GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA TORUNIA NA LATA

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA TORUNIA NA LATA 2009 2012 TORUŃ 2009

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA MIASTA TORUNIA NA LATA 2009-2012 Spis treści: I. WPROWADZENIE. II. UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI 1. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego. 2. Podstawy prawne ochrony dóbr kultury. 3. Ustawowe obowiązki organów i właścicieli oraz zakres przedmiotowy ochrony. 4. Formy ochrony zabytków - Rejestr zabytków. - Pomnik Historii. - Park kulturowy - Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 5. Rola i znaczenie ewidencji zabytków oraz zasady jej prowadzenia. III. ZAŁOŻENIA I USTALENIA ZWIĄZANE Z OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH. 1. Ochrona zabytków w krajowych dokumentach strategicznych. 2. Ochrona zabytków w dokumentach strategicznych i planistycznych województwa kujawsko-pomorskiego. 3. Ochrona zabytków w dokumentach strategicznych i planistycznych miasta Torunia IV. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO MIASTA TORUŃ 1. Zarys rozwoju przestrzennego Torunia do 1945 roku. 2. Krajobraz kulturowy. 2.1 Obszar miasta Torunia. 2.2 Prawobrzeżna część miasta. - Stare Miasto. - Bydgoskie Przedmieście. - Parki, ogrody, tereny zielone w obrębie Bydgoskiego Przedmieścia. - Bielany. - Przedmieście Chełmińskie. - Mokre. - Przedmieście Jakubskie. 2.3 Lewobrzeżna część miasta 2.4 Fortyfikacje z 4 ćw. XIXw. 3. Obiekty zabytkowe. 4. Ocena stanu zachowania zasobów i krajobrazu kulturowego miasta. V. ANALIZA SWOT VI. CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA W ŚWIETLE USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI. VII. KIERUNKI DZIAŁAŃ DLA REALIZACJI CELÓW GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. VIII. FINANSOWANIE ZADAŃ Z ZAKRESU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. 2

kultura to umiejętność dziedziczenia Tomasz Mann I. WPROWADZENIE. Gminny Program Opieki nad Zabytkami został opracowany w celu określenia warunków realizacji podejmowanych działań, niezbędnych do sprawowania należytej opieki nad zabytkami na terenie Gminy Miasta Toruń w okresie czterech lat od wejścia w życie. Sprawozdanie z realizacji programu będzie sporządzane co dwa lata. Program jest dokumentem o charakterze strategicznym, uwzględniającym w szczególności cele, kierunki działań oraz zadania z zakresu opieki nad zabytkami. Określa sposób realizacji zadań poprzez stosowne działania organizacyjne i finansowe oraz upowszechniające wiedzę o zabytkach oraz poprawę poziomu edukacji związanej z opieką nad dziedzictwem kulturowym Torunia. Strategicznym celem i spodziewanym efektem wdrożenia określonych w Programie działań, będzie poza poprawą stanu zachowania środowiska kulturowego, stworzenie atrakcyjnego, markowego produktu turystycznego przy wykorzystaniu dóbr kultury, rozwój przedsiębiorczości oraz uwrażliwienie mieszkańców miasta na potrzeby związane z utrzymaniem i ochroną środowiska kulturowego. Zadania określone w programie nie obejmują zabytków ruchomych znajdujących się na terenie gminy Toruń, pozostających pod opieką powołanych w tym celu instytucji, których zakres działania oraz obowiązki wynikają z odrębnych przepisów. Podstawę prawną do sporządzenia niniejszego Programu stanowi art. 87 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z 2003 r.). 3

II. UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI 1. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego. - Zabytki zostały objęte ochroną zadeklarowaną jako konstytucyjny obowiązek państwa i każdego obywatela (art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86 Konstytucji RP) - Aktem prawa międzynarodowego dotyczącego ochrony i opieki nad zabytkami jest podpisana przez Polskę Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji. (Dz. U. z dnia 30 września 1976 r.) Pryncypia dotyczące znaczeń, wartości dziedzictwa kulturowego zostały określone w następujących dokumentach: - Karcie Ateńskiej (1933), - Karcie Weneckiej (1964) - Karcie Krakowskiej (2000), - Nowej Karcie Ateńskiej (2003), - Memorandum Wiedeńskim (2005), które stało się podstawą opracowania Declaration on the Conservation of Historic Urban Landscapes (Deklaracji dotyczącej konserwacji historycznych krajobrazów zurbanizowanych). Deklaracja została przyjęta podczas piętnastego walnego zgromadzenia państw stron konwencji światowego dziedzictwa UNESCO w Paryżu w październiku 2005. 2. Podstawy prawne ochrony dóbr kultury. Ustawowy obowiązek opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego nakładają na samorząd gminny dwie ustawy: - Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (tekst jednolity Dz.U. Nr 142 poz. 1591 z 2001 r. z późn. zm.) w art. 7 ust.1 wśród zadań własnych gminy jako jednostki samorządu terytorialnego najniższego szczebla wymienia sprawy z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. - Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568) Odniesienie do zadań z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami znajduje się w również w następujących aktach prawnych: - Ustawie z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2001 r. Nr 99 poz. 1079, Nr 100 poz. 1085, Nr 110 poz. 1189 i Nr 145 poz. 1623 z późn. zm.), - Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2000 r. Nr 46 poz. 543 z późn. zm.), - Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz.627 i Nr 115 poz. 1229 z późn. zm.), - Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80 poz. 717 z późn. zm.), - Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2000 r. Nr 106 poz. 1126, Nr 109 poz. 1157 i Nr 120 poz. 1268 z późn. zm.), - Ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5 poz. 24 z 4

późn. zm.), - Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85 poz. 539 z późn. zm.). 3. Ustawowe obowiązki organów i właścicieli oraz zakres przedmiotowy ochrony. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w art. 4 formułuje podstawowe obowiązki organów administracji publicznej w zakresie o c h r o n y zabytków, mające na celu m.in.: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. W art. 5. formułuje obowiązki w zakresie o p i e k i nad zabytkiem sprawowanej przez jego właściciela lub posiadacza która polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Zgodnie z ustawą za zabytek uznaje się - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; Za zabytek archeologiczny uznaje się - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, 5

d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 4. Formy ochrony zabytków Podstawowymi formami prawnej ochrony zabytków, wynikającymi z art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, są: wpis do rejestru zabytków, utworzenie parku kulturowego, uznanie zabytku za pomnik historii, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 4.1. Rejestr zabytków Rejestr zabytków jest podstawową określoną ustawą formą prawnej ochrony obiektu i prowadzony jest według procedury wyznaczonej przez Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz odpowiednimi Rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Wpis do rejestru zabytków stwarza określoną, jednoznaczną sytuację prawną obiektu, która ogranicza swobodę działań, zwłaszcza tych niepożądanych, narzuca rygory postępowania przy nich, daje też pewne przywileje finansowe. Ta forma ochrony prawnej stwarza możliwość lepszej opieki przez właścicieli, kontroli nad prowadzonymi pracami oraz zapewnienia właściwego użytkowania. Do rejestru zabytków wpisuje się zabytki ruchome, nieruchome, archeologiczne, otoczenie zabytku, nazwę geograficzną, historyczną lub tradycyjną, układ urbanistyczny, ruralistyczny lub historyczny zespołu budowlanego (tzw. obszarowy wpis do rejestru zabytków). Wpisu do rejestru zabytków dokonuje wojewódzki konserwator zabytków, traktując ten wpis jako priorytetową formę ochrony. Wszelkie prace prowadzone przy obiektach położonych na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymagają właściwych uzgodnień i pozwoleń konserwatorskich, wynikających z Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Niedostosowanie się do tych wymogów niesie za sobą skutki prawne w postaci decyzji administracyjnych wstrzymujących nielegalne działania bądź też nakazujących przeprowadzenie pewnych prac, jeśli ich wykonanie ze względu na nieodpowiedni stan techniczny jest niezbędne z uwagi na zagrożenie zniszczeniem lub istotnym uszkodzeniem obiektu. W przypadku niezgodnych z pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków realizacji prac przy zabytku, do procedury postępowania administracyjnego włącza się właściwy organ nadzoru budowlanego. Konsekwencją umyślnego niszczenia i uszkadzania zabytków jest kara pozbawienia wolności, w przypadku działań nieumyślnych jest to kara grzywny lub ograniczenia wolności. Wydanie decyzji o wpisie do rejestru zabytków jest poprzedzone postępowaniem przygotowawczym, na które składa się: złożenie wniosku przez 6

właściciela lub wieczystego użytkownika obiektu, wszczęcie procedury administracyjnej oraz wizja lokalna obiektu. Konieczne jest także udokumentowanie wartości zabytkowych obiektu w formie karty ewidencyjnej (tzw. karta biała lub dokumentacja ewidencyjna założeń zieleni). Dokumentacja ta stanowi podstawę do dalszych czynności proceduralnych, w wyniku których ostatecznie zostaje wydana decyzja o wpisaniu zabytku do rejestru zabytków. Treść decyzji o wpisie obiektu do rejestru zabytków powinna być jednoznaczna, poparta załącznikiem graficznym z określonymi granicami ochrony konserwatorskiej. Dużym utrudnieniem w odczytywaniu wcześniejszych decyzji o wpisie do rejestru zabytków jest brak tego załącznika. Jest on szczególnie ważny przy wpisach obszarowych, takich jak układy urbanistyczne czy zespoły rezydencjonalne i folwarczne. Nie mniej istotne jest to przy wpisach indywidualnych obiektów, gdzie również należy ustalić granice ochrony konserwatorskiej. Jednoznaczność treści decyzji polegać powinna na wyszczególnieniu w uzasadnieniu tego dokumentu tylko tych obiektów, które mają być chronione prawnie na mocy tej decyzji. Umieszczanie innych obiektów nieobjętych wpisem niepotrzebnie zaciera interpretację tego wpisu 1. 4.2. Pomnik Historii Uznanie zabytku za Pomnik Historii jest szczególnym aktem prawnym, bowiem Pomnikiem Historii mogą zostać zabytki nieruchome o ponadregionalnym znaczeniu, dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mające znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturowego, utrwalone w świadomości społecznej i stanowiące źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Ponadto muszą to być zabytki jednorodne stylowo, należycie wyeksponowane w przestrzeni, będące dziełami wybitnych twórców oraz dobrze zachowane. Pomnikami Historii mogą być krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa lub zespoły tych dzieł o wspólnych cechach stylowych, użytkowych lub konstrukcyjnych, dzieła budownictwa obronnego, obiekty dziedzictwa przemysłowego, inżynierii lądowej i wodnej, parki i ogrody, cmentarze, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź związane z działalnością wybitnych osobistości lub instytucji oraz zabytki archeologiczne (pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej). Ponadto muszą to być zabytki, które: zachowały pierwotną kompozycję przestrzenną lub uległy nieznacznym przekształceniom, są jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach, są należycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowały pierwotne relacje z otoczeniem, są dziełami wybitnych twórców, np.: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników, są dobrze zachowane lub w stanie pozwalającym na ich rewaloryzację, 1 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko Pomorskiego na lata 2009 2012, s. 11. 7

są przedmiotem troski konserwatorskiej. Obiekt proponowany do uznania za Pomnik Historii musi być wpisany do rejestru zabytków lub objęty statusem parku kulturowego. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego występuje do Prezydenta RP o uznanie zabytku za Pomnik Historii, jeżeli zgłaszany zabytek spełnia określone szczegółowe kryteria. Jeżeli zasadność wniosku Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uzyska akceptację, Prezydent RP w drodze rozporządzenia uznaje obiekt za Pomnik Historii, określając jego granice. Rozporządzenie Prezydenta RP jest ogłaszane w Dzienniku Ustaw 2. 4.3. Park kulturowy Krajobraz kulturowy to, zgodnie z brzmieniem artykułu Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Uwarunkowania przyrodnicze są niezaprzeczalnym tłem dla wszelkich działań człowieka, a razem tworzą one integralną strukturę przestrzenną, na którą składają się płaszczyzny (lasy, łąki, zbiorniki wodne), ciągi (rzeki, drogi) i punkty (obiekty kulturowe, przyrodnicze). Bogate dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze regionu wpływa na proces kształtowania tożsamości regionalnej. Dziedzictwo to skłania do podjęcia ważnych działań w tym zakresie. Współczesne zarządzanie ochroną krajobrazu powinno opierać się o zasady spójności aspektów środowiskowych z historycznymi i konserwatorskimi. Ochrona krajobrazu kulturowego może być wyrażona poprzez utworzenie parku kulturowego, którego istotą mają być najbardziej reprezentatywne i charakterystyczne cechy krajobrazu kulturowego, jego uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne oraz identyfikacja grup społecznych czy też deklaracja społecznej woli utworzenia parku kulturowego. Celem utworzenia parku kulturowego jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Organem właściwym w sprawie utworzenia parku kulturowego jest rada gminy, która po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków podejmuje stosowną uchwałę. W uchwale określa się: nazwę, granice parku, sposób ochrony oraz nakazy, zakazy i ograniczenia dotyczące m.in. działalności gospodarczej, inwestycyjnej, kształtowania przestrzeni (np. umieszczania tablic, reklam, ogłoszeń, itp.). Nie mniej ważny jest także sposób opracowania projektu planu ochrony parku kulturowego, którego zwieńczeniem jest uchwalenie przez właściwą Radę Gminy i publikacja tego planu. Znaczącą rolę odgrywa tu właściwa motywacja, pozytywna atmosfera dla idei utworzenia parku kulturowego. Ważna jest również promocja tego przedsięwzięcia w celu dopracowania szczegółów. W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego Rada Gminy może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem. Istotną regulacją jest obowiązek sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarów, na których utworzono park kulturowy. 2 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko Pomorskiego na lata 2009 2012, s. 14-15. 8

W specjalnych przypadkach park kulturowy o szczególnej wartości może też być uznany za pomnik historii lub jako pomnik historii wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO 3. 4.4. Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Podstawą formalno-prawną sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest ustawa z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z jej unormowaniami miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ma na celu ustalenie przeznaczenia terenów oraz określenie sposobów ich zagospodarowania i zabudowy. Jednym z obligatoryjnych ustaleń planu jest określenie zasad ochrony krajobrazu kulturowego oraz zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków. W oparciu o Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w planie uwzględnia się ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków oraz ich otoczenia, a także innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz parków kulturowych. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami również jego ustalenia uwzględnia się w w/w akcie prawa miejscowego. Formą ochrony zewidencjonowanych obiektów w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego są ustalone w nim, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej. Obejmują one obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. 5. Rola i znaczenie ewidencji zabytków oraz zasady jej prowadzenia. Najliczniejszą grupę obiektów o wartości kulturowej stanowią obiekty figurujące w ewidencji zabytków. W oparciu o zapisy Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., ewidencja zabytków stanowi podstawę do sporządzania programów opieki nad nimi. Według tych zapisów, Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych z obszaru całego kraju, Wojewódzki Konserwator Zabytków prowadzi natomiast wojewódzką ewidencję zabytków znajdujących się na terenie danego województwa. W gestii władz samorządowych zaś spoczywa prowadzenie gminnej ewidencji zabytków w formie kart adresowych zabytków nieruchomych, znajdujących się na terenie gminy, które zarazem są objęte wojewódzką ewidencją. Sporządzenie kompletnej, rzetelnej karty ewidencyjnej wykorzystującej wszystkie dostępne materiały to ważny element w procedurze prawnej opieki i ochrony zabytków. Wartość i znaczenie dokumentacji ewidencyjnej zależy bowiem od poziomu kompletności tych podstawowych informacji o obiektach historycznych. Aktem prawnym, regulującym zasady prowadzenia ewidencji zabytków przez poszczególne organy, jest Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji 3 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko Pomorskiego na lata 2009 2012, s. 13. 9

zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Określa ono podstawowe dane, jakie powinny znaleźć się na karcie ewidencyjnej i karcie adresowej zabytku, przesłanki, od których spełnienia zależy włączenie kart ewidencyjnych i adresowych do ewidencji oraz ich wyłączenie z ewidencji. Rozporządzenie ustala sposób gromadzenia zbioru dokumentów dla zabytków objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Obiekty ujęte w ewidencji zabytków mogą podlegać ochronie w dwojaki sposób: poprzez obszarowy wpis do rejestru zabytków oraz poprzez ustalenia dotyczące ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego 4. III. ZAŁOŻENIA I USTALENIA ZWIĄZANE Z OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH. 1. Ochrona zabytków w krajowych dokumentach strategicznych. Podstawowymi dokumentami strategicznymi szczebla krajowego dla omawianej problematyki są: - Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 (Warszawa 2004) - Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (Warszawa 2005) Strategia została opracowana dla całego obszaru Polski z określeniem spójnych działań realizowanych w regionach. W ramach opracowania zostały wyodrębnione główne zadania i priorytety w dziedzinie kultury na lata 2004-2013. Ochrona dziedzictwa kulturowego a w szczególności ochrona i rewaloryzacja zabytków zostały wyodrębnione jako jeden z pięciu obszarów strategicznych. W dokumencie p.n. Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 położono nacisk na kompleksową rewaloryzację zabytków oraz obiektów poprzemysłowych i powojskowych oraz ich adaptację na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne itp. a także na zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, inwentaryzację zabytków ruchomych i nieruchomych oraz promocję i budowę sieci informatycznych promujących kulturowe dziedzictwo regionów. Podstawowym dokumentem służącym wdrożeniu celu Strategii, dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego jest: - Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego (Warszawa 2004). Celem strategicznym Programu jest kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz ochrona i upowszechnienie dziedzictwa kulturowego w tym przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierającego ochronę i opiekę nad zabytkami. W ramach realizacji celu strategicznego wyróżniono 2 priorytety: 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo. 2. Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego. 4 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko Pomorskiego na lata 2009 2012, s. 18. 10

Działania realizowane w ramach Priorytetu 1. stawiają za cel poprawę stanu zachowania obiektów, ich adaptację i rewitalizację a także stworzenie warunków do wykorzystania ich atrakcyjności w turystyce oraz działaniach inwestycyjnych. Działania zakładają również poprawę warunków prawnych i organizacyjnych w zakresie dokumentacji i ochrony zabytków oraz stworzenie systemu zachęt dla jednostek zainteresowanych inwestowaniem w zabytki. W ramach realizacji Priorytetu 2. przewidziane są działania zmierzające do podnoszenia kwalifikacji kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego oraz działania edukacyjne, popularyzacja dziedzictwa kulturowego a także ochrona przed nielegalnym wywozem zabytków za granicę. 2. Ochrona zabytków w dokumentach strategicznych i planistycznych województwa kujawsko-pomorskiego. Wśród dokumentów wojewódzkich odnoszących się m.in. do ochrony dziedzictwa kulturowego najważniejszymi są: - Strategia Rozwoju Województwa Kujawsko - Pomorskiego na lata 2007-2020 przyjęta Uchwałą Nr XLI/586/05 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 12 grudnia 2005 r. - Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawskopomorskiego, zatwierdzony uchwałą Nr XI/135/03 Sejmiku Województwa Kujawsko- Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r. W Planie zagospodarowania określono, że zachowanie dziedzictwa kulturowego wymaga przestrzegania następujących zasad: - zachowania dziedzictwa kulturowego w stanie umożliwiającym jego przetrwanie dla przyszłych pokoleń, - harmonijnego kształtowania krajobrazu kulturowego, - dbałości o integralność zabytkowych struktur urbanistycznych i ruralistycznych. - Regionalny Program Operacyjny Województwa Kujawsko - Pomorskiego na lata 2007-2013. Wytyczne dotyczące przygotowania Lokalnego Programu Rewitalizacji Załącznik do Uchwały nr 70/874/08 Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 11 września 2008 r. ze zmianami wprowadzonymi Uchwałą nr 91/1146/08 z dnia 27 listopada 2008 r. Uchwałą nr 7/58/09 z dnia 27 stycznia 2009 r. określa przykładowe rodzaje projektów w obszarach wsparcia wskazanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji, będące działaniami zintegrowanymi: w pkt. 4.: - Prace restauratorskie i konserwatorskie budynków ujętych w rejestrze zabytków oraz budynków o potwierdzonej wartości architektonicznej i znaczeniu historycznym (ujęte w ewidencji zabytków), w tym ich adaptacja na cele: gospodarcze, społeczne, edukacyjne, turystyczne lub kulturalne, przyczyniające się do tworzenia miejsc pracy wraz z dostosowaniem do potrzeb osób niepełnosprawnych. Ponadto w Działaniu 3. 3 Rozwój infrastruktury kultury w punkcie 2 zakłada się Inwestycje z zakresu rewaloryzacji, restauracji, renowacji obiektów i zespołów zabytkowych wraz z otoczeniem, nie związanych z mieszkalnictwem, oraz w punkcie 6 i 7 zwiększanie świadomości społeczeństwa oraz wiedzy i dostępu do informacji na temat zabytków i dziedzictwa kulturowego m. in. poprzez tworzenie kompleksowych systemów informacji w zakresie kultury oraz na rzecz promocji w zakresie kultury oraz tworzenie wirtualnych muzeów, galerii, fonotek, cyfrowych bibliotek, czytelni. 11

- Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko - Pomorskiego na lata 2009-2012 przyjęty Uchwałą Nr XXV/496/08 Sejmiku Województwa Kujawsko- Pomorskiego z dnia 8 września 2008 r.; w odniesieniu do Torunia postuluje kontynuację prowadzenia działań ochronnych na obszarze Starego i Nowego Miasta, przez konserwację i rewitalizację oraz wpisy poszczególnych obiektów do rejestru zabytków. W odniesieniu do zespołu Twierdzy Toruń, którego znaczenie określono jako ponadregionalne, w skład którego wchodzą Fortyfikacje Rdzenia i pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń, wznoszone w okresie od 1824 do 1914 r; postuluje się wpis poszczególnych dzieł do rejestru zabytków oraz podjęcie działań, zgodnych z Art. 16 i 17 Ustawy z 23 lipca 2005 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz wytycznymi zawartymi w dokumencie z 6 października 2005 r. pt.: Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu ochrony, mających na celu utworzenie parku kulturowego na następujących obszarach: Toruń TWIERDZA wewnętrzny pas fortyfikacji z towarzyszącymi obiektami obronnymi i wojskowymi, przyczółek mostowy oraz relikty fortu kolejowego wraz z otulinami; zewnętrzny pas fortyfikacji wraz z układem drogowym, systemem wodnym oraz towarzyszącą otuliną przyrodniczą; 3. Ochrona zabytków w dokumentach strategicznych i planistycznych miasta Torunia Wśród dokumentów strategicznych i planistycznych sporządzonych dla miasta Torunia, odnoszących się m.in. do ochrony dziedzictwa kulturowego, najważniejszymi są: - Strategia Rozwoju Miasta Torunia przyjęta Uchwałą nr 1077/2002 Rady Miasta Torunia z dnia 16 maja 2002 roku, gdzie zapisano: Cel strategiczny 4. - Toruń ośrodkiem promieniowania kultury i edukacji oraz w jego ramach cel operacyjny: 4.3 Renowacja i restauracja substancji zabytkowej miasta, gdzie nacisk kładzie się na zachowanie dziedzictwa kulturowego Torunia, zwłaszcza jego cennej zabytkowej zabudowy, przed zniszczeniem. Podniesienie walorów zabytkowych obiektów, wyeksponowanie ciekawych fragmentów miasta, wnętrz budynków dotychczas nie pokazywanych. Cel strategiczny 5. Toruń miastem o rozwiniętej gospodarce turystycznej oraz w jego ramach cel operacyjny: 5.2 Ochrona walorów i atrakcyjności turystycznej miasta pochodnych dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego, gdzie jako zadania wymienia się: - zapewnienie elementarnej estetyki zabytkowej architektury, przestrzeni fizycznej zabytkowego zespołu urbanistycznego Starego i Nowego Miasta, - zagospodarowanie nadbrzeży rzeki Wisły w obszarze miasta, - ekspozycję zabytkowych wnętrz instytucji publicznych, - informację (tablice) o obiektach zabytkowych, miejscach zdarzeń historycznych, zasłużonych mieszkańcach, gościach miasta, zbiorach muzealnych, - ochronę i ekspozycję panoramy miasta, - ochronę zabytkowego zespołu przed funkcjami w nim niepożądanymi z punktu widzenia turystycznej atrakcyjności miasta. 12

- Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia, przyjęte uchwałą Nr 1032/06 Rady Miasta Torunia z dnia 18 maja 2006r. to jedyny dokument strategiczny dotyczący przestrzeni, opracowywany dla obszaru całej gminy w jej granicach administracyjnych. Nie jest aktem prawa miejscowego i nie stanowi podstawy do wydawania decyzji administracyjnych. Nie odnosi się też do konkretnego horyzontu czasowego. Najważniejszą funkcją studium jest kształtowanie i prowadzenie polityki rozwoju przestrzennego obszaru. Podstawowa jego cecha to kompleksowość i ujęcie w kategoriach celów rozwoju oraz kierunków i generalnych zasad zagospodarowania obszaru gminy. Poprzez określenie polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego, stanowi podstawowe narzędzie umożliwiające sterowanie rozwojem miasta, w tym realizację zadań należących do wyłącznej kompetencji organów samorządu gminnego w zakresie m.in. ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków. Jego ustalenia są wiążące dla organów gminy przy sporządzaniu planów miejscowych. W w/w obowiązującym dokumencie określone zostały zasady ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego miasta. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta Torunia jest rozumiana jako: - ochrona wybranych elementów historycznego i współczesnego rozplanowania (siatki ulic, wnętrz placowych, linii rozgraniczających, linii zabudowy i podziałów wewnętrznych); - ochrona ukształtowanego historycznie i współcześnie charakteru zabudowy w wybranych obszarach szczególnie wartościowych (charakteru pierzei, ciągów fasad, ukształtowania zabudowy, dominant urbanistycznych ) a także elementów środowiska przyrodniczego. Celem ochrony jest zabezpieczenie trwania charakterystycznych dla miasta struktur urbanistycznych w warunkach ciągłych przemian substancji architektonicznych i niezbędnych korekt układu miejskiego. Ochronie wartości kulturowego krajobrazu miejskiego służą: - ustalenie stref ochrony konserwatorskiej; - zasady ochrony obiektów nie wpisanych do rejestru zabytków, ujętych w ewidencji zabytków. W zależności od stopnia zachowania historycznej substancji oraz stopnia zachowania historycznego układu urbanistycznego - wyznaczono następujące strefy ochrony konserwatorskiej: Strefa I - pełnej ochrony konserwatorskiej średniowiecznego historycznego centrum. Strefa obejmuje obszary szczególnie wartościowe, o dobrze zachowanej, historycznie ukształtowanej strukturze przestrzennej - do bezwzględnego zachowania. W strefie obowiązuje priorytet wymagań konserwatorskich, określonych na podstawie specjalistycznych opracowań. Strefa II - pośredniej ochrony konserwatorskiej wokół średniowiecznego, historycznego centrum. Obejmuje obszary "buforowe" wokół zespołu staromiejskiego ( w tym część obszarów wskazanych we wniosku aplikacyjnym o wpisanie zespołu staromiejskiego Torunia na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO). Strefa III - ochrony konserwatorskiej obszarów ze znacznym udziałem elementów historycznych ukształtowanej struktury przestrzennej o wartościach kulturowych. Objęto nią znaczne obszary jednostki urbanistycznej Bydgoskie Przemieście, 13

wskazując na celowość sporządzania opracowania specjalistycznego dot. "katalogu" typów i formy zabudowy - charakterystycznych dla poszczególnych pierzei lub ich części z określeniem pożądanego lub dopuszczalnego zakresu zmian. Dla zespołu budynków zajezdni tramwajowej ustalono konieczność opracowania programu (w przypadku zmiany ich funkcji) określającego zakres działań konserwatorskich utrwalających i przywracających walory zabytkowej architektury. Strefa IV - ochrony konserwatorskiej krajobrazu kulturowego elementów zewnętrznego pierścienia fortyfikacji Twierdzy Toruń - obejmująca historyczny układ urbanistyczno - architektoniczny systemu, określony przestrzennie przez obiekty forteczne (wpisane do rejestru zabytków i postulowane do wpisu do gminnej ewidencji zabytków). Wskazano na pilną potrzebę opracowania specjalistycznego programu określającego: szczegółowe zasady poszczególnych elementów fortyfikacji, zakres niezbędnych prac konserwacji i restauracji oraz możliwości przystosowania obiektów do współczesnych funkcji użytkowych (zapewniających właściwe utrzymanie i zagospodarowanie obiektów i terenów). Strefa V - ochrony konserwatorskiej ogólnych cech rozplanowania - obejmująca obszary zachowanych fragmentów historycznych przedmieść i miasta Podgórz. Charakteryzuje się znacznym nasyceniem pojedynczymi obiektami lub zespołami zabytkowymi, w tym także jednolitymi stylistycznie zespołami obiektów oraz elementami zachowanych historycznych ciągów komunikacyjnych (nie stanowiących odcinków podstawowego układu komunikacyjnego i położonych poza wymienionymi wcześniej strefami ochrony konserwatorskiej). Strefa VI - ochrony ekspozycji - to strefa, która obejmuje obszary umożliwiające, cechami swojego ukształtowania i pokrycia, właściwą ekspozycję obiektów lub zespołów o wartościach zabytkowych z ustalonych kierunków widokowych. W obszarach określonych tą strefą ustalono obowiązek wykonania opracowań studialnych (krajobrazowych) dotyczących wpływu ewentualnej nowej zabudowy lub nowych form zagospodarowania terenu na właściwą ekspozycję elementów zabytkowych (oglądaną z oznaczonych punktów, osi i płaszczyzn widokowych). Strefa VII - obserwacji archeologicznej - obejmuje obszary o udokumentowanej lub potencjalnej (na podstawie badań lub innych wskazówek) zawartości reliktów archeologicznych. Działania inwestycyjne na terenach położonych w tej strefie muszą być poprzedzone badaniami archeologicznymi lub muszą odbywać się pod nadzorem archeologicznym. Wyznaczone, w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia, cele i zasady polityki przestrzennej miasta w odniesieniu do środowiska kulturowego realizowane są poprzez sukcesywne sporządzane i uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Aktualnie sporządzono i uchwalono 164 plany, którymi objęte jest ok. 30% powierzchni miasta w jego granicach administracyjnych (ok. 40 % powierzchni miasta z wyłączeniem wód i lasów) - wg. stanu na dzień 31 grudnia 2008 roku. Zestawienie obowiązujących planów znajduje się w załączniku. 14

Pozostałe akty prawne. - Porozumienie z dnia 5 stycznia 2004 r. pomiędzy Wojewodą Kujawsko- Pomorskim a Prezydentem Miasta Torunia w sprawie powierzenia prowadzenia niektórych spraw z zakresu właściwości Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Gminie Miasta Toruń; (Dz. U woj. Kujawsko pomorskiego nr 25/2004 poz. 325); Zgodnie z art. 96 ust. 2 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Prezydent Miasta Torunia, a z jego upoważnienia Miejski Konserwator Zabytków, przejął sprawy związane z nadzorem konserwatorskim oraz wydawaniem decyzji administracyjnych związanych z zagospodarowaniem zabytków, prowadzeniem robót, badań i innych działań przy zabytkach na terenie miasta Toruń. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na fakt, że Miejski Konserwator Zabytków posiada wyższy - rządowy stopień kompetencji, wynikający z przekazania części uprawnień przysługujących Wojewodzie. Organem odwoławczym dla decyzji Miejskiego Konserwatora Zabytków jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. - Porozumienie dotyczące współpracy w dziedzinie prowadzenia interdyscyplinarnych badań naukowych nad przeszłością Torunia, ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, promocji wyników badań interdyscyplinarnych i obiektów zabytkowych w postaci parków kulturowych, skansenów i rezerwatów kultury zawarte dnia 29 sierpnia 2007 roku pomiędzy Prezydentem Miasta Torunia a Rektorem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. - Uchwała Rady Miasta nr 588/2004 z dnia 16.09. 2004 r. z późn. zm. w sprawie określenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków położonych na terenie Gminy Miasto Toruń. Uchwała stanowi prawne narzędzie realizujące w praktyce obowiązki wynikające z art. 81 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; - Zarządzenie nr 193 Prezydenta Miasta Torunia z dnia 17 września 2008 roku w sprawie ustalenia wewnętrznej struktury organizacyjnej i szczegółowej zakresu działania Biura Toruńskiego Centrum Miasta; 15

IV. Ogólna charakterystyka zasobu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta Toruń 1. ZARYS ROZWOJU PRZESTRZENNEGO TORUNIA do 1945 roku. Akt lokacyjny wystawiony 28 grudnia 1233 roku przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Hermanna von Salza nadawał prawa miejskie Toruniowi i Chełmnu. Początkowo prawa miejskie uzyskała osada nazywana Starym Toruniem, gdy okazało się, że o (dziś okolice Starego Torunia) leży ona na terenie zalewowym Wisły, w 1236 roku nastąpiła translokacja miasta (wraz z nazwą) na teren od dawna istniejącego ośrodka osadniczego zajmującego część dzisiejszego obszaru Starego Miasta. W 1251 roku odnowiono dokument lokacyjny. Drewniano - ziemna konstrukcja prawdopodobnie opuszczonego od pewnego czasu grodu, została wzmocniona przez Krzyżaków i rozbudowana o elementy murowane z kamienia polnego (częściowo widoczne do dziś we wschodniej ścianie pozostałości zamku) dotrwała do około 1254 roku. Podobne drewniano- ziemne umocnienia otaczały powstające na terenie osady podgrodowej miasto, które obejmowało wówczas (połowa XIII w.) obszar o kształcie zbliżonym do prostokąta o proporcjach 1:2, ograniczony dzisiejszymi ulicami Podmurną, Szeroką, Piekary i skrajem wiślanej wysoczyzny. Centralnym punktem był prostokątny rynek, na którym w latach 1240-1246 z budowano murowany kościół św. Jana, który stanął być może na miejscu drewnianego. Około połowy XIII wieku nastąpiło powiększenie miasta na północ i zachód oraz wytyczenie obecnego rynku o kształcie zbliżonym do kwadratu 105 x 109 m. nadając Staremu Miastu obecny kształt. W roku 1393 miasto uzyskało przywilej budowy ratusza- w miejsce dotychczasowych kramów i ław chlebowych. Otoczone murami i basztami wyczerpuje swe możliwości osadnicze czego konsekwencją jest lokacja Nowego Miasta, która nastąpiła 13 sierpnia 1264 roku. Nowe Miasto założono na wschód od dotychczasowego miasta i zamku, zaraz za Strugą Toruńską. Na kształt i układ głównych osi komunikacyjnych Nowego Miasta wpłynęła konieczność nawiązania do istniejących już założeń urbanistycznych: Starego Miasta i zamku. Efektem tego było wytyczenie terenu pięciobocznego o powierzchni nieco mniejszej od Starego Miasta, który podzielono bardzo regularną siatką ulic, tworząc plan szachownicowy z kwadratowym rynkiem. System fortyfikacyjny obu miast składał się z podwójnego pasa murów i fosy od strony lądu oraz muru pojedynczego od strony Wisły. Fosę nawadniały strumienie, których wody spiętrzały dwie tamy: przy bramie Starotoruńskiej i obok zamku. Mur wewnętrzny był wysoki, blankowany, miał ok. 30 przeważnie czworobocznych baszt z których większość była otwarta od strony miasta. Niski mur zewnętrzny chronił międzymurze. Na zewnątrz prowadziło 8 bram: Starotoruńska (na zachód), Chełmińska (na północ), Paulińska - Więzienna oraz Wielka - Kotlarska (na wschód do Nowego Miasta), a także Klasztorna, Żeglarska, Łazienna i Mostowa (na południe, na nadbrzeże wiślane). W XV w. mury podwyższono, a bramy Starotoruńską i Chełmińską poprzedzono potężnymi barbakanami w kształcie wysokich wież. Zatem w niespełna pół wieku ukształtował się średniowieczny zespół urbanistyczny złożony z trzech odrębnych organizmów: Starego i Nowego Miasta oraz zamku krzyżackiego. Zespół ten zajął obszar liczący ponad 40 hektarów, i był sukcesywnie umacniany ciągiem murów obronnych z bramami, basztami oraz fosą. Do miasta należały też okoliczne wsie- np. Przysiek, folwark Bielany, Małe i Wielkie Mokre, Trzeposz, Kaszczorek, 16

Lubicz. W pewnej odległości za murami kształtować zaczęły się osady- przedmieścia jak np. św. Jerzego (wokół kościoła i szpitala) w kierunku na Chełmno (dziś okolice ul. Gałczyńskiego), św. Katarzyny przy drodze na Dobrzyń (okolice dzisiejszych koszar) czy Rybaki przy ulicy do dziś zachowującej tę nazwę. Sukces gospodarczy wynikał z szerokich kontaktów handlowych w których Toruń, jako pośrednik w handlu pomiędzy zachodnią i wschodnią Europą, odgrywał ważną rolę w związku miast hanzeatyckich. Do połowy XV wieku miasto znajdowało się w granicach państwa krzyżackiego. W 1454 roku mieszczanie toruńscy zdecydowali poddać się państwu polskiemu. Wybuchła wojna pomiędzy Polską a Państwem Zakonnym zakończona w 1466 roku II pokojem toruńskim, na mocy którego Toruń stał się miastem Rzeczypospolitej. Nowe Miasto zostało podporządkowane Staremu, zamek krzyżacki został zburzony przez mieszczan w 1454 roku, powstał więc jednolity organizm zarządzany przez Radę Starego Miasta. Zewnętrzny wygląd miasta wyraźnie zmienia się w dopiero w początkach XVII wieku. Powstają wówczas nowoczesne ziemne umocnienia bastionowe na zewnątrz dotychczasowych murów obronnych, co nieznacznie powiększa obszar miasta, np. kościółek św. Wawrzyńca, leżący do tej pory za murami z fosą i rozpoczynający zabudowę chełmińskiego przedmieścia, znalazł się teraz wewnątrz bastionupołożonego tam gdzie dziś mieści się budynek Muzeum Etnograficznego. Oprócz chełmińskiego rozwija się także bydgoskie przedmieście- na którym zlokalizowane były letnie dworki i podmiejskich rezydencje bogatego mieszczaństwa. Umocnienia miejskie obejmują także zabudowę Kępy Bazarowej jako przyczółka mostowego. W czasie potopu szwedzkiego miasto przez trzy lata (1655-58) znajdowało się pod panowaniem szwedzkim i oprócz wojennych obciążeń i kontrybucji poniosło straty w wyniku oblężenia przez wojska polskie. Jeszcze poważniejsze straty i zniszczenia przyniosła wojna północna kiedy to w 1703 roku w Toruniu broniła się załoga saska przed wojskami Karola XII. Po siedmiomiesięcznym oblężeniu, i wielkim pożarze we wrześniu 1703 roku, miasto przedstawiało jedną wielką kupę gruzów i pogorzelisk. Dodatkowym nieszczęściem stały się olbrzymie kontrybucje i świadczenia dla wojsk szwedzkich, polskich, saskich i rosyjskich przechodzących wielokrotnie przez Toruń. Ratusz staromiejski odbudowywano do roku 1737, a zachodnia pierzeja rynku pozostała pusta aż do wieku XIX. Szwedzi rozpoczęli burzenie fortyfikacji miejskich- zarówno średniowiecznych jak i bastionowych. Rozwój przestrzenny miasta w tym okresie to przede wszystkim rozrost przedmieść, które znacznie niszczone w czasie wojen, od połowy XVIII w. odradzały się stając się miejscem wszelkiego rodzaju rzemiosła i handlu pozacechowego, tańszego i sprzyjającego uboższym wytwórcom jak i nabywcom. Przedmieścia sprzyjały także budowie siedzib dla zubożałej ludności. Liczbę mieszkańców Torunia szacować należy wówczas na około 12 tys., z czego 1/3 zajmowała przedmieścia- przede wszystkim Rybaki, św. Jerzego, św. Katarzyny, Winnicę oraz Kępę Bazarową. Ich połączenie z właściwym terytorium miejskim uniemożliwiał nadal pas fortyfikacji odnowiony po szwedzkich zniszczeniach. W początku XIX wieku przekształcając miasto w nowoczesną twierdzę zmodernizowano system otaczających je bastionów i przesunięto wysunięte umocnienia na najbliższe miastu wyniesienia co spowodowane było zwiększoną donośnością artylerii. Dotyczyło to przede wszystkim terenu wokół kościoła św. Jerzego, który zburzono wraz z okolicznymi zabudowaniami, przy Kaszowniku, gdzie zniszczono znaczącą gospodarczo osadę oraz na najwyższym wzgórzu- św. Jakuba. Wzmocniono też fortyfikacje Kępy Bazarowej.. Największe straty przyniosło 17

oblężenie Torunia przez wojska rosyjskie i pruskie w 1813 roku, kiedy to zniszczono rozbudowujące się od pół wieku przedmieścia. Oczyszczając przedpole zniszczono nie tylko zabudowania lecz nawet ogrody, sady. Podobny los spotkał leżące najbliżej miasta, lecz po drugiej stronie Wisły wsie: Dybów, Majdany, Podgórz a Zamek Dybowski włączono w łańcuch fortyfikacji jako samodzielny punkt oporu. Do tych strat doszły znaczne zniszczenia zabudowy miejskiej powodując kolejny regres miasta i spadek jego ludności. Nadgraniczne położenie miasta spowodowało przekształcenie go w twierdzę - od wschodu zbudowano górujący nad miastem Fort św. Jakuba, rozbudowano umocnienia przyczółka mostowego. Na linii byłych wysuniętych umocnień Napoleońskich rozbudowano pierścień fortyfikacyjny z dużym zapleczem. Wprowadzenie zakazów i ograniczeń budowlanych na jego przedpolu spowodowało likwidację dotychczasowych przedmieść i przeniesienie ich na dalszą odległość, wzdłuż arterii wylotowych z miasta: Bydgoskie, Nowe Chełmińskie, Nowe Jakubskie oraz Nowe Mokre. Szerszą ich rozbudowę utrudniał ograniczony obszar administracyjny miasta poza pasem fortecznym, który obejmował tereny dzisiejszego Bydgoskiego Przedmieścia między ul. Konopnickiej a ul. Reja, Chełmińskiego Przedmieścia na północ od dzisiejszej ul. Dekerta oraz Jakubskie Przedmieście na wschód od obecnej ul. Gołębiej. Mokre stanowiło odrębną wieś będącą własnością miasta podobnie jak Rudak i Podgórz. Poważne zmiany przyniosła druga poł. XIX w. Od 1861 r. rozpoczęto włączanie miasta do pruskiej sieci linii kolejowych. Forteczne przeznaczenie Torunia zadecydowało, że Dworzec Toruń Główny powstał na lewym brzegu Wisły a usytuowanie wewnątrz pierścienia twierdzy mostu kolejowodrogowego uniemożliwiło budowę dworca w sąsiedztwie śródmieścia. Stąd też wobec rozwijającego się głównie na Jakubskim Przedmieściu i Mokrem przemysłu zaszła konieczność budowy dużego dworca towarowego, który powstał na styku tych dzielnic łącząc je licznymi bocznicami (obecnie dworzec Toruń Wschodni). Obserwowany w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku rozwój technik wojennych oraz kontrybucje nałożone na Francję po zwycięskiej dla Prus wojnie 1870 71 spowodowały podniesienie Torunia do rangi twierdzy pierwszego stopnia. Konsekwencją tej decyzji było rozpoczęcie budowy, w odległości 3 3,5 kilometra od centrum, pasa fortów, w postaci otaczającego miasto pierścienia, złożonego z siedmiu fortów głównych, sześciu pośrednich, jedną baterię ze schronami, trzydzieści dwa schrony piechoty oraz pięćdziesiąt dwa schrony pomocnicze dla baterii polowych. Procesowi fortyfikowania towarzyszyło wyłączenie spod zabudowy oraz obostrzenie przepisów budowlanych na przedpolu twierdzy, której granica przebiegała w odległości 800 kroków od wału fortecznego, natomiast ograniczenia budowlane sięgały 1300 kroków od wału. Całkowite zniesienie ograniczeń budowlanych na obszarze przedpola wewnętrznego pasa umocnień nastąpiło w 1909 roku. Po zakończeniu prac fortyfikacyjnych, co miało miejsce w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, Toruń otoczony był dwoma pierścieniami umocnień, z których pierwszy wewnętrzny w ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku stopniowo tracił swą funkcję militarną. W ramach nowej konfiguracji twierdzy rozebrano część średniowiecznych umocnień i zasypano fosy, uwalniając pewną ilość terenów położonych wewnątrz wału fortecznego. Przeznaczono je pod reprezentacyjne budynki o charakterze publicznym: Remizę Strażacką, Szkołę Przemysłową, Teatr Miejski, Bank Rzeszy. Odsunięcie pasa fortyfikacji od historycznego centrum 18

pozwoliło we wschodniej części na włączenie w jego obręb terenu położonego między Nowym Miastem i Stawem Kaszownik. Znaczny fragment tego terenu przeznaczono pod inwestycje wojskowe (koszary, szpital oraz kościół garnizonowy)jednak powstały też inwestycje cywilne jak zabudowa między dzisiejszymi ulicami Piastowską i Warszawską tworząc razem dzielnicę Wilhelmstadt. Pozostające poza wewnętrznym pasem fortyfikacji przedmieścia toruńskie rozwijały się wzdłuż radialnie położonych dróg prowadzących w kierunku Bydgoszczy, Chełmży, Kowalewa, Chełmna oraz po drugiej stronie Wisły w kierunku Poznania. Dzielnice przedmieścia wykazywały różnorodność zarówno pod względem urbanistycznym jak i społecznym. Najbardziej uprzywilejowanymi były wspomniane wyżej Wilhelmstadt oraz Bydgoskie Przedmieście, których charakterystyczną cechą na tle pozostałych było racjonalne rozplanowanie, uzbrojenie terenu oraz w przypadku Bydgoskiego Przedmieścia rozległe obszary zieleni w postaci założonego w 1822 roku parku. Dzielnicy Wilhelmstadt położoną przy nowej przeprawie mostowej oraz wzniesionym w 1878 roku na jej osi dworcu kolejowym, nadano formę regularnych kwartałów, zabudowanych kilkupiętrowymi kamienicami o bogato dekorowanych fasadach. Inaczej wyglądała zabudowa przyległych do rzeki trenów stanowiących południową część Bydgoskiego Przedmieścia, czy położonego po wschodniej stronie Jakubskiego Przedmieścia, które zachowały charakter rybackich i robotniczych osad, gdzie dominowały parterowe bądź piętrowe domy drewniane lub szkieletowe. Północne przedmieście Chełmińskie, zajęte głównie przez robotników miało przede wszystkim szkieletową zabudowę, jego znaczną część podobnie jak na Mokrym stanowiły ogrody. W czasach II RP Toruń został stolicą województwa pomorskiego, stołeczna rola wymagała przebudowy układu urbanistycznego, w tym wytyczenia nowych połączeń integrujących historyczne centrum z przedmieściami, zniesienia pruskich umocnienień otaczających Stare Miasto i wreszcie budowę gmachów użyteczności publicznej oraz zaspokojenie głodu mieszkaniowego. Podstawą koncepcji układu komunikacyjnego było stworzenie arterii wschód zachód oraz budowa nowego mostu przez Wisłę (1928 1934) oraz arterii komunikacyjnej położonej na północ od niego. W latach 1919 1924 rozebrano pas forteczny, pozostawiając południowy fragment fosy obecnie Dolina Marzeń. W 1924 oddano do użytku ulicę Chopina komunikującą historyczne centrum z Bydgoskim Przedmieściem. Trzy lata później ul. Jagiellońską, następnie w latach 1929 1934 Lubicką. Tym sposobem rozwiązano problem połączenia między centrum a dzielnicami położonymi na wschód i zachód od niego. Dzielnicę gmachów publicznych zaprojektowano w pasie otaczającym ścisłe centrum od północy i zachodu, poza terenami pofortecznymi, które postanowiono pozostawić nie zabudowane. Działania urbanistyczne w obrębie pofortecznego pasa polegały na umiarkowanym zagęszczeniu zabudowy po jego wewnętrznej stronie lub na wymianie substancji. W latach 1928-1933 wzniesiono m.in. budynki: Dyrekcji Okręgowej Kolei (ob. Urząd Marszałkowski), Banku Rolnego, Starostwa Krajowego (obecnie Collegium Minus UMK), Dyrekcji Lasów Państwowych. Ogółem do połowy lat trzydziestych wybudowano w Toruniu 9 gmachów reprezentacyjnych, państwowych i innych budynków użyteczności publicznej. Na uwagę zasługuje również wzniesiony w 1936 roku kościół Chrystusa Króla wraz z założeniem parkowym na Mokrem. 19