymujące wsparcie PFRON w ramach programu PARTNER wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych. Program, realizowany w latach 2000 2005, adresowany był do stowarzyszeń, fundacji, związków, izb oraz organizacji pracodawców i pracobiorców, działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Organizacje te musiały dysponować profesjonalną kadrą do wykonywania powierzonych im zadań, szybko reagować na potrzeby osób niepełnosprawnych i pracodawców w celu utrzymania zatrudnienia tych osób, ukierunkowywać działania na osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym lub na działalność opiekuńczą i rehabilitacyjną na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w różnych placówkach. Ze środków PFRON dofinansowywane są zadania w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, w szczególności: rehabilitacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w różnych typach placówek, organizacja i prowadzenie szkoleń, kursów (również w formie kształcenia na odległość on line), warsztatów, grup środowiskowego wsparcia oraz zespołów aktywności społecznej dla osób niepełnosprawnych, organizacja szkoleń (również w formie kształcenia na odległość on line) i warsztatów dla członków rodzin osób niepełnosprawnych, opiekunów czy wolontariuszy. W roku 2004 zawarto umowy z 32 ogólnopolskimi organizacjami pozarządowymi, na realizację których wydatkowano 27.894 tysięcy zł, w tym na organizowanie i prowadzenie szkoleń i kursów (również w formie kształcenia na odległość - on line), warsztatów, grup środowiskowego wsparcia oraz zespołów aktywności społecznej dla osób niepełnosprawnych wydatkowano kwotę 2.034 tysięcy zł. W ramach Programu PARTNER w roku 2004 dla organizacji pozarządowych o lokalnym zasięgu działania PFRON przeznaczył 17.603,4 tysięcy zł, w tym na zadanie dotyczące organizowania i prowadzenia szkoleń (również w formie kształcenia na odległość - on line), warsztatów, grup środowiskowego wsparcia oraz zespołów aktywności społecznej dla osób niepełnosprawnych - 1.558 tysięcy zł. Na realizację tego zadania przez organizacje o działaniu ogólnokrajowym i lokalnym przeznaczono 3.601 tysięcy zł. 7/ Czy szkolenia finansowane przez PFRON opierają się na ogólnych zasadach Szkolenia finansowane ze środków PFRON, przekazywanych samorządom powiatowym, w których biorą udział skierowane przez powiatowe urzędy pracy osoby niepełnosprawne bezrobotne, poszukujące pracy i nie pozostające w zatrudnieniu, opierają się na zasadach 90

ogólnych, wynikających z ustawy z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W przypadku osób ze szczególnymi potrzebami, ich udział w szkoleniu może być wsparty dodatkowymi usługami finansowanymi ze środków PFRON takimi jak: usługi tłumacza migowego lub lektora dla niewidomych, lub osoby towarzyszącej osobie niepełnosprawnej ruchowo zaliczonej do znacznego stopnia niepełnosprawności. Szkolenia osób niepełnosprawnych mogą być organizowane również przez pracodawców, zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Na wniosek pracodawcy poniesione przez niego koszty mogą być refundowane ze środków PFRON do wysokości 75%, nie więcej jednak niż do wysokości dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Pracodawca prowadzący zakład pracy chronionej może otrzymać zwrot kosztów szkolenia zatrudnionych osób niepełnosprawnych, w związku z koniecznością zmiany profilu produkcji. 8/ Czy obowiązują regulacje dotyczące ustanawiania i organizacji szkolenia przez organizacje pozarządowe (w tym minimalne kwalifikacje personelu), czy istnieje system kontroli ich funkcjonowania, liczba osób korzystających Kwestie szkolenia przez różne podmioty, w tym przez organizacje pozarządowe, uregulowane są w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Organizatorami szkoleń mogą być także stowarzyszenia, fundacje, spółki, inne osoby prawne. Instytucja szkoleniowa może uzyskać zlecenie prowadzenia szkoleń po wpisie do rejestru instytucji szkoleniowych, prowadzonego przez wojewódzki urząd pracy. Wpis do rejestru instytucji szkoleniowych, uzyskuje instytucja, która posiada akredytację wydaną przez kuratora oświaty na podstawie przepisów o systemie oświaty. Wniosek o wpis do rejestru powinien zawierać informacje o tematyce prowadzonych szkoleń, kadrze prowadzącej szkolenia, bazie lokalowej, wyposażeniu i środkach dydaktycznych oraz metodach oceny jakości szkoleń. Instytucja szkoleniowa wpisana do rejestru ma obowiązek informować wojewódzki urząd pracy o: - zmianie siedziby, otwarciu i likwidacji oddziałów lub filii, - kontynuowaniu działalności szkoleniowej w kolejnym roku kalendarzowym. 9/ Czy liczba 5275 osób obejmuje łączną liczbę osób niepełnosprawnych, które odbyły szkolenie (jeżeli nie podać taką liczbę) Liczba 5.275 osób niepełnosprawnych jest liczbą wszystkich osób niepełnosprawnych, które w roku 2000 odbyły szkolenia i przekwalifikowania zawodowe organizowane przez powiatowe urzędy pracy dla osób niepełnosprawnych bezrobotnych, poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu, sfinansowanych ze środków PFRON. W roku 2004 ze szkoleń takich skorzystało 7.411 osób, na które PFRON przeznaczył 7, 2 mln zł. W 2004 roku na szkolenia organizowane przez zakłady pracy chronionej w związku z koniecznością zmiany profilu produkcji samorządy przeznaczyły 924,4 tysięcy zł w celu przeszkolenia 209 pracowników niepełnosprawnych. Ze środków PFRON pokryte zostały koszty szkoleń 41 pracowników niepełnosprawnych organizowanych przez pracodawców (60,7 tysięcy zł). 10/ Dlaczego PFRON wydaje tak mało (0,3% budżetu) na szkolenia Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych środki PFRON przekazywane są samorządom wojewódzkim i powiatowym. W roku 2004 jednostki samorządu powiatowego otrzymały na zadania związane z rehabilitacją zawodową i zatrudnianiem osób niepełnosprawnych 97,9 mln. zł. Decyzja o przeznaczeniu tych środków należy do rady powiatu. PFRON nie ma wpływu na 91

sposób rozdysponowania środków i skierowania większych środków finansowych na szkolenia zawodowe. Wielkość wydatków PFRON na szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych: 2001 rok 3,4 mln zł dla 4.772 osób (0,2% ogólnej kwoty wydatków PFRON), 2002 rok - 4,2 mln zł dla 5.041 osób (1%), 2003 rok - 5,9 mln zł dla 7.311 osób (1,2%), 2004 rok - 7,2 mln zł dla 7.411 osób (0,26 %). 11/ W jaki sposób zagwarantowana jest ochrona osób niepełnosprawnych przed dyskryminacją w dziedzinie dostępu do szkolenia zawodowego. Ochronę osób niepełnosprawnych przed dyskryminacją w dziedzinie dostępu do szkolenia zawodowego gwarantują przepisy: - ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, w myśl których przy kierowaniu na szkolenie obowiązuje zasada równości w korzystaniu ze szkoleń, - Kodeksu pracy, który w artykule 18 3a obliguje pracodawców do przestrzegania zasady aby pracownicy byli równo traktowani w zakresie dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, - ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zgodnie z artykułem 11 osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna lub poszukująca pracy, nie pozostającą w zatrudnieniu, ma prawo korzystać z usług lub instrumentów rynku pracy na zasadach określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, - ustawy 7 września 1991 roku o systemie oświaty, która zapewnia możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół (w tym w szkołach prowadzących kształcenie w zawodzie) przez dzieci i młodzież niepełnosprawną, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, a także opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi poprzez umożliwienie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych. Ustęp 2 Pytanie A Działania podjęte w celu znalezienia zatrudnienia i, jeżeli to właściwe, zagwarantowania zatrudnienia osobom upośledzonym fizycznie lub umysłowo (na przykład kwoty, pomoc finansowa, inne). Na mocy ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych celem zmobilizowania pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych oraz pozyskiwania środków na finansowanie rehabilitacji, w szczególności zawodowej, funkcjonuje system kwotowo-poborowy. Pracodawcy nie osiągający określonego w ustawie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych zobowiązani są dokonywać wpłat na PFRON, który większość zgromadzonych środków przekazuje na realizację określonych w ustawie zadań, przede wszystkim wspierających zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Ustawa przewiduje bodźce finansowe dla pracodawców z otwartego i chronionego rynku pracy. Głównym celem zmian wprowadzonych w latach 2003 i 2004 jest silniejsze związanie pomocy udzielanej pracodawcom z faktem zatrudniania konkretnej osoby niepełnosprawnej oraz zwiększenie wsparcia w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. 1 stycznia 2004 roku przestał obowiązywać mechanizm zwrotu podatku VAT przedsiębiorcom działającym na chronionym rynku pracy (zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej), został on zastąpiony dofinansowaniem wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładach pracy chronionej i w podmiotach 92

funkcjonujących na otwartym rynku pracy. Dofinansowanie następuje ze środków budżetu państwa oraz PFRON, a jego wysokość zależy od stopnia i rodzaju niepełnosprawności zatrudnionych osób niepełnosprawnych oraz od rodzaju rynku (otwarty, chroniony), na którym działa pracodawca. Dofinansowanie wynagrodzeń przysługuje do wynagrodzeń pracowników, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego. Szczegółowe rozwiązania: 1.Pracodawcy prowadzącemu zakład pracy chronionej przysługuje ze środków PFRON dofinansowanie wynagrodzeń w kwocie: 130% najniższego wynagrodzenia - w przypadku osób niepełnosprawnych w znacznym stopniu, 110% najniższego wynagrodzenia - w przypadku osób niepełnosprawnych w umiarkowanym stopniu, 50% najniższego wynagrodzenia - w przypadku osób niepełnosprawnych w lekkim stopniu. W przypadku zatrudniania przez pracodawcę prowadzącego zakład pracy chronionej osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję oraz pracowników niewidomych, dofinansowanie zwiększa się o 75% najniższego wynagrodzenia. 2.Pracodawcy na otwartym rynku pracy, zatrudniającemu w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy mniej niż 25 pracowników (nie zobowiązanemu do osiągania określonego w ustawie 6% wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych) oraz pracodawcy zatrudniającemu co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągającemu ustawowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych, przysługuje dofinansowanie wynagrodzeń w wysokości 70% kwot, o których mowa w punkcie 1. Jeżeli pracodawcy na otwartym rynku pracy zatrudniają pracowników, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję oraz pracowników niewidomych to wysokość dofinansowania wzrasta do 90% kwot, o których mowa w punkcie 1. 3.Instrumentem służącym wspieraniu zatrudniania niepełnosprawnych pracowników przez pracodawców (na chronionym i otwartym rynku pracy) zatrudniających co najmniej 25 pracowników i osiągających co najmniej 6% wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych, jest finansowanie składek na ubezpieczenie społeczne tych osób. Zakres finansowania: pracodawcom funkcjonującym jako zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej w stosunku do zatrudnionych osób niepełnosprawnych: - część wynagrodzenia, odpowiadającą należnej składce pracownika na ubezpieczenia emerytalne i chorobowe, finansuje PFRON, - część kosztów osobowych pracodawcy, odpowiadającą należnej składce pracodawcy na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, finansuje budżet państwa, a w części odpowiadającej należnej składce na ubezpieczenie wypadkowe, finansuje PFRON. w zakładach zatrudniających mniej niż 25 osób, odnośnie do zatrudnionych osób niepełnosprawnych w znacznym lub umiarkowanym stopniu: - część wynagrodzenia, odpowiadającą składce należnej od zatrudnionego na ubezpieczenie emerytalne, finansuje PFRON, - część kosztów osobowych pracodawcy, odpowiadającą należnej składce na ubezpieczenie emerytalne od pracodawcy, finansuje budżet państwa. u pracodawców zatrudniających co najmniej 25 pracowników i osiągających wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości co najmniej 6 %, PFRON finansuje: - część wynagrodzenia odpowiadającą należnej od pracownika składce na ubezpieczenie emerytalne oraz część kosztów osobowych pracodawcy odpowiadającą 93

należnej od pracodawcy składce na ubezpieczenie emerytalne, ale tylko od pracowników w znacznym i umiarkowanym stopniu, - część kosztów osobowych pracodawcy, odpowiadającą należnej składce na ubezpieczenie wypadkowe, jednakże tylko od pracowników niepełnosprawnych w stopniu lekkim. Różnica między składką na ubezpieczenia społeczne, potrącaną osobie niepełnosprawnej pracującej w wymienionych podmiotach, a częścią składki na ubezpieczenia społeczne odprowadzoną do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pozostaje w wymienionych podmiotach. 4.Istnieje możliwość ryczałtowego ustalenia podwyższonych kosztów zatrudniania tych osób, przy czym maksymalna wysokość wynosi: 90% najniższego wynagrodzenia - w odniesieniu do osób w znacznym stopniu niepełnosprawnych, 70% najniższego wynagrodzenia - w odniesieniu do osób w umiarkowanym stopniu niepełnosprawnych, 40% najniższego wynagrodzenia - w odniesieniu do osób w lekkim stopniu niepełnosprawnych, a także: 15 % kwoty odpowiadającej należnej od pracownika składce na ubezpieczenie emerytalne i chorobowe oraz 15 % kwoty odpowiadającej należnej od pracodawcy składce na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe od wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego. 5.Instrumentem służącym wspieraniu pracodawców w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych jest refundacja części kosztów związanych z przystosowaniem stanowisk pracy i pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb niepełnosprawnego pracownika. Możliwość korzystania z refundacji dostępna jest dla pracodawców na otwartym i chronionym rynku pracy. Pracodawcy mają obowiązek zorganizowania odpowiedniego stanowiska pracy dla osoby, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku (wydzielenie lub zorganizowanie odpowiedniego stanowiska pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w ciągu trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez takiego pracownika gotowości przystąpienia do pracy). Pracodawca powinien dostosować stanowiska pracy oraz dojścia do nich, a także urządzenia sanitarne i dojścia do nich do potrzeb i możliwości pracowników niepełnosprawnych. Pracodawca, który przez 36 miesięcy zatrudnia osoby niepełnosprawne może otrzymać ze środków Funduszu zwrot kosztów poniesionych w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących stanowisk pracy dla tych osób oraz kosztów: adaptacji pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, adaptacji lub nabycia urządzeń ułatwiających osobie niepełnosprawnej funkcjonowanie w zakładzie pracy oraz Zwrot kosztów dotyczy dodatkowych kosztów pracodawcy wynikających z zatrudnienia osób niepełnosprawnych: bezrobotnych lub poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu, skierowanych do pracy przez powiatowy urząd pracy, pozostających w zatrudnieniu u pracodawcy występującego o zwrot kosztów, jeżeli niepełnosprawność tych osób powstała w okresie zatrudnienia u tego pracodawcy, z wyjątkiem przypadków, gdy przyczyną powstania niepełnosprawności było zawinione przez pracodawcę lub przez pracownika naruszenie przepisów, w tym przepisów prawa pracy. 94

Zwrot kosztów nie może przekraczać dwudziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde przystosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej. W roku 2003 środki PFRON przeznaczone zostały na zwrot pracodawcom kosztów przystosowania 482 tworzonych lub istniejących stanowisk pracy (11.013.089 zł). Średni koszt przystosowania jednego stanowiska pracy wyniósł 22.849 zł. Umożliwiło to podjęcie pracy 467 osobom, z których 70 to mieszkańcy wsi. Wśród nowozatrudnionych było 212 kobiet. Pracodawca może otrzymać ze środków Funduszu również zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy w zakresie czynności ułatwiających komunikowanie się z otoczeniem, a także czynności niemożliwych lub trudnych do samodzielnego wykonania przez pracownika niepełnosprawnego na stanowisku pracy. Wysokość zwrotu stanowi iloczyn kwoty najniższego wynagrodzenia i iloraz liczby godzin w miesiącu przeznaczonych wyłącznie na pomoc pracownikowi niepełnosprawnemu i miesięcznej liczby godzin pracy pracownika niepełnosprawnego w miesiącu. Celem zwiększenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy wsparcie PFRON kierowane jest również do tych osób, w formie: pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej przez osobę, która nie osiągnęła wieku emerytalnego; ustawa przewiduje możliwość umorzenia do 50% jej wartości, pod warunkiem prowadzenia działalności gospodarczej lub rolniczej przez co najmniej 24 miesiące i spełnienia pozostałych warunków umowy o pożyczkę; w przypadkach uzasadnionych, będących wynikiem trudnej sytuacji materialnej dłużnika lub zdarzeń losowych, istnieje możliwość odroczenia terminu spłaty reszty pożyczki lub rozłożenia jej na raty, umorzenia w części lub całości; dofinansowania do 50% oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego na kontynuowanie działalności gospodarczej lub rolniczej; z tego wsparcia mogą korzystać niepełnosprawni przedsiębiorcy i rolnicy, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego i nie korzystali z pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej, lub pożyczkę taką spłacili lub została umorzona w całości; finansowania składek na ubezpieczenie społeczne osobom podejmującym po raz pierwszy działalność gospodarczą: - 75% składek na ubezpieczenie emerytalne w przypadku osób w znacznym stopniu niepełnosprawnych, - 50% składek na ubezpieczenie emerytalne w przypadku osób w umiarkowanym stopniu niepełnosprawnych, - 50% składek na ubezpieczenie wypadkowe w przypadku osób w lekkim stopniu niepełnosprawnych. W związku z dużym odsetkiem niepełnosprawnych pracowników w zakładach pracy chronionej (przeciętnie ponad 50%) i zwiększonymi kosztami pracodawcy z tego tytułu, stosowane są dodatkowe rozwiązania, tak aby zakłady pracy chronionej mogły konkurować z innymi podmiotami gospodarczymi. Do instrumentów tych należą: zwolnienia od podatków (od nieruchomości, rolnego i leśnego oraz od czynności cywilnoprawnych jeśli czynność dokonana przez pracodawcę ma bezpośredni związek z prowadzeniem zakładu) oraz zwolnienia z opłat (z wyjątkiem opłaty skarbowej i opłat o charakterze sankcyjnym), ulga w podatku dochodowym od osób fizycznych, wsparcie PFRON: 95

- dofinansowanie do 50% oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych, pod warunkiem wykorzystania kredytów na cele związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych, - zwrot kosztów szkolenia zatrudnionych osób niepełnosprawnych, w związku z koniecznością zmiany profilu produkcji, - jednorazowa pożyczka w celu ochrony miejsc pracy osób niepełnosprawnych. W celu rozszerzenia zakresu działań związanych z rehabilitacją zawodową i zatrudnianiem osób niepełnosprawnych wdrażane są programy celowe, finansowane przez PFRON. W ramach programu Junior (uzupełnienie Krajowego Programu Aktywizacji Zawodowej Absolwentów Pierwsza Praca ) udzielana jest pomoc bezrobotnym niepełnosprawnym absolwentom szkół i kursów, skierowanym na staż przez urząd pracy. Otrzymują oni, oprócz przysługującego stażystom stypendium, świadczenie na rehabilitację zawodową. Pomoc może być przyznana też doradcy zawodowemu opiekującemu się stażystą i pracodawcy. W 2002 roku ze świadczeń na rehabilitację zawodową skorzystało 73 niepełnosprawnych stażystów. W roku 2003 w programie uczestniczyło 118 powiatów, ze środków PFRON wypłacono 1.489.115 zł. Staż u pracodawców rozpoczęło 291 absolwentów niepełnosprawnych, ukończyło 268. W roku 2004 wypłacono 1.580.200 zł 90 powiatom, staż ukończyło 168 osób. W ramach innych programów realizowanych w latach 2002-2003 udzielana była pomoc pracodawcom prowadzącym zakłady pracy chronionej, dając im szanse przetrwania na rynku oraz możliwość rozwoju, tym samym utrzymania i zwiększenia liczby miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Programami objęte były zakłady, które przystąpiły do wdrażania lub już wdrożyły systemy (jakości, zarządzania środowiskowego, zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy) zgodne z normami ISO. Pracodawcy mogli uzyskać refundację do 60% związanych z tym kosztów. Pracodawca zatrudniający osobę niepełnosprawną jest w sposób szczególny zobligowany do przestrzegania zasady równego traktowania w zatrudnieniu, przy nawiązywaniu i rozwiązywaniu stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych (artykuł 18 3a -18 3e Kodeksu pracy). Niepełnosprawność pracownika nie może stanowić pośredniej lub bezpośredniej przesłanki dyskryminacji w zatrudnieniu (artykuł 11 3 Kodeksu pracy). Pracodawca nie może zwolnić niepełnosprawnego pracownika, jeżeli przesłanką rozwiązania stosunku pracy byłaby wyłącznie niepełnosprawność pracownika. Nie może również dyskryminować takiego pracownika, na przykład przyznając mu niższe wynagrodzenie w przypadku, gdy nie jest to spowodowane obiektywnymi powodami. Osoby niepełnosprawne mogą korzystać z różnych form rehabilitacji, której celem jest umożliwienie uczestnictwa w życiu społecznym. Realizowana jest ona przede wszystkim poprzez: - wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej oraz umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych, - likwidację barier, w tym architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępie do informacji, - kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi. Zapewnienie osobom niepełnosprawnym rehabilitacji należy do zadań samorządu powiatowego, który współpracuje z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz tych osób. Do podstawowych form aktywności wspomagającej proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych należy uczestnictwo w warsztatach terapii zajęciowej i turnusach rehabilitacyjnych. 96

Warsztaty mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty (na przykład zakłady pracy chronionej). Są one placówkami wyodrębnionymi organizacyjnie i finansowo. Tworzenie i działalność warsztatów są współfinansowane przez PFRON, samorząd terytorialny lub inne jednostki. Uczestnikami warsztatów (placówek dziennego pobytu) są osoby, u których orzeczono znaczny, a w przypadku osób ze schorzeniami psychicznymi lub upośledzeniem umysłowym, umiarkowany stopień niepełnosprawności. Ich celem jest rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia codziennego, sprawności psychofizycznej, w tym umiejętności zawodowych, umożliwiających, w dalsze perspektywie, uczestnictwo w szkoleniu zawodowym oraz podjęcie pracy. Zajęcia rehabilitacyjne prowadzone są zgodnie z indywidualnym programem przygotowanym przez radę programową warsztatu, którą tworzą pracownicy warsztatu. Rada dokonuje okresowo (nie rzadziej niż co 3 lata) oceny realizacji programu rehabilitacji. Według stanu na 31 grudnia 2003 roku działalność prowadziło 505 warsztatów terapii zajęciowej, do których uczęszczały 16.003 osoby, na dofinansowanie warsztatów samorządy powiatowe wydatkowały ze środków PFRON 197,8 mln zł. Według stanu na 31 grudnia 2004 roku działalność prowadziło 568 warsztatów terapii zajęciowej, do których uczęszczały 18.233 osoby, samorządy powiatowe wydatkowały ze środków Funduszu 234,8 mln zł. Turnus rehabilitacyjny jest zorganizowaną formą aktywnej rehabilitacji, połączonej z elementami wypoczynku, której celem jest poprawa psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych niepełnosprawnych uczestników, w tym dzieci i młodzieży, między innymi poprzez nawiązywanie i rozwijanie kontaktów społecznych, realizację i rozwijanie zainteresowań, a także udział w innych zajęciach (ćwiczenia fizyczne usprawniające psychoruchowo, rekreacyjne i sportowe). Istnieje możliwość dofinansowania ze środków PFRON uczestnictwa w turnusie osoby niepełnosprawnej i jej opiekuna. W 2003 roku na dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych samorządy powiatowe wydatkowały ze środków PFRON 70,2 mln zł na rzecz 136.755 osób, z czego na rzecz dorosłych osób niepełnosprawnych 45,4 mln zł, dzieci i młodzieży niepełnosprawnej 11. 4 mln zł, na rzecz opiekunów 13,4 mln zł. W 2004 roku samorządy powiatowe wydatkowały ze środków PFRON 84,96 mln zł na rzecz 159.082 osób, z czego na rzecz dorosłych osób niepełnosprawnych - 56,0 mln zł, na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej 12,66 mln zł i na rzecz opiekunów 16,3 mln zł. Programy celowe obejmują również działania służące rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz pełniejszej integracji osób niepełnosprawnych. Programy kierowane są bezpośrednio do osób niepełnosprawnych, bądź do organizacji pozarządowych i innych podmiotów działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Do programów należą, między innymi: 1. Partner, program wdrażany w latach 2000-2004, w ramach którego mogą być dofinansowywane przez PFRON: rehabilitacja dzieci i młodzieży w różnych typach placówek, prowadzenie szkoleń i kursów, warsztatów i grup środowiskowego wsparcia oraz zespołów aktywności społecznej, prowadzenie grupowych i indywidualnych zajęć, mających na celu nabywanie, rozwijanie i podtrzymywanie umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia, organizowanie imprez kulturalnych, sportowych i rekreacyjnych oraz imprez o charakterze integracyjnym, wspierających aktywność osób niepełnosprawnych. Dofinansowanie ze środków PFRON wynosiło 80% kosztów realizacji zadań. W roku 2003 dofinansowaniem objęte zostały 282 wnioski, na co PFRON wydatkował 38,5 mln zł. W roku 2004 na realizację zadania przez organizacje o zasięgu ogólnopolskim oraz lokalnym PFRON wydatkował 45,5 mln zł. 97

2. Pitagoras, w ramach którego możliwe jest finansowanie usług tłumaczy języka migowego i dofinansowanie zakupu przez uczelnie urządzeń wspomagających studia osób niesłyszących i niedosłyszących, jak również dofinansowanie zakupu i montażu przez instytucje kultury (filharmonie, teatry) elektronicznych urządzeń wspomagających słyszenie). W roku 2003 PFRON wydatkował 195 tysięcy zł na sfinansowanie 5715 godzin usług tłumacza migowego. 3. Papirus, w ramach którego wspierane są publikacje i wydawnictwa (o zasięgu krajowym) upowszechniające wiedzę o niepełnosprawności, w tym specyficznych potrzebach osób niepełnosprawnych. W roku 2003 PFRON wydatkował 3.378,7 tysięcy zł, z czego 348,1 tysięcy zł na publikacje dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. W roku 2004, wydatkowano, odpowiednio, 3576,3 tysięcy zł i 547,6 tysięcy zł. W ramach programu Student udzielana jest pomoc w zdobyciu wykształcenia wyższego, zwiększającego szanse na zdobycie zatrudnienia. Pomocą objęci są studenci z orzeczonym znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Dofinansowywane mogą być: opłaty za studia, zakwaterowanie (w przypadku nauki poza miejscem stałego zamieszkania), dojazdy, zajęcia mające na celu podniesienie sprawności fizycznej lub psychicznej, zakup przedmiotów ułatwiających lub umożliwiających naukę (w tym sprzętu komputerowego i komputerowych programów edukacyjnych), wyjazdy organizowane w ramach zajęć szkolnych. Decydujące znaczenie w procesie integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych ma dostęp do informacji, komunikowanie się i mobilność, co niejednokrotnie wiąże się z zapewnieniem zaopatrzenia w odpowiednie urządzenia, sprzęt i pomoce techniczne. Pomoc w tym zakresie udzielana jest w ramach programów celowych, finansowanych ze środków PFRON: 1. Program Komputer dla Homera, realizowany od 1999 roku, stanowi ofertę pomocy finansowej dla osób niewidomych i niedowidzących w zakupie nowoczesnego, podstawowego oraz specjalistycznego sprzętu elektronicznego, w tym komputerowego wraz z oprzyrządowaniem i oprogramowaniem, umożliwiającego: zatrudnienie i samodzielną pracę w odpowiednich dziedzinach, naukę oraz zdobycie wiedzy. Uczestnikom umożliwiono również szkolenie w zakresie obsługi zakupionego sprzętu. W roku 2003 zorganizowano 76 szkoleń grupowych dla 267 osób oraz szkolenia indywidualne dla 140 osób. Z pomocy w zakupie sprzętu (podstawowego i specjalistycznego) skorzystały 3444 osoby. Na realizację programu w 2003 roku wydatkowano 14,6 mln zł. W roku 2004 na szkolenia w zakresie obsługi komputera dla 611 osób wypłacono 925,1 tysięcy zł, w tym 615,5 tysięcy zł na szkolenia dla dorosłych osób niepełnosprawnych i 309,5 mln na szkolenia dla młodzieży niepełnosprawnej. Z pomocy w zakupie sprzętu (podstawowego i specjalistycznego) skorzystało 9356 osób. Na realizację programu w roku 2004 wydatkowano 38,5 mln zł. 2. Program Pegaz, realizowany jest od 2000 roku i służy aktywizowaniu osób niepełnosprawnych (w tym dzieci i młodzieży), głównie poprzez likwidację barier transportowych i w komunikowaniu się, utrudniających tym osobom funkcjonowanie w życiu zawodowym i społecznym. Program obejmuje: dofinansowywanie zakupu i montażu oprzyrządowania do posiadanego samochodu lub zakup sprzętu komputerowego, lub wózka inwalidzkiego o napędzie elektrycznym, dofinansowywanie remontu używanych wózków inwalidzkich i innego sprzętu rehabilitacyjnego, dofinansowywanie zakupu pojazdów (autobusów, mikrobusów lub samochodów osobowych) do przewozu uczestników warsztatów terapii zajęciowej. 98

W latach 2000-2002 udzielana była również pomoc w zakupie samochodu osobowego dla osoby niepełnosprawnej, lecz szczupłość środków finansowych PFRON uniemożliwiła kontynuowanie pomocy w tym zakresie. W roku 2003 w ramach programu Pegaz-2003 udzielono 3161 dofinansowań - na kwotę 22,3 mln zł, przy czym realizacja zadania dofinansowania zakupu pojazdów przeznaczonych do przewozu osób niepełnosprawnych, uczestników warsztatu terapii zajęciowej została przesunięta na rok 2004. W roku 2004 udzielono dofinansowań na kwotę 79,9 mln zł, z tego na likwidację barier transportowych i w komunikowaniu się udzielono 10.004 dofinansowań na kwotę 52,8 mln zł, oraz na likwidację barier transportowych, na jakie napotykają uczestnicy warsztatów terapii zajęciowej wypłacono 27,1 mln zł. Prawa osób niepełnosprawnych w zakresie swobodnego przemieszczania się i korzystania ze środków transportu zagwarantowane zostały w ustawie z 15 listopada 1984 roku Prawo przewozowe: przewoźnik ma obowiązek podejmowania działań ułatwiających korzystanie ze środków transportowych, punktów odprawy, przystanków i peronów przez osoby niepełnosprawne, w tym również poruszające się na wózkach inwalidzkich. W roku 2002 modernizowana była infrastruktura kolejowa. Inwestycje te finansowane były z budżetu państwa, ze środków własnych PKP Polskich Linii Kolejowych S.A., spółek zależnych od PKP S.A. (Intercity, Przewozy Regionalne), samorządów wojewódzkich i lokalnych oraz z udziałem instytucji międzynarodowych (Bank Światowy, EBOR, EBI, fundusze PHARE i ISPA), celem ułatwienia korzystania niepełnosprawnym z pomieszczeń i obiektów kolejowych: windy dla pasażerów, pochylnie na kładkach nad torami oraz prowadzące do peronów, toalety. Spółki Intercity i Przewozy Regionalne dysponują wagonami przystosowanymi do przewozu osób niepełnosprawnych (dostosowane: toalety, korytarze, przedziały) oraz sprzętem ułatwiającym wsiadanie niepełnosprawnym do pociągu. Zgodnie z ustawą z 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, osobom niepełnosprawnym przysługują ulgi w opłatach za przejazd środkami zbiorowego transportu kolejowego i autobusowego, z wyłączeniem komunikacji miejskiej (ulgi dotyczące korzystania z komunikacji miejskiej pozostają w gestii samorządów lokalnych). Ustawa z 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu drogowym przewiduje specjalne rozwiązania dotyczące pojazdów przewożących osoby niepełnosprawne oraz osób niepełnosprawnych korzystających z dróg. Osoba niepełnosprawna lub osoba o obniżonej sprawności ruchowej uzyskuje kartę parkingową wydawaną przez starostę, na podstawie której osoba ta lub kierujący pojazdem przewożącym osobę niepełnosprawną może korzystać z pewnych przywilejów i ułatwień w ruchu drogowym. Osoba kierująca pojazdem samochodowym, którym przewożona jest osoba niepełnosprawna może nie stosować się do niektórych znaków drogowych dotyczących zakazu ruchu lub postoju. Z przywileju tego mogą również korzystać pracownicy placówek zajmujących się opieką, rehabilitacją lub edukacją osób niepełnosprawnych pozostających pod opieką tych placówek. Kwestie te regulują dodatkowo rozporządzenia Ministra Infrastruktury: - 30 marca 2004 roku w sprawie wzorów kart parkingowych dla osób niepełnosprawnych i placówek zajmujących się opieką rehabilitacją lub edukacją tych osób, - 30 marca 2004 roku w sprawie rodzaju placówek zajmujących się opieką, rehabilitacją lub edukacja osób niepełnosprawnych uprawnionych do uzyskania karty parkingowej oraz trybu jej wydawania tym placówkom. Ustawa z 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego przewiduje różne ulgi na przejazdy środkami publicznego transportu zbiorowego osób niepełnosprawnych, a także ulgi dla przewodników lub 99

opiekunów towarzyszących osobom niewidomym albo osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji. Rodzaj dokumentów poświadczających uprawnienia do ulg określa rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 25 października 2002 roku w sprawie rodzajów dokumentów poświadczających uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu publicznego. Do pełniejszej integracji osób niepełnosprawnych, w tym zawodowej, przyczynia się likwidacja barier urbanistycznych i architektonicznych oraz innych barier funkcjonalnych. Poprawa stanu dostosowania obiektów użyteczności publicznej i obiektów mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego do potrzeb osób niepełnosprawnych możliwa była między innymi dzięki wejściu w życie 1 stycznia 1995 roku ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym oraz ustawy z 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane. Ustawy te oraz akty wykonawcze do nich (zwłaszcza rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie) nakładają obowiązek uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych przy realizacji nowych inwestycji i w przypadku modernizacji obiektów istniejących. Dofinansowanie ze środków PFRON likwidacji barier architektonicznych, urbanistycznych, w komunikowaniu się i technicznych może być udzielone osobom niepełnosprawnym ruchowo oraz osobom z dysfunkcją narządu ruchu, wzroku, słuchu i mowy. Wysokość dofinansowania może wynosić do 80% kosztów przedsięwzięcia, nie więcej niż piętnastokrotność przeciętnego wynagrodzenia. Osoby niepełnosprawne w roku 2003 złożyły 27.305 wniosków na 156,9 mln zł. Starostowie podpisali 21.644 umów, zrealizowanych zostało 21.526 umów, wypłacono 83,3 mln zł, z tego na likwidację barier: - architektonicznych - 60,7 mln zł 8.713 osobom, - w komunikowaniu się - 17.6 mln zł 10.499 osobom, - technicznych - 5,0 mln zł dla 2.314 osobom. W roku 2004 złożono 42.755 wniosków na 221.1 mln zł. Starostowie podpisali 30.818 umów na 120,2 mln zł. Beneficjentom zostało wypłacone 116,2 mln zł na realizację 30.538 umów, z tego na likwidację barier: - architektonicznych - 74,1 mln zł 10.238 osobom, - w komunikowaniu się - 33,8 mln zł 15.935 osobom, - technicznych - 8,3 mln zł 4.366 osobom. Dodatkową regulację w zakresie transportu dzieci niepełnosprawnych wprowadza rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia, zgodnie z nim w autobusie szkolnym ma być oznakowana przestrzeń dla pasażera na wózku inwalidzkim umożliwiająca przewóz tyłem do kierunku jazdy, autobus ma być też wyposażony w inne elementy ułatwiające transport. Ustawa z 12 czerwca 2003 roku Prawo pocztowe przewiduje, że osobom z uszkodzeniem narządu ruchu, powodującym konieczność korzystania z wózka inwalidzkiego oraz osobom niewidomym i ociemniałym, doręczane są na ich wniosek, bez pobierania dodatkowych opłat, przesyłki listowe, przesyłki rejestrowane oraz przekazy pocztowe, z pominięciem skrzynki pocztowej oraz bez konieczności odbierania przesyłki w placówce operatora. Dodatkowo istnieje możliwość przyjęcia od osoby niepełnosprawnej, w miejscu jej zamieszkania, prawidłowo opłaconej przesyłki nie będącej przesyłką rejestrowaną. Przesyłki dla osób ociemniałych zwolnione są od opłat pocztowych. Ustawa nakłada obowiązek wprowadzenia ułatwień dla osób niepełnosprawnych korzystających z usług pocztowych: odpowiedniej organizacji pracy placówek, odpowiedniego umieszczania skrzynek pocztowych, doręczania i przyjmowania przesyłek. Ustawa z 16 lipca 2004 roku Prawo Telekomunikacyjne i rozporządzenie z 22 stycznia 2004 roku w sprawie katalogu usług powszechnych oraz szczegółowych wymagań 100