ODCHÓW CIELĄT W STADACH MLECZNYCH

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE ODCHÓW CIELĄT W STADACH MLECZNYCH Olsztyn, 2013 r.

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO w Olsztynie Piotr Reichel Odchów cieląt w stadach mlecznych Olsztyn, 2013 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax (89) 535 76 84, 526 44 39, 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl, www.w-modr.pl W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. (87) 520 30 31, 520 30 32, fax (87) 520 22 17 e-mail: olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Marek Bojarski Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Materiał zdjęciowy: Piotr Reichel Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: redakcja@w-modr.pl, www.w-modr.pl Nakład: 800 egz. Wydanie I

Spis treści strona Wstęp... 5 Zaczynamy od zasuszenia... 6 Odchów cieląt zaczyna się od prawidłowego porodu... 9 Siara - podstawowy pokarm o działaniu immunologicznym... 10 Okres pojenia mlekiem i preparatami mlekozastepczymi... 12 Biegunka - wielkie zagrożenie w okresie odpajania mlekiem... 15 Stymulowanie rozwoju układu pokarmowego cielęcia... 17 Zapewnienie właściwych parametrów dobrostanu... 21 Źródła... 24

WSTĘP Odchów zdrowych i prawidłowo rozwiniętych cieląt decyduje o efektywności hodowli i poziomie użytkowania każdego stada bydła mlecznego. To przecież pierwszy etap przygotowania młodych zwierząt - zwłaszcza jałówek do przyszłej produkcji. W początkowym okresie życia cieląt następuje bardzo intensywny rozwój najważniejszych tkanek i narządów, a także kształtuje się odporność organizmu, która decyduje o przystosowaniu zwierzęcia do warunków środowiska. Czas ten w całym cyklu produkcyjnym stanowi niewielki fragment, ale przez fakt, że wymaga szczególnego wysiłku, wiedzy i umiejętności jest zaliczany do najtrudniejszych etapów chowu bydła. Analizując naszą rzeczywistość trzeba stwierdzić, że często jest on w gospodarstwach zagadnieniem pomijanym i zaniedbywanym. Jak wynika z prostych wyliczeń, które można przeprowadzić bazując na danych statystycznych, nasz kraj teoretycznie powinien być znaczącym eksporterem jałówek. Jest jednak inaczej ponieważ wiadomo, że od lat każdego roku importujemy ogromne ilości materiału hodowlanego. Należy z tego wnioskować, że właściwy odchów cieląt jest u nas problemem i poważnym wyzwaniem dla dużej części hodowców. Mamy wszyscy świadomość, że celem prowadzenia rozrodu w stadzie mlecznym jest głównie odchowanie dobrych jałówek, które będzie można pokryć w wieku ok. 15-16 miesięcy. Powinny się one wycielić w wieku ok. 24-25 miesięcy, dając rolnikowi nadzieję na wiele wydajnych laktacji. Chcąc to regularnie osiągać należy przestrzegać podstawowych, ustalonych, ale też ciągle unowocześnianych procedur, które każdy doświadczony hodowca zna i z doświadczenia czuje, chociaż może nie zawsze potrafi je właściwie realizować. W-MODR w Olsztynie 2013 r. 5

ZACZYNAMY OD ZASUSZENIA To bardzo ważny okres, który zasadniczo przygotowuje organizm krowy do nowej laktacji, ale jest również ostatnią fazą życia płodowego decydującą o rozwoju cielęcia. Z doświadczeń wynika, że prawidłowe zasuszenie wpływa na właściwy przebieg porodu, produkcję siary w pierwszych dniach laktacji i jej odpowiednią jakość. Zasuszać powinniśmy na 6-8 tygodni przed planowanym wycieleniem - ani wcześniej ani później. Wydłużanie okresu zasuszania jest niewłaściwe ze względów ekonomicznych, ale przede wszystkim grozi niebezpieczeństwem zatuczenia krowy. Skracanie tego okresu jest z kolei karygodnym błędem, ponieważ ogranicza prawidłowe odżywianie płodu w ostatniej fazie ciąży, oraz skraca okres właściwej regeneracji tkanki gruczołowej wymienia i błony śluzowej żwacza. Konsekwencją błędów popełnionych w tym czasie może być pogorszenie jakości siary - głównie obniżenie ilości immunoglobulin w jej składzie. Żelazna zasada, którą należy przestrzegać w tym okresie to dbanie o prawidłową kondycję krowy. Proces zasuszania w zależności od poziomu dziennej wydajności powinien polegać na podjęciu następujących standardowych czynności: q Wycofać pasze treściwe i soczyste o działaniu mlekopędnym; q Podawać pasze zdrowe - dobrej jakości, ale o niższej wartości pokarmowej (siano, sianokiszonka ze starszych roślin, słoma paszowa); q Przy wysokim poziomie dziennej sekrecji mleka w momencie zasuszania ograniczyć podawanie wody; q Gwałtownie zaprzestać doju, co musi być skorelowane z farmakologicznym zabezpieczeniem wymion - zasuszanie pod osłoną antybiotyków. Przy dzisiejszym poziomie hodowli nie rzadko musimy podejmować decyzję o zasuszaniu krów, których dzienna wydajność przekracza poziom 15 l mleka. Dlatego konieczne jest równoległe przestrzegania rygorów profilaktyki zwalczania mastitis, także w formie podawania preparatów antybiotykowych do każdej ćwiartki. Żywienie krów przed porodem - oddzielenie krów zasuszanych od sztuk dojonych, to konieczne działanie - ponieważ występuje zasadnicza różnica w żywieniu tych grup zwierząt. Pod koniec laktacji następuje naturalne zjawisko nadmiernego pobierania paszy w stosunku do aktualnych potrzeb zwierzęcia. W tym okresie tworzą się pewne rezerwy tłuszczu zapasowego - jednak hodowcy nie wolno dopuścić do zatuczenia krów. Właściwym żywieniem jeszcze pod koniec laktacji należy zdecydowanie wprowadzić korektę kondycji zwierząt. Powinna ona przy zasuszaniu utrzymywać się na poziomie 3,00-3,5 pkt. BCS (skala Body Condition Scoring) i nie ma prawa ulegać zmianom - aż do porodu!!! 6 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

Kondycja właściwa W przypadku nadmiernego otłuszczenia narażamy się na konsekwencję w postaci: q Trudnych porodów; q Zatrzymania łożyska; q Zalegania poporodowego; q Słabego apetytu krowy po wycieleniu - czego następstwem są: ketoza, zespół stłuszczonej wątroby, przemieszczenia trawieńca, a w dalszym okresie problemy z rozrodem. q Cielęta z reguły rodzą się słabsze i są mniej żywotne. Przykład złej kondycji > 3,5 BCS - krowa zatuczona przed zasuszeniem W początkowym okresie zasuszania zaleca się stosowanie głównie pasz objętościowych w postaci siana łąkowego, słomy zbożowej, w późniejszej fazie żywimy sianokiszonkami, a latem zielonkami na pastwisku. Pasze włókniste wypełniają przewód pokarmowy zapewniając właściwą motorykę i regenerację żwacza. Należy szczególnie zadbać w tym czasie o prawidłowe bilansowanie dawki żywieniowej także w zakresie minerałów i witamin. Warto wiedzieć, że wysoko produkcyjne krowy z pobieranej paszy pokrywają swoje zapotrzebowanie na minerały W-MODR w Olsztynie 2013 r. 7

tylko w 25%, natomiast pozostałe 75% rolnik powinien dostarczyć krowom w formie mieszanek mineralno-witaminowych. W zakresie żywienia minerałami w tym okresie ważne są wapń, fosfor i magnez, a na odporność dobrze wpływają jeszcze cynk i selen. Stosując dostępne na rynku formy preparatów w pierwszej fazie zasuszenia powinno się podawać wapń w ilości 60-80 g/szt. oraz fosfor 30-40 g/szt. zachowując stosunek Ca : P jak 2 : 1. Na dwa tygodnie przed wycieleniem należy stosować mieszankę mineralną z odwróconym stosunkiem Ca : P (1 : 2) celem zmuszenia organizmu krowy do uruchomienia zapasów wapnia z kośćca. Witaminy - głównie A,D,E podawać w preparatach doustnie lub w iniekcji. Od trzeciego tygodnia przed wycieleniem do dawki żywieniowej wprowadzamy te pasze objętościowe, które planujemy podawać po rozpoczęciu laktacji. Podobnie postępujemy z paszą treściwą, którą stopniowo wprowadzamy rozpoczynając od dawki 1 kg i dążymy do ok. 3 kg/dzień przed porodem w stadach gdzie spodziewamy się wysokich dziennych wydajności. Taki sposób podawania pasz w ostatniej fazie ciąży, to podstawowy warunek ustabilizowania składu mikroflory przewodu pokarmowego przygotowujący organizm krowy do pobierania i racjonalnego wykorzystywania dużych dawek żywieniowych w okresie rozdajania. Aby uniknąć niebezpieczeństwa chorób metabolicznych - (ketozy, przemieszczenia żwacza i kwasicy), krowa musi wejść w laktację przy tzw. dobrym apetycie. Trzeba w związku z tym przed wycieleniem zachęcać zwierzę do jedzenia dbając o jakość i atrakcyjność paszy. Stosować należy częste jej podgarnianie na stole paszowym i zwiększać ilość odpasów dawkując je małymi porcjami. W momencie rozpoczynania laktacji krowa w paszy powinna pobierać odpowiednią ilość suchej masy - równą ok. 2% wagi jej ciała. Przyjmuje sie, że krowa ważąca 600-650 kg powinna zjadać jej około 12-13 kg. 8 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

ODCHÓW CIELĄT ZACZYNA SIĘ OD PRAWIDŁOWEGO PORODU Zawsze powinien odbywać się w odpowiednich warunkach higienicznych - najlepiej w suchym, zdezynfekowanym i dobrze wyścielonym kojcu porodowym o pow. ok. 8-10 m 2, do którego wprowadza się krowę możliwie wcześnie - najpóźniej na kilka dni przed wycieleniem. Ważne jest by kojec ten usytuowany był w pomieszczeniu obory, tak aby zapewnił kontakt wzrokowy cielącej się sztuki z resztą stada. W ten sposób wpływamy na zmniejszenie stresu związanego z porodem, jednocześnie zapewniając odpowiedni poziom dobrostanu. W warunkach obory uwięziowej często występującym zjawiskiem są wycielenia na stanowisku miedzy krowami. Nie jest to najszczęśliwsze rozwiązanie, ale gdy nie ma innego wyjścia należy zadbać o czystość, prawidłowe i obfite zaścielenie stanowiska porodowego, zapewnić spokój, oraz prowadzić stały nadzór nad przebiegiem porodu. Najkorzystniej jest kiedy wycielenia przebiegają w sposób naturalny bez ingerencji człowieka. Gdy jednak zachodzi konieczność powinniśmy pomóc w sposób umiejętny i spokojny, bez przyspieszania akcji porodowej i wyciągania cielęcia na siłę. Działając gwałtownie możemy w sposób mechaniczny uszkodzić noworodka lub cielącą się krowę - tracąc często wartościowy materiał hodowlany. Właściwie postępując należy jak najszybciej po akcji porodowej oczyścić i udrożnić jego drogi oddechowe umożliwiając cielęciu uruchomienie procesu oddychania. Następnie przy pomocy wiechcia czystej słomy i ścierki oczyszczamy ze śluzu i osuszamy sierść noworodka, wykonując przy tym masaż całego ciała. Tradycyjne metody postępowania zakładają pozostawienie cielęcia przy matce, która językiem czynności te wykonuje sama. Propagatorzy natychmiastowego odsadzenia uważają, że cielę po urodzeniu nie powinno mieć kontaktu z krową. Zapobiega to rozbudzaniu u krowy instynktu macierzyńskiego, co może niekorzystnie wpływać na przebieg początkowej fazy laktacji. W-MODR w Olsztynie 2013 r. 9

SIARA - PODSTAWOWY POKARM O DZIAŁANIU IMMUNOLOGICZNYM Jeżeli cielę jest zdrowe to po paru minutach próbuje wstawać. Pojawia się również odruch ssania, który spowodowany jest uczuciem wzmagającego się głodu po przerwaniu odżywiania łożyskowego. Cielę rodzi się bez funkcjonującego układu odpornościowego, co czyni je bezbronnym wobec bakterii i wirusów występujących w otoczeniu. Dlatego jak najszybciej po porodzie należy podać noworodkowi pierwsze mleko od matki - siarę. W pierwszych trzech-czterech dobach życia jest ona wyłącznym jego pokarmem. W porównaniu z pełnym mlekiem krowim zawiera w swym składzie dwa razy więcej suchej masy, oraz ponad cztery razy więcej białka i składników mineralnych. Jest to pokarm określany mianem eliksiru życia, ponieważ oprócz łatwo przyswajalnych składników odżywczych posiada także przeciwciała (immunoglobuliny) gwarantujące noworodkowi zachowanie odporności na wiele chorób przez długi okres czasu. W siarze dostarczane są także bioaktywne peptydy, które działają stymulująco na właściwy rozwój układu pokarmowego. Należy jednak pamiętać, że czynniki odpornościowe z upływem czasu ulegają wyraźnemu ograniczeniu. Zaobserwowano, że już po 24 godzinach od porodu ich aktywność zmniejsza się prawie siedmiokrotnie, a jednocześnie jelita cielęcia z upływem czasu także gwałtownie tracą zdolność ich wchłaniania. Przy karmieniu naturalnym, odsadzenie cieląt od matek powinno następować przed upływem 24 godzin życia, gdyż wówczas nie wykształca się jeszcze więź między nimi. Ponadto praktyka wskazuje, że pozostawienie cielęcia przy matce na okres pojenia siarą, nie daje gwarancji jej pobrania w ciągu najważniejszych pierwszych godzin życia. Wiele z nich - pozostawionych przy matkach nie posiada odruchu ssania lub nie znajduje strzyków dość wcześnie, aby pobrać wystarczającą ilość siary. Dotychczasowe praktyki przewidywały podawanie jej w ilości około 5% masy ciała - (w przybliżeniu ok. 2 litry) w pierwszych dwóch godzinach życia. Obecnie doświadczeni hodowcy sugerują, aby już w pierwszej godzinie zaaplikować noworodkowi 2 litry siary, a kolejne 2 litry dostarczyć po krótkim czasie w dwóch porcjach, robiąc między kolejnymi karmieniami półgodzinne przerwy. Siarę zawsze podajemy przez smoczek z odpowiedniego wiaderka lub z butelki. Gdy cielę nie wykazuje zainteresowania smoczkiem zaleca się podanie jej przy pomocy sondy. Jest to metoda, która może wzbudzać pewne wątpliwości, wymaga od- 10 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

powiedniego sprzętu i prawidłowych umiejętności, ale daje pewność, że ciele pobrało w pierwszych godzinach życia właściwą ilość tak ważnego pokarmu. Pamiętajmy zawsze o tym, że siara, mleko i preparaty mlekozastępcze podczas pojenia powinny mieć odpowiednią temperaturę - około 38-39 O C. To podstawowy czynnik ograniczający niebezpieczeństwo występowania biegunek. Ważna jest jakość siary! W przypadku stanów zapalnych i obrzęków wymienia gęstość siary i poziom immunoglobulin wyraźnie się obniża. Problemy metaboliczne krów w okresie okołoporodowym wpływają także na zmniejszenie w niej ilość witaminy A, E, ß-karotenu, oraz innych, istotnych czynników wzrostowych potrzebnych dla rozwoju przewodu pokarmowego i zachowania odporności biernej cielęcia. Tym samym w sensie jakościowym pokarm taki nie spełnia wymagań dietetycznych oseska, co często prowadzi do zaburzeń pokarmowych i biegunek. W następstwie może być także przyczyną pojawienia się infekcji dróg oddechowych - schorzenia stanowiącego w tym okresie wielkie niebezpieczeństwo. Jakość siary można sprawdzić przy pomocy siaromierza - prostego urządzenia pomiarowego, które wykorzystując istniejącą zależność pomiędzy ciężarem właściwym siary, a stężeniem immunoglobulin w niej zawartych pozwala odczytać wynik pomiaru w trójkolorowej skali. Posiadając możliwości kontroli jakości siary, dobrą warto zakonserwować w niewielkich Kolor na skali siaromierza c.zielony j.zielony żółty czerwony Ocena siary bardzo dobra dobra dostateczna zła Gęstość siary (g/ml) >1,071 1,057-1,070 1,044-1,056 <1,043 Stężenie Ig w siarze (g/l) >121 80-118 42-77 <39 Zmiana ciężaru właściwego o 0,001 g/ml oznacza zmianę stężenia Ig o 3 g/l. Przyjmuje się, że w ciągu pierwszych 6-8 godzin życia ciele powinno wypić siarę zwierającą co najmniej 150 g immunoglobulin. Źródło:(http://www.proanimali.com) 2-3 litrowych porcjach. Gromadzenie bezpiecznych jej zapasów wskazane jest szczególnie w większych stadach. Można to wykonać poprzez: q Schłodzenie jej do temp. 4 O C - przez 48 godz. nie traci swoich właściwości q Fermentację - kwaszenie z wykorzystaniem żywych kultur streptococcus lactis, s.haemophilus, lactobacillus acidophilus i l.bulgariens - zachowuje prawidłowe parametry dietetyczne przez okres ok.14 dni. q Mrożenie - w niewielkich jednorazowych porcjach zamrażamy do temp. - 20 O C i możemy przetrzymywać dowolnie długo. Podczas rozmrażania nie stosować wysokich temperatur (max.do 40 O C) - czynność wykonujemy bez pośpiechu najlepiej w kąpieli wodnej z pełną kontrolą temperatury rozmnażania. Przy wyższej temperaturze po przekroczeniu +50 O C następuje rozpad cennych przeciwciał. Źródło: www.veterynaria.pl W-MODR w Olsztynie 2013 r. 11

OKRES POJENIA MLEKIEM I PREPARATAMI MLEKOZASTEPCZYMI Sposób podawania: podczas karmienia paszą płynną nie wolno doprowadzać do zachłyśnięcia, które może nastąpić także przy nieumiejętnym stosowaniu sondy. Dlatego w pierwszych dniach życia bardzo ważny jest sposób podawania pokarmów mlecznych. Nigdy nie poimy siarą, mlekiem lub preparatem mlekozastępczym z wiadra postawionego przed cielęciem na posadzce kojca - to nienaturalny - wymuszony sposób pobierania pokarmu płynnego. Mleko w dużej części trafia wówczas do nierozwiniętych jeszcze przedżołądków (głównie żwacza) ulegając tam fermentacji, co zwykle prowadzi do wzdęć i niebezpiecznych biegunek. Prawidłowa, naturalna pozycja pijącego cielęcia Pozycja wymuszona, nieprawidłowa - część mleka trafia do żwacza Prawidłowe pojenie osesków powinno odbywać się za pomocą wiaderka zaopatrzonego w zawór ze smoczkiem, umieszczonego na wysokości ok. 60 cm od podłoża. Podczas takiego karmienia cielę przybiera naturalną pozycję zbliżoną do sytuacji ssania krowy. Noworodek chwytając smoczek układa szyję w sposób naturalny co powoduje, że pójło pobie- 12 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

rane jest małymi porcjami. Jednocześnie przy tej pozycji tworzy się rynienka przełykowa, dzięki której płynny pokarm po przełknięciu omija przedżołądki i trafia bezpośrednio do trawieńca. To w początkowej fazie życia najbardziej rozwinięty fragment żołądka, który dzięki występującym w nim enzymom przystosowany jest głównie do trawienia mleka. Przy takiej pozycji ssania bardzo korzystnym i naturalnym odruchem jest również wydzielanie się dużej ilości śliny. Zawiera ona enzymy konieczne do trawienia tłuszczów - stanowiących główne źródło energii dla młodych cieląt. Ślina posiada także właściwości bakteriostatyczne, które tworzą ważną barierę ochronną przed infekcjami pokarmowymi i działa buforująco na przewód pokarmowy nie dopuszczając do gwałtownych i niekorzystnych zmian ph. Mleko pełne lub preparaty mlekozastępcze i mieszanka treściwa stanowią następne w kolejności pasze dla cieląt skarmiane po okresie pojenia siarą. Zawierać one powinny wszystkie niezbędne składniki odżywcze odznaczające się wysoką wartością biologiczną i dobrym przyswajaniem. Zmiany rozwojowe zachodzące w okresie wzrostu cieląt dotyczą procesów trawiennych, masy poszczególnych narządów i struktury śluzówki przewodu pokarmowego. Intensyfikacji ulega także szybkość przesuwania treści pokarmowej, aktywność enzymów, oraz rozwój mikroflory bakteryjnej. Zmiany te są zasadniczo zakodowane genetycznie. Jednak rodzaj, ilość i sposób skarmiania poszczególnych pasz zawsze w dużym stopniu wpływają na procesy trawienne, wydzielanie hormonów i postępujące doskonalenie przewodu pokarmowego cielaka. Stacja odpajania cieląt - to bardzo dobre rozwiązanie - szczególnie dla większych stad. Najczęściej stosowana jest przy karmieniu preparatami mlekozastepczymi, ale możliwe są rozwiązania techniczne dające mozliwość pojenia mlekiem. Urządzenie może być połączone z systemem zarządzającym stadem lub funkcjonować samodzielnie. Stacje do odpajania cieląt są wyposażone w miksery przygotowujące na bieżąco mieszaninę preparatu, oraz automatyczny układ grzewczy zapewniający odpowiednią temperaturę pójła. Preparat jest zawsze przygotowywany indywidualnie dla każdego cielęcia w zaprogramowanych dawkach i podawany małymi porcjami przez całą dobę. Te cechy urządzenia sprawiają, że jest ono sprawne, efektywne i skuteczne W-MODR w Olsztynie 2013 r. 13

Odchów cieląt w stadach mlecznych w działaniu. Istnieje już na rynku duży wybór opisanych rozwiązań. Wg opinii użytkowników w gospodarstwach, w których je zastosowano większość problemów związanych z higieną pojenia, temperaturą mleka i biegunkami okresu odpajania została praktycznie wyeliminowana. Stacja odpajania cieląt - jednostka sterująca z mikserem Stacja odpajania cieląt - stanowisko karmienia ze smoczkiem w gospodarstwie UWM w Bałdach Woda -. najpóźniej na początku 2 tygodnia życia należy zapewnić cielęciu stały dostęp do czystej wody - spełniającej standardy wody pitnej, którą podajemy w oddzielnym naczyniu. 14 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

BIEGUNKA - WIELKIE ZAGROŻENIE W OKRESIE ODPAJANIA MLEKIEM Cielęta padają w wyniku głodu powodowanego brakiem łaknienia, z powodu odwodnienia oraz na skutek zatrucia i zakażenia. Biegunki żywieniowe pochodzą najczęściej z przekarmienia, pojenia nadkwaśniałym lub zimnym mlekiem. Szacuje się, że 50% upadków cieląt jest spowodowane przez to schorzenie, oraz późniejsze powikłania z nim związane. Najskuteczniejszym działaniem w walce z biegunkami jest jej zapobieganie. Ograniczenie zachorowalności powinno polegać przede wszystkim na eliminowaniu kontaktu cieląt z czynnikami chorobotwórczymi - bakteriami, wirusami i grzybami. Podstawową zasadą profilaktyki jest więc głównie przestrzeganie higieny karmienia osesków, oraz utrzymywanie ich w stanie bardzo niewielkiego głodu, z zachowaniem przy tym bezwzględnej regularności czasu pojenia. Brudne wiadra - to niestety jeden z najczęściej popełnianych grzechów w odchowie cieląt. Powinniśmy mieć świadomość, że wszystkie naczynia służące do pojenia muszą być utrzymane w idealnej czystości: umyte, wyparzone, zdezynfekowane, wysuszone i przechowywane w czystych pomieszczeniach. Siara, mleko lub pójło z preparatu mlekozastępczego są świetną pożywka dla rozwoju bakterii, w tym szczególnie Escherichia coli - głównego winowajcy upadków cieląt w pierwszych dniach życia. Niedomyte po poprzednim karmieniu wiadra, butelki i smoczki są idealnym miejscem bytowania tej bakterii. Przy zaniedbaniach, naczynia do karmienia automatycznie stają się źródłem zakażania biegunką i przyczyną rozprzestrzeniania się innych chorób w stadzie. Należy podkreślić, że o czystości sprzętu stosowanego do karmienia cieląt najczęściej decyduje nie sam fakt ich nie mycia, ale głównie niestaranny sposób wykonywania tej czynności. Dlatego proponujemy stosowanie następującej procedury mycia urządzeń do pojenia: q Płukanie w letniej wodzie - (do 40 O C). Zbyt wysoka temperatura płukania powoduje ścięcie białka, które trwale przywiera do mytych powierzchni i jest trudne do usunięcia w kolejnych etapach mycia. q Mycie zasadnicze w wodzie gorącej - co najmniej 50 O C z dodatkiem właściwego detergentu i intensywnym użyciem odpowiednich szczotek. q Dokładne wypłukanie sprzętu i ocena skuteczności mycia. Gdy na powierzchni wyczuwalna jest warstwa tłuszczu - oznacza, że mycie jest wykonane nieprawidłowo (za niska temperatura roztworu myjącego, małe stężenie lub brak detergentu). q Szybkie i skuteczne osuszenie sprzętu jest koniecznością, ponieważ środowisko wilgotne i temperatura sprzyjają rozwojowi drobnoustrojów. W przypadkach wystąpienia biegunek i innych chorób w stadzie cieląt nie wolno dopuścić do odwodnienia młodego organizmu - konieczna jest pomoc weterynarza. Najczęściej stosuje się wówczas preparaty nawadniające, które przywracają równowagę elektrolityczną, a przy przedłużającej się biegunce (2-3) dni konieczne jest leczenie. W-MODR w Olsztynie 2013 r. 15

W takiej też sytuacji należy obowiązkowo stosować dezynfekcję naczyń do pojenia, którą przeprowadzamy regularnie po każdym karmieniu dobierając odpowiedni preparat po konsultacji z lekarzem wet. Powinno się również częściej odkażać kojce i wymieniać ściółkę. Skuteczną profilaktyką i terapią jest także podawanie probiotyków i prebiotyków w formie dodatku do preparatów mlekozastępczych, które sterują właściwym rozwojem mikroflory przewodu pokarmowego. 16 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

Odchów cieląt w stadach mlecznych STYMULOWANIE ROZWOJU UKŁADU POKARMOWEGO CIELĘCIA - RÓŻNE SYSTEMY ODCHOWU Po urodzeniu przewód pokarmowy cieląt jest niedoskonały - pozwala na wykorzystywanie składników odżywczych występujących tylko w pokarmie mlecznym. Do momentu pełnego rozwoju jest on bardzo podatny na zaburzenia czynnościowe, oraz zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi. Stopniowo w miarę pobierania pasz stałych, rozwija się żołądek wielokomorowy, w którym najważniejszy - żwacz osiąga 60% pojemności w stosunku do pozostałych jego komór dopiero ok. 6-7 tygodniach życia. Zadaniem każdego hodowca w tym okresie jest sterowanie rozwojem układu pokarmowego młodych przeżuwaczy poprzez odpowiednio dobierane pasze. Wczesne wprowadzanie do dawki pasz stałych z jednoczesnym ograniczaniem ilości pokarmu mlecznego wpływa na intensywne pofałdowanie błony śluzowej ściany żwacza, która w krótkim czasie przejmuje funkcję wchłaniania składników odżywczych ze strawionej paszy. Tradycyjnie uważano dotychczas, że cel ten można osiągnąć poprzez wczesne podawanie cielętom dobrego siana. Jednak najnowsze doświadczenia hodowców sprawiły, że dzisiaj panuje przekonanie iż rolę tą znacznie lepiej spełnia pasza treściwa. Dobrej jakości starter w postaci granulowanej z dodatkiem całych ziaren kukurydzy, zdecydowanie korzystniej wpływa na rozwój przewodu pokarmowego u cieląt, a jednocześnie umożliwia znaczne skrócenie okresu karmienia mlekiem. Starter podawany cielętom w gospodarstwie UWM w Bałdach Obserwacje wykazały, że przyspieszanie rozwoju przedżołądków u cieląt przynosi wiele korzyści i jest ekonomicznie uzasadnione. Chodzi głównie o to, aby nie tracąc dobrych przyrostów i szybkiego tempa rozwoju cieląt, ograniczyć znaczące koszty odchowu - głównie te związane ze stosowaniem drogich komponentów żywieniowych charakterystycznych dla tego okresu - mleka i jego pochodnych. Jednocześnie młode zwierzęta w miarę szybko powinny zacząć w pełni wykorzystywać pasze objętościowe, co również ograniczy niebezpieczeństwo infekcji pokarmowych związanych ze skarmianiem mleka. W dzisiejszej praktyce hodowlanej znane są w Polsce trzy systemy odchowu cieląt. Każdy z nich prowadzi do określonego celu, ale różnią się długością trwania, stosowanymi paszami W-MODR w Olsztynie 2013 r. 17

i przede wszystkim kosztami, które decydują o końcowym efekcie finansowym. Wybór uzależniony jest od możliwości ekonomicznych i organizacyjnych gospodarstwa, a przede wszystkim od świadomości i preferencji każdego hodowcy. Tab. 1. System tradycyjny: Żywienie mlekiem i preparatami mlekozastepczymi Żywienie paszami stałymi Wiek zakończenia pojenia mlekiem Zalety sytemu Wady systemu - siara - przez pierwsze 4-5 dni - podawana przez butelkę / wiadro i smoczek - mleko pełne lub preparat mleko zastępczy w dawce 6-8 litrów dziennie - 3-2 odpoje na dobę - od 4-5 dnia życia dobre siano - do woli - w drugim tygodniu życia mieszanka treściwa tradycyjna typu CJ - początkowo do woli (dążymy do dawki 1kg/dzień przy odsadzeniu) - od 2 miesiąca dobre pasze objętościowe, kiszonka z traw, później kukurydza - do woli - w drugim tygodniu życia woda do picia w oddzielnym wiaderku - około 3 miesięca - duże zużycie mleka ok. 600-800 l/sztukę - zbliżony do naturalnego odchowu przy matce - przy braku schorzeń dobre przyrosty - możliwość uzyskanie białego mięsa ze względu na długi okres poj. mlekiem - wykorzystanie pasz gospodarskich - mleko/siara, siano, śruty zbożowe, objęt - długi okres karmienia mlekiem i duże ilości jego zużycia - wysoki koszt paszy - mleko/preparat mlekozstepczy - dłuższy okres rozwijania się przewodu pokarmowego cielęcia co opóźnia wiek przechodzenie na żywienie paszami stałymi - większe niebezpieczeństwo występowania biegunek i schorzeń powiązanych z procesem odpajania mlekiem - większe nakłady robocizny i koszty organizacyjne Tab. 2. System przyspieszony: Cel stosownia systemu: Żywienie mlekiem i preparatami mlekozastepczymi Żywienie paszami stałymi Wiek zakończenia pojenia mlekiem - siara - przez pierwsze 4-5 dni - podawana przez butelkę/wiadro i smoczek - specjalny preparat mleko zastępczy (26-28% białka i 15-20% tłuszczu) w dawce 8-10 litrów dziennie - 3-2 odpoje na dobę - zmniejszanie dawki na 3-2 tygodnie przed zakończeniem okresu mlecznego - od 14 dnia życia mieszanka pełnoporcjowa typu starter z gniecionym ziarnem zbóż i całym ziarnem kukurydzy - dążymy do dawki 1kg/dzień starteru przy odsadzeniu - siano stosujemy po zakończeniu karmienia mlekiem - od trzeciego miesiąca życia podajemy dobrej jakości pasze objętościowe soczyste (kiszonki z traw/motylkowate oraz z kukurydzy) - około 2 miesięca 18 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

Tab. 2. System przyspieszony. c.d. Zalety sytemu Wady systemu Odchów cieląt w stadach mlecznych - przy braku schorzeń duże dobowe przyrosty - możliwość uzyskanie dużej wyrostowości żeńskiego materiału hodowlanego - wykorzystanie pasz gospodarskich - mleko/siara, siano, pasze objętościowe - intensywne żywienie i duża wyrostowość dają nadzieję na wysokie wydajności pierwiastek - duże wymagania organizacyjne - występujące problemy zdrowotne okresu odpajania i po zakończeniu karmienia mlekiem - znaczne koszty odchowu wynikające z konieczności stosowania drogich preparatów mlekozastępczych - system niepopularny i mało stosowany w naszym kraju Tab. 3. System skróconego odchowu: Żywienie mlekiem i preparatami mlekozastepczymi Żywienie paszami stałymi Wiek zakończenia pojenia mlekiem Zalety sytemu Wady systemu - Siara - przez pierwsze 4-5 dni - podawana przez butelkę/wiadro i smoczek - mleko pełne lub preparat mleko zastępczy w dawce 4-5 litrów dziennie (3-2 odpoje na dobę) - od 4-5 dnia życia dobry Starter - mieszanka treściwa granulowana z dodatkiem całego ziarna kukurydzy - do woli - skarmianie startera oraz całego ziarna pozwala na dostarczenie cielęciu wszystkich składników pokarmowych niezbędnych do wzrostu oraz stymuluje rozwój przedżołądków - w wieku 2 tygodni cielę pobiera ok. 200-300 g tej paszy, w wieku 4 tygodni pobranie zwiększa się do około 500-700 g, a w końcu okresu odpajania dobrze jeżeli wynosi ok. 1-1,5 kg/dzień. - siano - podajemy po zakończeniu okresu karmienia paszami płynnymi. (stosowanie go w okresie odpoju mlekiem przy tym systemie karmienia, ogranicza pobieranie starteru. Opóźnia tym samym proces rozwoju przewodu pokarmowego i jest niepożądane.) - około 6-7 tygodni - warunkiem jest pobierania ok. 1 kg paszy treściwej na dobę przez kolejne trzy dni - skrócony okres karmienia mlekiem - wcześniejsze zaprzestanie karmienia paszami płynnymi zmniejsza koszty odchowu (mleko, preparaty mlekozastepcze), jednocześnie pozwala ograniczyć niebezpieczeństwo infekcji pokarmowych i występowanie biegunek w początkowym okresie życia - krótszy okres rozwijania się przewodu pokarmowego cielęcia przyśpiesza moment przechodzenie na żywienie cieląt paszami stałymi - system daje duże szanse odchowania zdrowych cieląt - wysoki koszt paszy treściwej- Starter - dodatkowe nakłady robocizny i koszty organizacyjne związane z kontrolą pobierania właściwej ilości paszy treściwej- co stanowi kryterium zaprzestania żywienia mlekiem i pozwala przejść na pasze stałe W-MODR w Olsztynie 2013 r. 19

Dzisiaj jak wynika z powyższego, możliwości poprawienia zdrowotności cieląt upatruje się głównie w przyśpieszeniu rozwoju przewodu pokarmowego - (zwłaszcza przedżołądków) i wczesnego odsadzenia od pasz płynnych. Poza tym krótszy okres karmienia mlekiem i drogimi preparatami pozwala na ograniczenie kosztów żywienia, co obniża znacznie nakłady na odchów materiału reprodukcyjnego. Kierując się zatem myślą doświadczonych hodowców należy zachęcać wszystkich zajmujących się odchowem cieląt do powszechnego korzystania z diety starterowej pozbawionej siana. 20 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

ZAPEWNIENIE WŁAŚCIWYCH PARAMETRÓW DOBROSTANU Warunki utrzymania cieląt w początkowym okresie życia mają chronić młode zwierzęta przed wilgocią i przeciągami, oraz zapewnić możliwość kontroli i stosowanie właściwego karmienia. Zaobserwowano, że w pierwszym tygodniu życia ok. 70-80% czasu spędzają one w pozycji leżącej. Wymagają wówczas ciszy i spokoju, oraz indywidualnego traktowania. Powinny odpoczywać w odpowiednio przygotowanych czystych i zdezynfekowanych indywidualnych kojcach, gdzie powierzchnia legowiska musi być obficie wyścielona, zapewniając wygodne i bezpieczne bytowanie. Młode ciele musi mieć swobodę ruchu - nie może być krępowane wiązaniem na stanowisku. Możliwe jest to tylko w czasie karmienia mlekiem i nie może trwać dłużej niż godzinę. Najlepszym rozwiązaniem na ten czas odchowu jest indywidualny kojec umieszczony w oborze (rozwiązanie najmniej korzystne), w cielętniku, lub indywidualna budka typu igloo poza pomieszczeniem budynku obory. Zgodnie z obowiązującymi wymaganiami dobrostanu kojce muszą mieć odpowiednią wielkość, aby zapewnić następujące wymagania: q Szerokość równą co najmniej wysokości cielęcia w kłębie; q Długość równą 1,1 długości ciała mierzoną od czubka nosa do wyrostków kulszowych cielęcia - oba parametry zmieniają się intensywnie w pierwszym okresie życia; q Ściany kojca powinny mieć postać ażurowych przegród umożliwiających kontakt wzrokowy z innymi cielętami, q Urządzenia do karmienia i pojenia powinny być tak rozmieszczone, aby zminimalizować możliwości urazów oraz zanieczyszczenia wody i paszy. Budka typu igloo w gospodarstwie UWM w Bałdach Odchów w budkach typu igloo. Od dłuższego czasu propagowany jest odchów cieląt poza budynkiem obory w indywidualnych budkach. Chronią one cielęta przed wyziębiającym dzia- W-MODR w Olsztynie 2013 r. 21

łaniem wiatru, ale temperatura w nich jest prawie taka sama, jak na zewnątrz. To rozwiązanie bardzo korzystne - zapewnia lepszą zdrowotność, wyższe przyrosty i lepsze pobieranie paszy. Cielęta mają świeże powietrze, odpowiednią ilość światła i miejsca do swobodnego ruchu. Nie stykają się ze starszymi zwierzętami, dzięki czemu rzadziej chorują. Doświadczenia wykazują, że cielęta tak utrzymywane radzą sobie doskonale w budkach także przy minusowych temperaturach (nawet do - 30 O C). Warunek: cielęta muszą być suche i sucha musi być też ściółka, a ilość podawanego mleka należy wtedy zwiększyć do 3 x 2,5 l = 7,5 l dziennie. Na rynku występują liczne typowe rozwiązania - najbardziej popularne firmy Sano, a ostatnio demonstrowano także kojce y JFfirmC. Zalety budek typu igloo : q Wykonane z estetycznego polietylenu - materiału bezpiecznego dla zdrowia cieląt, trwałego i odpornego na ekstremalne temperatury; q Gładka powierzchnia ścian, odporna na wilgoć i nieodbarwiająca się zapewnia łatwe czyszczenie i dezynfekcję, gwarantując długotrwałe użytkowanie; q Mogą być bogato wyposażone w odpowiednie korytka, pojemniki i wiaderka do karmienia i pojenia z estetycznym oraz bezpiecznym ich mocowaniem; q Zapewniają doskonałe, naturalne warunki mikroklimatu; q Są lekkie - łatwe do ustawiania, przesuwania i podnoszenia co pomaga w utrzymaniu odpowiedniej higieny. Alternatywnym rozwiązaniem jest budka drewniana wykonana sposobem gospodarczym Zaletą budek drewnianych jest dostępność naturalnego, ekologicznego materiału i możliwość wykonania ich we własnym zakresie co w stosunku do cen budek z polietylenu jest rozwiązaniem oszczędnym - koszt ok. 200 zł. Drewno jest dobrym izolatorem temperatury co w połączeniu ze 22 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

słomą tworzy cielętom bardzo dobre warunki bytowania. Jedyną wadą jest trudniejsze mycie i dezynfekcja drewnianych powierzchni. W przypadku wystąpienia chorób i dużym ruzyku infekcji postępujemy radykalnie, dla bezpieczeństwa taką budkę zwyczajnie się utylizuje poprzez spalenie - nie ponosząc przy tym dużych kosztów. Po okresie odpoju siarą, a najlepiej po czwartym tygodniu życia, cielęta można już przetrzymywać w kojcach zbiorowych - najlepiej w systemie półotwartych budynków z wybiegiem. Przy systemie zimnego wychowu odbywa się to w zbiorowych budkach obficie ścielonych słomą - najczęściej z jedną ścianą otwartą połączonych bezpośrednio z przylegającymi kojcami. Zgodnie z wymogami dobrostanu, system grupowego utrzymania jest konieczny dla cieląt powyżej ósmego tygodnia życia. Ma on zapewnić swobodny - nieograniczony ruch oraz kontakt wzrokowy i fizyczny, co decyduje o rozwoju naturalnych nawyków stadnych między zwierzętami. Minimalna powierzchnia kojca grupowego dla cieląt uzależniona jest od ich wielkości wyrażonej masą ciała i powinna wynosić: q Do 150 kg - powierzchnia na 1 sztukę = 1,5 m 2 q 150-200 kg - powierzchnia na 1 sztukę = 1,7 m 2 q Pow. 220 kg - powierzchnia na 1 sztukę = 1,8 m 2 W sytuacji utrzymania młodzieży w systemie otwartym należy dokonywać kontroli stada co najmniej raz dziennie, zapewnić zwierzętom stały dostęp do świeżej wody do picia, oraz ochronę przed drapieżnikami i niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Utrzymanie na uwięzi w systemie obory stanowiskowej można wprowadzić dopiero po ukończeniu wieku 6 miesięcy życia. Przykład kojca zbiorowego typu igloo dla cieląt W-MODR w Olsztynie 2013 r. 23

Źródła: Odchów cieląt. Izabela Mikuło. W-MODR w Olsztynie. Cielęta z oceną. Prof. dr hab. Zygmunt Maciej Kowalski. Katedra Żywienia Zwierząt, Akademia Rolnicza w Krakowie. Odchów cieląt jest inwestycją. dr Zbigniew Lach. Ośrodek Hodowli Zarodowej w Osięcinach Odchów cieląt. Łukasz M. Stechnij - materiał internetowy. Technika a dobrostan bydła. Lech Nawrocki. Politechnika Opolska 2009 r. Ocena kondycji krów mlecznych. Broszura Top Agrar Polska. Podstawowe akty prawne: - Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. 2004, 69, 625; ze zm.), - Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. 2003, 167, 1629; ze zm. - Dz. U. 2004, 47, 456; 2005, 27, 228 oraz 2005, 181, 1514), - Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz.U. Nr 56, poz.344) - Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz, U. Nr 116, poz.778) Materiał internetowy: - www.proanimali.com, - www.veterynaria.pl, - www.portalhodowcy.pl/hodowca-bydla/113-numer-82009/987-zasady-odchowu-cielat - www.agrocentrum.pl/drewniane-budki-dla-cielat-dobry-pomysl-na-tani-i-zdrowy-wych ow 24 W-MODR w Olsztynie 2013 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel. 89 535 76 84, 89 526 44 39, 89 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl www.w-modr.pl