Partie polityczne Partie polityczne Poniższa część rozważań na temat partii politycznych opracowana została na podstawie publikacji Konstantego Adama Wojtaszczyka zatytułowanej Współczesne systemy partyjne.1 (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); System partyjny Traktując o partiach politycznych należy najpierw wyjaśnić pojęcie systemu partyjnego. Klasyczna definicja mówi, że system partyjny to formy i warunki koegzystencji wielu partii istniejących w danym kraju.2 W literaturze przedmiotu, reprezentującej polską myśl polityczną, przyjmuje się, że system partyjny jest to mechanizm współdziałania bądź rywalizacji organizacji społecznych w walce o władzę i w jej sprawowaniu.3 Reasumując w nauce wiedzy o społeczeństwie ustalono, że system partyjny obejmuje partie polityczne, całokształt zachodzących pomiędzy nimi relacji oraz zasad i norm regulujących zarówno stosunki międzypartyjne, jak stosunki między partiami a aparatem państwowym. System partyjny a system polityczny System partyjny jest pojęciem węższym od kategorii systemu politycznego. System polityczny to ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych formalnych i nieformalnych uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między nimi. W systemie politycznym wyróżnić można kilka podsystemów: - instytucjonalny; - funkcjonalny; - regulacyjny; - komunikacyjny. Elementy systemu partyjnego Tylko częściowo zajmują powyższe obszary w systemie politycznym. Podsystem instytucjonalny systemu politycznego wypełniają nie tylko partie polityczne, ale również grupy interesu, a przede wszystkim aparat państwowy. System partyjny obejmuje tylko partie polityczne. Decydujące dla wyodrębnienia pojęcia partia polityczna są: - formalna organizacja; - program działania; - dążenie do zdobycia i wykonania władzy. (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); Wiele polemik wywołuje rozróżnienie partii politycznych i znajdujących się na zewnątrz systemu partyjnego, chociaż niejednokrotnie ściśle z nim powiązanych, grup interesu. Partie polityczne
uczestniczą bezpośrednio w walce o panowanie i urzeczywistnianie władzy państwowej. Grupy interesu, przez które można rozumieć zorganizowane grupy wywierające różnymi metodami określony nacisk na władze państwowe celem osiągnięcia rezultatów zbieżnych z interesami wyrażanymi przez dane grupy, stanowiąc reprezentację określonych interesów grupowych, są płaszczyznami wyrażania postulatów i żądań różnorodnych grup społecznych i zawodowych, a nawet całych warstw społecznych. Grupy interesu są w mniejszym stopniu niż partie polityczne zainteresowane w kształtowaniu decyzji dotyczących wszystkich dziedzin życia, toteż nie mają rozwiniętych koncepcji ideologicznych i programów politycznych oraz rozbudowanych struktur organizacyjnych. Biorą udział w tej lub innej mierze w walce politycznej, ale zasięg ich oficjalnego uczestnictwa w procesach politycznych jest w dużym stopniu zróżnicowany. To tradycyjne rozróżnienie między grupami interesu działającymi przede wszystkim w kręgu interesów partykularnych a partiami politycznymi reprezentującymi interesy ogólne charakterystyczne było dla wcześniejszego etapu rozwoju demokracji parlamentarnych opartych na modelu pluralistycznym. Wraz z rozwojem demokracji pluralistycznej, zwłaszcza w warunkach państwa interwencjonistycznego. Następowało Dalsze upolitycznienie interesu, a tym samym zmniejszenie dystansu do partii politycznych oglądanych z perspektywy organizacji przetwarzających interesy, dokonujących ich generalizowania i integracji. Różnice pomiędzy partiami politycznymi i grupami interesu dotyczą wciąż różnych form legitymizowania, zróżnicowanych w ich całokształcie zadań, oraz intensywności, ram i problematyki selekcji interesów. Legitymizacja partii politycznych dokonuje się formalnie za pośrednictwem wyborów. Działalność grup interesu nie podlega takiej sankcji, co pogłębia jeszcze znaczne ograniczenie procedur demokratycznych wewnątrz ich struktur organizacyjnych. Rozróżnienie systemu partyjnego i systemu grup interesu może być dokonane w kontekście bazy społecznej, sfer sformułowania polityki i praktykowanych reguł rozstrzygania. (adsbygoogle = window.adsbygoogle []).push({}); Dominującą zasadą funkcjonowania systemu partyjnego jest zasada większości, gdy tymczasem elementem spajającym w ramach systemu grup interesu jest dążność do wewnątrz organizacyjnego konsensusu. W literaturze przedmiotu toczy się spór o to, czy wszystkie istniejące i działające w danym kraju ugrupowania polityczne wchodzą w skład systemu partyjnego. Podstawowe kontrowersje powstają wokół partii nielegalnych. Z punktu widzenia kanonów obowiązujących w demokratycznych systemach politycznych niewątpliwie w systemie politycznym mieszczą się te partie: - które działają legalnie; - dążą do władzy metodami demokratyczno parlamentarnymi. Wymogami podstawowymi dla takiej kwalifikacji są, więc w szczególności: - legalna działalność; - udział w wyborach; - oddziaływanie na programową działalność państwa i innych partii politycznych. Taki pogląd podzielany przez wielu autorów znalazł urzeczywistnienie w praktyce politycznej i unormowaniach prawnych różnych krajów.4 Partie nielegalne Chociaż nie mieszczą się w powyższej demokratycznej formule, to o tyle, o ile odpowiadają podstawowym kryteriom stawianym przed partiami politycznymi, ciągle nimi pozostają. Inne są jednak metody i formy działania nielegalnych partii politycznych oraz ograniczone możliwości realizacji wysuwanych celów, co nie pozwala na zaliczenie ich do systemu partyjnego danego państwa. Partie nielegalne znajdują się w sytuacji podobnej do grup interesu, wywierając wpływ na kształt stosunków politycznych. Podsystem regulacyjny, inaczej normatywny, systemu politycznego obejmuje ogól norm, za
pośrednictwem, których regulowane są stosunki społeczno polityczne. Jest on wewnętrznie złożony i zawiera normy prawne i pozaprawne oraz reguły nie normatywne. Zasady i normy regulujące stosunki między partiami Relacje między partiami a innymi elementami systemu politycznego, są zawarte: - w prawie autonomicznym pochodzącym od samych partii politycznych: - statuty; - regulaminy. - w prawie państwowym: - postanowienia konstytucji; - ustawy o partiach politycznych; - ustawy o finansowaniu partii politycznych; - ordynacje wyborcze; - regulaminy parlamentarne. Do zasad regulujących stosunki między partiami należą również: - normy polityczne; - narodowe tradycje; - polityczne tradycje; - kultura polityczna; - różne formy świadomości społecznej; - praktyka prawna; - praktyka polityczna; - idee prawne; - doktryny sądowe. Podsystem komunikacyjny systemu politycznego obejmuje ogół stosunków zachodzących między różnymi strukturalnymi elementami podsystemu instytucjonalnego. Dla systemu partyjnego najważniejsze znaczenie mają relacje między partiami politycznymi oraz miedzy nimi a aparatem państwowym i grupami interesu. Rozstrzygające są związki podtrzymujące oraz naruszające istniejący system. One, bowiem determinują stopień jego stabilności.
Podsystem funkcjonalny Składa się z ról wypełnianych przez poszczególne elementy strukturalne oraz przez system polityczny w całości. W odniesieniu do systemu partyjnego są to funkcje realizowane przez partie polityczne oraz przez system partyjny. Partie polityczne pośredniczą miedzy społeczeństwem a państwem. Treść tego pośrednictwa jest odmienna w systemach autorytarnych i demokratycznych. W warunkach reżimów niedemokratycznych partie zmierzają do podporządkowania rządzącej elicie. W państwach demokratycznych partie poprzez swoją działalność zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej. Współcześnie w poczynaniach partii dominują przedsięwzięcia mobilizacyjne zmierzające do uzyskania poparcia elektoratu. Funkcje partii politycznych Partie wywiązują się ze swojego działania poprzez realizację trzech podstawowych funkcji: - kształtowania opinii: - społecznej; - wyborczej; - rządzenia. Funkcja kształtowania opinii społecznej przejawia się przede wszystkim w budowaniu i propagowaniu programów partyjnych. Programy większości liczących się partii politycznych cechuje obecnie tendencja do ideologicznego centrum. Są one pragmatyczne i obejmują różne sfery życia społecznego. Funkcja wyborcza partii politycznych przejawia się w organizowaniu i uczestnictwie w wyborach, poprzedzonych dokonaną wcześniej selekcją kandydatów i przyjętą platformą wyborczą. W państwach niedemokratycznych, gdzie w rzeczywistości ma miejsce poza wyborcza rekrutacja elity rządzącej, funkcja wyborcza schodzi na drugi plan lub nie jest realizowana. Funkcje rządzenia wykonuje partia, która wygrała wybory, a w konsekwencji samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami obsadza decydujące stanowiska w państwie, W warunkach państwa demokratycznego udział w funkcji rządzenia mają również partie opozycyjne poprzez kontrolowanie i racjonalne krytykowanie. Rola partii politycznych System partyjny (ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych formalnych i nieformalnych uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa} stanowiąc podsystem w systemie politycznym wypełnia następujące funkcje: - jest płaszczyzną konfrontacji partii politycznych w ich przedsięwzięciach zmierzających do realizacji założonych celów politycznych, a w szczególności walki o zdobycie lub utrzymanie władzy; - jest forum kształtowania opinii publicznej i rozwijania kultury politycznej; - stanowi mechanizm wyłaniania i zmiany ekip rządzących oraz potwierdzenia legitymizacji władzy państwowej. System partyjny jest wewnętrznie zróżnicowany. I tak dla opisywania systemów partyjnych na kontynencie europejskim od czasów Rewolucji Francuskiej (1789 1799) stosuje się schemat lewica prawica. Poniższa tabela nr 2 ukazuje samo przyporządkowanie na
skali prawica lewica w krajach europejskich (%). Tabela nr 2. Samo przyporządkowanie na skali prawica lewica w krajach europejskich (%). Kraj Procent akceptujących skalę prawica lewica Z równoczesną identyfikacją z określoną partią Bez identyfikacji z określoną partią Niemcy Holandia Dania Włochy Wielka Brytania Irlandia Francja Luksemburg Belgia
93 93 91 83 82 80 78 78 73 62 80 69 70 67 48 59 51 49
31 13 22 13 15 32 19 27 25 Źródło: K. A. Wojtaszczyk: Współczesne systemy partyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. Współcześnie prawicę, na przykład partie konserwatywne, utożsamia się z obroną indywidualizmu i wolnej konkurencji oraz przeciwstawianiem się rozbudowanej roli państwa. Lewicę, na przykład partie socjalistyczne czy komunistyczne, kojarzy się z tendencjami do zmian społecznych, często w kierunku zwiększenia roli państwa, opieki społecznej i pełnego zatrudnienia. Ten partyjny dualizm jest ciągle akceptowany przez wyborców. Obok polaryzacji pojawił się odmienny trend prowadzący do wyodrębnienia centrum, obecnego zwłaszcza w silnie sfragmentaryzowanych systemach partyjnych, na przykład we Włoszech. Nowe ruchy i partie polityczne, na przykład ekologiści, nie mieszczą się w schemacie lewica prawica. Autor: Anna Płaza Źródło: Repetytorium WOS Przypisy: 1 K. A. Wojtaszczyk: Współczesne systemy partyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. 2 Definicja została podana przez politologa M. Duvergera. 3 W. Zakrzewski: W sprawie klasyfikacji systemów partyjnych, Studia Socjologiczno Polityczne 10/1961. 4 Na uwagę w tym miejscu zasługują następujące publikacje: Z. Maciąg: System partyjny RFN, Warszawa 1979, A. Jamróz: System partyjny współczesnej Francji, Warszawa 1990, Wybór tekstów ze współczesnej politologii zachodniej, [red.] M. Ankwicz, Warszawa 1988, Systemy polityczne krajów kapitalistycznych, [red.] A. Jamróz, Warszawa 1989, Władza i społeczeństwo 1: Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, J. Szczupaczyński [red.]warszawa 1995,
Władza i społeczeństwo 2: Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, J. Szczupaczyński [red.] Warszawa 1998, Demokracje zachodnioeuropejskie: Analiza porównawcza, A. Antoszewski, R. Herbut [red.], Wrocław 1997.