Sytuacja na rynku pracy a zmiany w konsumpcji polskich gospodarstw domowych

78 KONSUMPCJA I ROZWÓJ 2013;2(5):78-93 LIDIA KUCZEWSKA Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Sytuacja na rynku pracy a zmiany w konsumpcji polskich gospodarstw domowych Wprowadzenie Ekonomiczną sytuację gospodarstw domowych, decydującą o rozmiarach konsumpcji, w zasadniczym stopniu warunkuje stan rynku pracy. Relacje pomiędzy sytuacją na rynku pracy a zmianami w poziomie konsumpcji gospodarstw domowych wydają się oczywiste. Okresy dobrej koniunktury, a więc wzrostu zatrudnienia i wynagrodzeń sprzyjają wzrostowi konsumpcji, natomiast spowolnienie gospodarki, skutkujące spadkiem liczby pracujących, wzrostem bezrobocia, zmniejszeniem tempa wzrostu płac przyczynia się do jej ograniczania. Takie podejście do problemu powiązań rynku pracy i konsumpcji jest jednak znacznym uproszczeniem. Konsumpcja uwarunkowana jest bowiem licznymi czynnikami o złożonym charakterze, część z nich ma charakter pozamaterialny. Ponadto reakcje gospodarstw domowych na zmiany zachodzące na rynku pracy często następują z opóźnieniem, nie zawsze są racjonalne 1. Należy także brać pod uwagę skłonność do oszczędzania, ograniczającą bieżącą konsumpcję, która tylko częściowo uzależniona jest od stanu gospodarki i sytuacji na rynku pracy. Relacje między rynkiem pracy a konsumpcją mają charakter sprzężenia zwrotnego. Parametry rynku pracy (liczba pracujących, stopa bezrobocia, poziom wydajności pracy itp.) wpływają na poziom konsumpcji, a konsumpcja, jako proces zaspokajania potrzeb decydujący o wielkości popytu globalnego, stanowi bezpośredni czynnik wzrostu i wpływa na stan rynku pracy. Celem artykułu jest identyfikacja zmian zachodzących na rynku pracy w okresie spowolnienia polskiej gospodarki 2. Na tym tle przedstawiono przemiany zachodzące w poziomie konsumpcji. Analizą objęto lata 2007-2012. Wybór tego okresu nie jest przypadkowy. Lata początkowe (2007-2008) to okres dobrej koniunktury w polskiej 1 Przykładem może być tzw. efekt rygla, czyli zjawisko, które polega na tym, że gospodarstwa domowe nie zmniejszają konsumpcji mimo spadku poziomu dochodów. 2 W artykule ograniczono się do charakterystyki i oceny zmian zachodzących na rynku pracy i ich podstawowych makroekonomicznych uwarunkowań, natomiast ze względu na dużą złożoność zachodzących zjawisk oraz jednoczesny wpływ wielu czynników warunkujących poziom i strukturę konsumpcji (makro- i mikroekonomicznych; wewnętrznych, zależnych od konsumenta i zewnętrznych-niezależnych itd.) nie podjęto próby określenia skali i natężenia zachodzących współzależności.

LIDIA KUCZEWSKA 79 gospodarce, potraktowano je więc jako punkt wyjścia podjętych rozważań. Część zaprezentowanych informacji i ocen zakończono na 2011 r., bowiem w chwili przygotowywania artykułu był to ostatni rok, dla którego dostępne były odpowiednie dane statystyczne GUS. Tam gdzie to było możliwe, uwzględniono także 2012 r. Makroekonomiczne uwarunkowania sytuacji na rynku pracy Sytuację na rynku pracy kształtuje wiele czynników. Jednym z najważniejszych jest stan koniunktury gospodarczej. Szybszy wzrost gospodarczy przekłada się na powstawanie nowych miejsc pracy, przez co zwiększa się prawdopodobieństwo wzrostu zatrudnienia, zaś spowolnienie gospodarki przyczynia się do zmniejszenia popytu przedsiębiorstw na pracę i w konsekwencji do wzrostu bezrobocia 3. Obserwacja poziomu zatrudnienia oraz bezrobocia w ramach cykli koniunktury wskazuje jednak na wiele odstępstw od tej ogólnej reguły. Tempo wzrostu gospodarczego nie zawsze przekłada się na następujące w krótkim czasie zmiany na rynku pracy, reakcje na ogół następują z pewnym opóźnieniem. Istnieją poza tym czynniki, które uniemożliwiają szybkie dostosowania rynkowe płac i poziomu zatrudnienia do ogólnej aktywności gospodarczej. Przykładowo, dodatkowe dochody w przedsiębiorstwie powstałe na skutek ożywienia gospodarczego mogą zostać przeznaczone na podwyżki płac i nie przyczyniać się do wzrostu zatrudnienia. Niekiedy wzrost gospodarczy w ogóle nie ma przełożenia na tworzenie nowych miejsc pracy (tzw. wzrost bezzatrudnieniowy). Podstawową przyczyną występowania tego zjawiska jest rosnąca wydajność pracy. Tego typu wzrost miał miejsce w Polsce w 2002 i 2003 r. rosnącej wówczas produkcji nie towarzyszył wzrost zatrudnienia. Najczęściej stosowanym miernikiem tempa wzrostu gospodarki są zmiany realnego PKB (tablica 1). Jak wynika z danych, tempo wzrostu gospodarczego w latach 2007-2012 było znacznie zróżnicowane. Najszybsze było w okresie dobrej koniunktury (6,8% w 2007 r., 5,1% w 2008 r.). W 2009 r. dał o sobie znać wpływ światowego kryzysu finansowego, nastąpiło wyraźne spowolnienie dynamiki wzrostu (1,6%). W latach 2010-2011 gospodarka nieco przyspieszyła (wzrost wyniósł odpowiednio 3,9% i 4,5%), a w 2012 r. nastąpiło ponowne wyhamowanie tempa wzrostu (1,9%), określane jako echo kryzysu gospodarczego. O pogarszającej się sytuacji w gospodarce świadczyła również malejąca dynamika nakładów inwestycyjnych (tablica 2). 3 W tym przypadku, podobnie jak ma to miejsce w relacjach rynek pracy konsumpcja (i wielu innych dokonujących się w gospodarce), zachodzą sprzężenia zwrotne. Z jednej strony stan rynku pracy jest pochodną przeobrażeń zachodzących w gospodarce (tempa wzrostu PKB, nakładów inwestycyjnych, liczby nowych miejsc pracy itp.), z drugiej zaś sytuacja na rynku pracy (liczba ludności pracującej, poziom wykształcenia zasobów pracy, wydajność pracy itp.) warunkuje zmiany w gospodarce.

80 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... Tablica 1 Produkt krajowy brutto i wartość dodana brutto w latach 2007-2012 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 PKB w mln zł, ceny bieżące 1 176 737 1 275 508 1 344 505 1 416 585 1 528 127 1 595 264 Dynamika PKB, ceny stałe 106,8 105,1 101,6 103,9 104,5 101,9 Wartość dodana brutto w zł, ceny bieżące 1 029 442 1 116 552 1 194 830 1 247 651 1 342 386 1 413 414 Dynamika wartości dodanej brutto, ceny stałe 106,7 105,1 101,8 103,7 104,5 101,8 Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: sierpień 2013]. Nakłady inwestycyjne w latach 2007-2012 Tablica 2 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Nakłady inwestycyjne ogółem w mln zł, ceny bieżące 191 714 217 260 218 581 217 287 243 346 239 138 Dynamika nakładów inwestycyjnych ogółem, ceny stałe, w tym na: 120,4 110,7 99,2 100,2 110,6 97,6 - budynki i budowle 117,3 109,3 107,8 103,0 109,4 98,5 - maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia 122,5 114,7 90,1 91,9 114,8 98,4 - środki transportu 131,8 106,4 82,7 110,1 107,3 89,6 Źródło: Jak w tablicy 1. Okresy wzrostu i spadku tempa inwestowania rozkładały się w czasie identycznie jak w przypadku PKB. W latach 2007-2008 dynamika nakładów inwestycyjnych była wysoka (odpowiednio 20,4% i 10,7%), w 2009 r. nastąpiło znaczne zmniejszenie inwestycji (wartość nakładów zmalała w ujęciu bezwzględnym o 0,8 %.). W kolejnych dwóch latach odnotowano rosnące tempo inwestowania (o 0,2% i 10,6%), zaś w 2012 r. jeszcze większe niż w 2009 r. wyhamowanie (spadek o 2,4%). Pogarszająca się koniunktura gospodarcza miała wpływ na dochody i wynagrodzenia gospodarstw domowych (tablica 3), których wysokość i tempo wzrostu w sposób bezpośredni warunkują poziom (i strukturę) konsumpcji. Dynamika dochodów realnych do dyspozycji brutto ogółem w latach 2007-2011 malała z roku na rok, przy czym największe spowolnienie odnotowano w latach 2010-2011 (odpowiednio 1,9% i 1,2%). W niektórych gospodarstwach domowych odnotowano nawet bezwzględny spadek dochodów, w 2007 r. i 2011 r. w gospodarstwach emerytów i rencistów (w obu latach dochody spadły o 1,0%), a w 2008 r. w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie (spadek o 2,0%).

LIDIA KUCZEWSKA 81 Dynamika dochodów realnych i przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia realnego brutto w latach 2007-2011 Tablica 3 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 Dynamika dochodów realnych do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych ogółem, w tym: 104,4 104,2 103,5 101,9 101,2 - w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie 109,6 98,0 100,0 105,1 102,1 - poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie 105,9 101,9 104,5 101,1 102,5 - pracujących najemnie 105,5 107,0 103,2 101,8 101,2 - otrzymujących emeryturę i rentę 99,0 102,4 103,7 102,3 99,0 - pozostałych 100,3 106,9 104,6 105,6 100,2 Dynamika przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia realnego brutto w gospodarce narodowej ogółem 105,5 105,9 102,0 101,4 101,4 Źródło: Jak w tablicy 1. Tempo wzrostu realnych dochodów i wynagrodzeń kształtowane było przez inflację (wykres 1). Dynamika cen dóbr konsumpcyjnych w poszczególnych latach analizowanego okresu była zróżnicowana, najniższa w 2007 r. 2,5%, najwyższa zaś w 2011 r. 4,3%, a amplituda wahań wyniosła 1,8 pkt. proc. Poziom zatrudnienia we współczesnych gospodarkach jest nie tylko funkcją popytu wewnętrznego, ale także wielkości eksportu i importu. Ujemne saldo wymiany z zagranicą jest przyczyną utraty krajowych miejsc pracy (zjawisko to określane jest mianem importu bezrobocia), natomiast wyższy eksport od importu ma korzystny wpływ na rynek pracy. Obroty handlowe z zagranicą w latach 2007-2012 tradycyjnie wykazywały saldo ujemne, choć o zróżnicowanej wartości (wykres 2). Oznacza to, że Polska jest krajem importującym bezrobocie. Co gorsza, część importu ma charakter substytucyjny - zastępuje i w ten sposób eliminuje produkcję krajową. Świadczy o tym fakt, że do Polski często sprowadzane są proste wyroby, które z powodzeniem mogłyby być produkowane w kraju, takie jak: mleko, śmietana, świeże jaja, gwoździe, wkręty, guziki, ołówki i kredki, szczotki itp. 4. Pewne możliwości zmniejszenia importu bezrobocia stworzyłoby ograniczenie nadmiernego przywozu dóbr i usług przez przedsiębiorstwa z em kapitału zagranicznego (czyli importu na konto korporacji). Podobny skutek miałoby zwiększenie w imporcie ogółem u importu inwestycyjnego, dzięki któremu mogłyby być tworzone warunki do powstawania nowych miejsc pracy 5. 4 http://www.ppr.pl/artykul-quot-import-quot-bezrobocia-43914-dzial-20.php [dostęp: grudzień 2012]. 5 http://www.mpips.gov.pl/userfiles/file/raporty/tworzenie%20miejsc%20pracy.pdf [dostęp: grudzień 2012].

82 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... Wykres 1 Wskaźniki cen konsumpcyjnych w Polsce w latach 2007-2012 Źródło: Jak w tablicy 1. Opracowanie własne. Wykres 2 Wartość salda obrotów towarowych handlu zagranicznego w latach 2007-2012 (w mln zł) Źródło: Jak w wykresie 1.

LIDIA KUCZEWSKA 83 Prezentację podstawowych ekonomicznych uwarunkowań zmian na rynku pracy uzupełniono charakterystyką sytuacji demograficznej, decydującej o podaży pracy (tablica 4). Tablica 4 Ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w latach 2007-2011 Wyszczególnienie Lata 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Zmiana 2011/2007 Liczba ludności 38 115,6 38 135,9 38 167,3 38 529,9 38 538,4 38 533,3 101,09% Ludność w wieku przedprodukcyjnym (w pkt. proc.) 19,6 19,3 19,0 18,8 18,5 18,3-1,3 Ludność w wieku produkcyjnym (w pkt. proc.) 64,4 64,5 64,5 64,4 64,2 63,9-0,5 Ludność w wieku poprodukcyjnym (w pkt. proc.) 16,0 16,2 16,5 16,8 17,3 17,8 +1,8 Źródło: Jak w tablicy 1. Wykres 3 Zmiany w liczbie absolwentów podejmujących pierwszą pracę w latach 2007-2011 Źródło: Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej, wydania z lat 2008-2012. Opracowanie własne.

84 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... Liczba ludności w 2012 r. wynosiła 38533,34 tys. i od 2007 r. nieznacznie wzrosła (o 1,09%). Pewnym zmianom uległa jej struktura wiekowa, istotna z punktu widzenia rynku pracy. Wzrósł ludności w wieku poprodukcyjnym (o 1,8 pkt. proc.), zmniejszył się natomiast osób w wieku produkcyjnym (o 0,5 pkt. proc.). Jeszcze bardziej zmalał ludności w wieku przedprodukcyjnym (o 1,3 pkt. proc.), co miało odzwierciedlenie w malejącej od 2008 r. dynamice napływu na rynek pracy absolwentów podejmujących pierwszą pracę (wykres 3). Niewielki (w stosunku do 2007 r.) wzrost (6,2%) odnotowano w 2011 r. Z punktu widzenia rynku pracy korzystnie należy ocenić rosnącą jakość zasobów pracy. Ma to odzwierciedlenie w zwiększającym się udziale osób z wyższym wykształceniem 6, a jak wynika z badań rynków pracy: wraz z poziomem wykształcenia jednostek rośnie ich uczestnictwo w zatrudnieniu, a maleje zagrożenie bezrobociem oraz uczestnictwo w bierności zawodowej (Kryńska, 2006, s. 29). W 2011 r. w stosunku do 2007 r. w strukturze ludności wg poziomu wykształcenia zwiększył się osób z wyższym wykształceniem (o 0,5 pkt. proc.), jednocześnie zmniejszył się osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (o 4,1 pkt. proc.) (GUS, 2008; GUS, 2012). Zmiany na rynku pracy w latach 2007-2012 Opisane wyżej zjawiska i tendencje kształtowały sytuację na rynku pracy. Przede wszystkim miały wpływ na liczbę pracujących i poziom bezrobocia (tablica 5). Pracujący i stopa bezrobocia w latach 2007-2012 Tablica 5 Lata Pracujący w gospodarce narodowej liczba dynamika (rok poprz.=100%) Stopa bezrobocia 2007 13771,1 104,2 11,2 2008 14037,2 101,9 9,5 2009 13782,3 98,2 12,1 2010 14106,9 102,4 12,4 2011 14232,6 100,9 12,5 2012 14213,4 99,9 13,4 Źródło: Źródło: Jak w tablicy 1. 6 Ze względu na ograniczoną objętość artykułu nie odniesiono się do ważnej kwestii jakości kształcenia.

LIDIA KUCZEWSKA 85 W okresie dobrej koniunktury liczba pracujących wzrastała, choć w malejącym tempie (w 2007 r. o 4,2%, zaś w 2008 r. o 1,9%). Spowolnienie gospodarki w 2009 r. wywołało spadek liczby pracujących o 1,8% (254,9 osób) i jednoczesny wzrost stopy bezrobocia o 2,6 pkt. proc. Od tego czasu wzrastała ona z roku na rok, mimo że w 2010 r. i 2011 r. liczba pracujących zwiększyła się (odpowiednio o 2,4% oraz 0,9%). Stopa bezrobocia w 2012 r. była o 2,2 pkt. proc. wyższa w porównaniu z 2007 r. i o 3,9 pkt. proc. w porównaniu z 2008 r. Tę trudną sytuację pogarszał fakt, że jednocześnie malały szanse na znalezienie zatrudnienia. Świadczy o tym coraz mniejsza liczba nowo utworzonych miejsc pracy (tablica 6). W 2008 r., po dynamicznym wzroście rok wcześniej (o 67,2%), liczba nowych miejsc pracy zmniejszyła się o 23,2%. Miało to także miejsce, choć nie w tak znacznym stopniu, w 2011 r. i 2012 r. spadek wyniósł odpowiednio 4,8% i 19,9%. W całym prezentowanym okresie liczba nowych miejsc pracy zmniejszyła się o 27,3% (174,2 tys.). Znacznie zmalała także liczba wolnych miejsc pracy o 77,3% (155,9 tys.). Największy spadek miał miejsce w 2009 r. (o 56,8% w stosunku do roku poprzedniego). Rok Nowo utworzone i wolne miejsca pracy w polskiej gospodarce w latach 2007-2012 Nowo utworzone miejsca pracy liczba dynamika (rok poprz.=100%) Wolne miejsca pracy (przeciętnie w roku) liczba Tablica 6 dynamika (rok poprz.=100%) 2007 639,2 167,2 201,8 280,3 2008 490,6 76,8 152,4 75,5 2009 521,6 106,3 65,8 43,2 2010 609,3 116,8 69,0 104,9 2011 580,4 95,2 59,6 86,4 2012 465,0 80,1 45,9 77,0 Źródło: Popyt na pracę, wydania z lat 2007-2013. Obliczenia własne. Duże nadzieje na możliwość przetrwania sytuacji kryzysowej w gospodarce i poprawę sytuacji na rynku pracy pokłada się w indywidualnej przedsiębiorczości. W znacznej mierze wynika to z faktu, że osoby, które tracą pracę, często samodzielnie podejmują działania na rzecz własnej aktywizacji zawodowej. W tej sytuacji znaczenia nabiera przedsiębiorczość, rozumiana jako gotowość i umiejętność podejmowania własnej działalności gospodarczej. W literaturze podkreśla się, że oparcie gospodarki na małych i średnich przedsiębiorstwach ma szczególne znaczenie dla ograniczania bezrobocia i zwiększania liczby miejsc pracy (Drucker, 1992, s. 11-13), a praktyka to potwierdza.

86 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... W 2011 r. w Polsce funkcjonowało 1,67 mln przedsiębiorstw, z czego znakomitą większość (99,8%) stanowiły małe i średnie przedsiębiorstwa. W sektorze MSP zatrudnionych było ponad 70% ogółu pracujących, z czego ponad 39% w firmach najmniejszych (wykres 4). Ponad 2/3 mikroprzedsiębiorców to osoby samozatrudnione, prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą (PARP, 2012). Zaprezentowane liczby dowodzą, że sektor MSP decyduje o kondycji rynku pracy. Wykres 4 Struktura pracujących wg wielkości przedsiębiorstw w 2011 r. Źródło: PARP, 2012. Opracowanie własne. Spowolnienie gospodarki zachwiało jednak rozwojem sektora mikroprzedsiębiorstw. W 2009 r. zmniejszyła się liczba firm osób fizycznych w stosunku do roku poprzedniego o 11% (tablica 7), a czas ich funkcjonowania uległ skróceniu w 2008 r. firm z ponad 5-letnim stażem wynosił 70%, zaś w 2010 r. 61% (GUS, 2010; GUS, 2013). Mikroprzedsiębiorstwa w Polsce w latach 2007-2010 Tablica 7 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 Mikroprzedsiębiorstwa 1 713,2 1 787,9 dynamika 103,6 104,4 Mikroprzedsiębiorstwa (korekta w 2008 r.) 1 714,8 1 604,4 1 655,1 dynamika 93,6 103,2 w tym firmy osób fizycznych 1 618,4 1 701,1 1 514,3 1 567,3 dynamika 103,4 105,1 89,0 103,5 Źródło: PARP (2012).

LIDIA KUCZEWSKA 87 Lata Bezrobotni ogółem Bezrobocie wg wieku w latach 2007-2011 w tym w wieku: Tablica 8 24 lata i mniej 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 2007 1 746,6 100,0 332,7 19,0 485,1 27,8 336,9 19,3 443,7 25,4 148,1 8,5 2008 1 473,8 100,0 304,6 20,7 418,7 28,4 273,9 18,6 347,9 23,6 128,7 8,7 2009 1 892,7 100,0 425,9 22,5 547,8 28,9 345,4 18,2 404,4 21,4 169,2 8,9 2010 1 954,7 100,0 428,3 21,9 570,9 29,2 358,8 18,4 397,2 20,3 199,6 10,2 2011 1 982,7 100,0 416,1 21,0 581,9 29,3 373,4 18,8 385,3 19,4 226,0 11,4 Źródło: Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej, wydania z lat 2008-2012, GUS, Warszawa. Obliczenia własne. Lata Bezrobotni ogółem Bezrobocie wg poziomu wykształcenia w latach 2007-2011 wyższym policealnym i średnim zawodowym w tym z wykształceniem: średnim ogólnokształcącym zasadniczym zawodowym Tablica 9 gimnazjalnym, podst.i niepełnym podst. 2007 1 746,6 100,0 120,2 8,2 386,2 22,1 159,0 9,1 516,6 29,5 546,6 31,2 2008 1 473,8 100,0 124,8 8,5 328,5 22,3 150,1 10,2 422,1 28,6 448,7 30,4 2009 1 892,7 100,0 176,3 9,3 418,4 22,1 203,8 10,8 547,7 28,9 544,4 28,8 2010 1 954,7 100,0 204,7 10,5 429,9 22,0 213,1 10,9 556,2 28,5 550,8 28,2 2011 1 982,7 100,0 225,8 11,4 440,7 22,2 214,5 10,8 558,8 28,2 545,9 27,5 Źródło: Jak w tablicy 8.

88 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... Bezrobocie wg czasu pozostawania bez pracy w latach 2007-2011 Tablica 10 Lata Bezrobotni ogółem w tym: 3 miesiące i mniej 3-6 miesięcy 6-12 miesięcy 12-24 miesiące powyżej 24 miesięcy 2007 1 746,6 100,0 474,1 27,1 244,2 14,0 241,1 13,8 243,1 13,9 544,1 31,2 2008 1 473,8 100,0 528,6 35,8 233,8 15,9 210,0 14,2 180,7 12,3 320,7 21,8 2009 1 892,7 100,0 649,7 34,3 373,9 19,8 380,2 20,1 243,2 12,8 245,7 13,0 2010 1 954,7 100,0 668,4 34,2 357,5 18,3 360,2 18,4 335,1 17,1 233,6 12,0 2011 1 982,7 100,0 574,9 29,0 347,8 17,5 374,8 18,9 381,8 19,3 303,4 15,3 Źródło: Jak w tablicy 8.

LIDIA KUCZEWSKA 89 Problemem polskiego rynku pracy jest nie tylko wysoki poziom bezrobocia, ale także jego struktura, zarówno wiekowa, jak i z punktu widzenia poziomu kwalifikacji oraz czasu pozostawania bez pracy. Najwyższe bezrobocie jest wśród ludzi w wieku 25-34 lata i ich w 2011 r. w stosunku do 2007 r. wzrósł o 1,5 pkt. proc. (tablica 8). Największa część bezrobotnych legitymuje się wykształceniem zasadniczym zawodowym lub gimnazjalnym i niższym (tablica 9). Korzystnie należy ocenić fakt, że y obu tych grup zmniejszyły się w latach 2007-2011 odpowiednio o 1,3 pkt. proc. i 3,7 pkt. proc. Jednocześnie jednak z roku na rok wzrastał osób z wykształceniem wyższym łącznie w tym czasie o 3,2 pkt. proc. Biorąc pod uwagę strukturę bezrobocia wg czasu pozostawania bez pracy, należy odnotować korzystne zjawisko malejącego u osób długotrwale bezrobotnych w latach 2007-2011 o 15,9 pkt. proc. (tablica 10). Na podkreślenie zasługuje też fakt, że od 2008 r. najwyższy w tej strukturze mają osoby krótkotrwale bezrobotne (do 3 miesięcy) 7, dla których skutki bezrobocia są znacznie mniej dotkliwe niż w przypadku osób dłużej pozostających bez pracy. Wydatki polskich gospodarstw domowych Zmiany, jakie nastąpiły w poziomie konsumpcji gospodarstw domowych w latach 2007-2011, przedstawiono w tablicy 11 8. Wraz z pogarszającą się koniunkturą gospodarczą i coraz trudniejszą sytuacją na rynku pracy malało tempo wzrostu wydatków gospodarstw domowych na dobra i usługi. Jedynie w 2008 r. w stosunku do roku poprzedniego dynamika wydatków ogółem wzrosła o 0,5 pkt. proc. Od tego czasu systematycznie malała do 2011 r., łącznie o 9,3 pkt. proc. Tendencja ta widoczna była w większości grup towarów i usług, choć w różnym natężeniu. Przez cały analizowany okres malała dynamika wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii (łącznie o 9,4 pkt. proc.). Od 2008 r. taka tendencja dotyczyła wydatków na napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki (do 2011 r. spadek wyniósł 7,5 pkt. proc., biorąc jednak pod uwagę szkodliwość tych towarów, zjawisko to należy ocenić pozytywnie), wyposażenie mieszkania i prowadzenia gospodarstwa domowego (analogicznie o 17,2 pkt. proc.) oraz usługi łączności (o 8,1 pkt. proc.) i związane z rekreacją i kulturą (o 15,8 pkt. proc.). W niektórych przypadkach wydatki malały nawet w ujęciu bezwzględnym. Dotyczy to wydatków na: wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego w 2010 r. spadek w stosunku do roku poprzedniego wyniósł 1,5%, w 2011 r. 5,2%, 7 Ten rodzaj bezrobocia w znacznym stopniu obejmuje tzw. bezrobocie frykcyjne, którego skutki dla gospodarki i rynku pracy często są pozytywne (np. w przypadku zmiany pracy na lepszą ). 8 Zmiany w wydatkach na zakup dóbr i usług można uznać za miernik zmian w konsumpcji bowiem zdecydowana większość potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych realizowana jest poprzez rynek.

90 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... Tablica 11 Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w latach 2007-2011 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 Wydatki ogółem w zł 791,30 887,03 941,53 979,05 1006,05 dynamika 111,6 112,1 106,1 104,0 102,8 Towary i usługi konsumpcyjne (w zł) 762,83 853,81 905,50 939,31 968,21 dynamika 111,6 111,9 106,1 103,7 103,1 żywność i napoje bezalkoholowe 201,31 216,03 223,84 229,96 238,69 dynamika 107,1 107,3 103,6 102,7 103,8 napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki 22,47 24,58 26,81 27,53 28,04 dynamika 109,0 109,4 109,1 102,7 101,9 odzież i obuwie 50,38 54,46 55,35 58,01 57,95 dynamika 107,5 108,1 101,6 104,8 99,9 użytkowanie mieszkania i nośniki energii 137,25 156,24 171,41 184,07 193,41 dynamika 114,5 113,8 109,7 107,4 105,1 wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 45,21 50,62 52,75 51,95 49,23 dynamika 110,2 112,0 104,2 98,5 94,8 zdrowie 29,70 33,21 37,29 37,22 39,85 dynamika 109,1 111,8 112,3 99,8 107,1 transport 83,16 99,63 105,46 105,93 109,05 dynamika 120,7 119,8 105,9 100,4 102,9 łączność 40,30 42,75 43,11 43,07 42,21 dynamika 105,7 106,1 100,8 99,9 98,0 rekreacja i kultura 65,14 77,26 81,89 86,50 88,92 dynamika 116,8 118,6 106,0 105,6 102,8 edukacja 14,33 14,37 14,44 16,45 16,30 dynamika 101,3 100,3 100,5 113,9 99,1 restauracje i hotele 16,82 19,60 23,44 25,19 28,49 dynamika 117,5 116,5 119,6 107,5 113,1 pozostałe towary i usługi 43,87 47,51 51,50 53,19 54,91 dynamika 110,5 108,3 108,4 103,3 103,2 Źródło: Budżety gospodarstw domowych, wydania z lat 2008-2011. Obliczenia własne.

LIDIA KUCZEWSKA 91 łączność w 2010 r. zaledwie o 0,1%, w 2011 r. o 2,0%, zdrowie - w 2010 r. o 0,2,%, edukację w 2011 r. o 0,9%. Tylko w przypadku nielicznych produktów odnotowano rosnącą dynamikę wydatków. Przykładem mogą być usługi zdrowotne, poza wspomnianym 2010 r. Zróżnicowaną dynamikę wykazywały wydatki na odzież i obuwie w 2007 r. wzrost wyniósł 7,5%, w 2008 r. 8,1%, w 2010 r. 4,8%, zaś w 2009 r. zaledwie 1,6%, a w 2011 r. nastąpił nawet bezwzględny, choć nieznaczny spadek o 0,1%. W 2010 r. znacznie wzrosły wydatki na edukację o 13,9%, w poprzednich latach dynamika była znacznie mniejsza, a w 2011 r. odnotowano bezwzględny spadek o 0,9%. Na podkreślenie zasługuje fakt, że mimo spowolnienia gospodarki wysoka dynamika cechowała wydatki na restauracje i hotele w kryzysowym 2009 r. wyniosła prawie 20%. Reasumując, warto jeszcze raz podkreślić, że przyczyną ograniczenia poziomu konsumpcji przez gospodarstwa domowe w okresie spowolnienia gospodarki była przede wszystkim pogarszająca się sytuacja na rynku pracy. Za podstawowe powody należy uznać rosnące bezrobocie i malejącą dynamikę płac realnych. Jednocześnie malał popyt na kredyt konsumpcyjny, zarówno z powodu obaw o utratę pracy, jak i zaostrzenia przez banki polityki kredytowej. Zmniejszało to możliwości współfinansowania konsumpcji kredytem. Na początku spowolnienia gospodarki: słabość rynku pracy była równoważona, gdy konsumenci sięgali do oszczędności. Obecnie oszczędności okazują się zbyt niskie. Spadająca inflacja powinna stanowić wsparcie dla dochodów do dyspozycji konsumentów [...], niemniej jednak nadal istnieje ryzyko, że pozytywny wpływ spadku cen zostanie zneutralizowany przez kurczące się zatrudnienie i niższy wzrost płac 9. Nie rokuje to dobrze na najbliższą przyszłość. Optymizmem napawa jednak fakt, że w ostatnim czasie pojawiają się sygnały zwiastujące wzrost aktywności gospodarczej. Należy jednak mieć świadomość, że nie od razu przełoży się to na rosnącą dynamikę konsumpcji. Stopniowe jej przyspieszenie będzie możliwe dopiero wraz z poprawą sytuacji na rynku pracy. Bibliografia Budżety gospodarstw domowych, wydania z lat 2008-2011, GUS, Warszawa. Drucker P. (1992), Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa. GUS (2010), Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, Warszawa. GUS (2013), Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, Warszawa. GUS (2008), Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, Warszawa. 9 http://biznes.interia.pl/raport/kryzys_finansowy/news/ekonomisci-hsbc-obawiaja-sie-zalamania-konsumpcjikrajowej,1874675,5434

92 SYTUACJA NA RYNKU PRACY A ZMIANY W KONSUMPCJI POLSKICH GOSPODARSTW... GUS (2012), Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012, Warszawa. Kryńska E. (2006), Zasoby pracy w Polsce stan obecny i perspektyw. Starzenie się ludności i zasobów pracy. Konsekwencje i sposoby ich ograniczania, IPiSS, Warszawa. PARP (2012), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010-2011, Warszawa. Popyt na pracę, wydania z lat 2007-2013, GUS, Warszawa. Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej, wydania z lat 2008-2012, GUS, Warszawa. http://biznes.interia.pl/raport/kryzys_finansowy/news/ekonomisci-hsbc-obawiajasie-zalamania-konsumpcji-krajowej,1874675,5434 http://www.mpips.gov.pl/userfiles/file/raporty/tworzenie%20miejsc%20pracy.pdf http://www.ppr.pl/artykul-quot-import-quot-bezrobocia-43914-dzial-20.php http://www.stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm Streszczenie Sytuacja na rynku pracy stanowi zasadnicze uwarunkowanie przeobrażeń zachodzących w poziomie i strukturze konsumpcji. W artykule pokazano jak kształtowało się to w Polsce w okresie spowolnienia gospodarki. Przedstawiono więc zmiany zachodzące w tym czasie na rynku pracy oraz podstawowe makroekonomiczne czynniki warunkujące te zmiany. Na tym tle ukazano przemiany zachodzące w poziomie konsumpcji podstawowych grup towarów i usług w polskich gospodarstwach domowych. Podstawę zaprezentowanej charakterystyki i ocen stanowiły dane statystyczne GUS. Słowa kluczowe: rynek pracy, wydatki gospodarstw domowych. Kody JEL: D10; J20 Situation in the Labour Market and Changes in Consumption by Polish Households Summary The situation in the labour market is a principal condition of transformations taking place in the level and pattern of consumption. In her article, the author presents how it was shaped in Poland in the period of economic slowdown. Therefore, she presents the changes occurring over that time in the labour market and the basic macroeconomic factors determining those changes. Against this background, there are presented the transformations taking place in the level of consumption of the basic

LIDIA KUCZEWSKA 93 groups of goods and services in Polish households. The CSO statistical data are the basis for the presented description and evaluations. Key words: labour market, households expenditures. JEL codes: D10, J20 All rights reserved