PRACOWNIA PROGRAMÓW SPOŁECZNYCH --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Janusz Sierosławski RAPORT Z BADAŃ SZKOLNYCH ESPAD WARSZAWA Badanie zostało sfinansowane przez Biuro ds. Narkomanii i Centrum Polityki Społecznej
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 3 CEL BADANIA... 4 POPULACJA I PRÓBA... 5 PROCEDURA BADAWCZA... 5 MATERIAŁ BADAWCZY... 6 WYNIKI... 7 Palenie tytoniu... 7 Picie napojów alkoholowych... 9 Używanie innych substancji psychoaktywnych... 13 Dostępność substancji psychoaktywnych... 18 Potępianie używania poszczególnych substancji... 21 Ryzyko związane z używaniem substancji psychoaktywnych w opiniach badanych... 22 Używanie substancji psychoaktywnych w otoczeniu badanych... 24 Problemy związane z używaniem substancji... 26 Profilaktyka a używania substancji przez młodzież... 27 PODSUMOWANIE WYNIKÓW... 29 WNIOSKI I REKOMANDACJE... 31 TABELE... 33 RYCINY... 80
WPROWADZENIE Badanie ankietowe wśród młodzieży szkolnej Województwa go, którego wyniki stanowią przedmiot tego raportu, jest jednym z kilku przedsięwzięć badawczych podjętych w ramach diagnozy problemu narkomanii prowadzonej na potrzeby prac nad Regionalnym Programem Profilaktycznym. Chociaż problemy związane z używaniem substancji psychoaktywnych mają w pewnym sensie uniwersalny charakter, to ich lokalny obraz cechować może daleko posunięta specyfika. Wyniki badań epidemiologicznych przekonują, że zarówno używanie substancji, jak problemy jakie to powoduje, są silnie zróżnicowane terytorialnie zarówno co do rozmiarów jak i charakteru. Wyniki badań ogólnopolskich zwykle nie stanowią dobrego przybliżenia sytuacji w skali regionu. Stąd potrzeba podejmowania badań regionalnych. W Polsce, w ciągu ostatnich dwudziestu lat, przeprowadzono wiele lokalnych i regionalnych badań ankietowych wśród młodzieży szkolnej na temat używania rożnych substancji psychoaktywnych. Zrealizowano również kilka badań na próbach ogólnopolskich. Badania te, z nielicznymi wyjątkami, prowadzone były przez rożne zespoły badawcze, przy użyciu nieporównywalnych kwestionariuszy, na rożnie zdefiniowanych populacjach, przy odmiennych sposobach doboru próby. Nie pozwalają one zatem, w przeważającej większości, na śledzenie trendów w rozwoju zjawiska, czy jego terytorialnego zróżnicowania. Trudne jest również znalezienie odniesień międzynarodowych przy próbach oceny polskiej sceny lekowej na tle tendencji obserwowanych w innych krajach. Pierwszym ogólnopolskim badaniem spełniającym warunki międzynarodowej porównywalności i jednocześnie podjętym z intencją śledzenia trendu jest badanie ESPAD zrealizowane w 1995 r. na próbie losowej uczniów klas I i III szkół ponadpodstawowych. Przedmiotem niniejszego raportu jest badanie w Województwie Mazowieckim przeprowadzone na jesieni r. zgodnie z metodologią stosowaną w ramach badania ESPAD. 3
CEL BADANIA Idea paneuropejskiej współpracy w badaniach szkolnych na temat używania substancji psychoaktywnych powstała wśród badaczy tej problematyki skupionych wokół Rady Europy (Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illicit Trafficking in Drugs Pompidou Group). Koordynatorem badania w skali europejskiej został The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs ze Sztokholmu. Badanie objęło 26 kraje europejskie, w tym Polskę. Sprowadza się ona do uzgodnienia i na ile to możliwe wystandaryzowania metodologicznych warunków badań w rożnych krajach, tak aby ich wyniki uczynić maksymalnie porównywalnymi. Badania inicjowane przez te grupę prowadzone są co trzy - cztery lata według tych samych wystandaryzowanych technik, co umożliwi porównywalność nie tylko w przestrzeni ale i w czasie. Polska poprzez udział w tym projekcie uzyskała możliwość śledzenia zarówno rozmiarów zjawiska jak i jego trendów na szerokim tle sytuacji w Europie i w poszczególnych jej krajach. Badanie miało na celu przede wszystkim pomiar natężenia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych. Podstawowymi pytaniami badawczymi były zatem pytania o liczby młodych ludzi, którzy mieli doświadczenia z tego typu substancjami oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badania była jednak również próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska, zarówno po stronie popytu jak podaży. W badaniu poruszono zatem takie kwestie, jak dostępność substancji psychoaktywnych, zarówno w wymiarze fizycznym jak psychologicznym, gotowość do podjęcia prób z tymi środkami, przekonania na temat ich szkodliwości, doświadczenia w zakresie problemów związanych z ich używaniem. Wszystkie te kwestie zostały poddane pomiarowi ilościowemu w celu dokonania oszacowań dla całej populacji. Wyniki badania w Województwie Mazowieckim prezentujemy w tym raporcie na tle wyników ogólnopolskich uzyskanych w 1999 r. 4
POPULACJA I PRÓBA Badanie objęło młodzież uczęszczająca do klas pierwszych i trzecich szkół ponadpodstawowych Województwa go. Jednostką losowania była klasa szkolna. Próba miała charakter klastrowo warstwowy. Wylosowane zostały klasy I ze zbioru wszystkich klas tego poziomu. Klasy III zostały dobrane w szkołach, w których wylosowano klasy I, również w sposób losowy. W przypadku klas I losowanie miało charakter jednostopniowy, w przypadku klas III schemat doboru zakładał losowy dobór dwustopniowy. Losowanie klas I zostało przeprowadzone według schematu warstwowego. Warstwowanie przebiegało według dwóch kryteriów: - wielkość miejscowości (3 warstwy), - typ szkoły (3 warstwy). Schemat losowania zakładał równomierny rozkład próby w kraju przy maksymalnym jej rozproszeniu. Operatem losowania była lista szkół MEN przetworzona na listę klas. Załażono objęcie badaniem dwóch prób uczniów klas pierwszych o wielkości ok. 1200 uczniów, i uczniów klas trzecich także o wielkości ok. 1200 uczniów. Aby uzyskać próby o tej wielkości badaniu poddano po 40 klas szkolnych z obu poziomów. PROCEDURA BADAWCZA Badanie zostało realizowane metodą ankiety audytoryjnej przez zespół ankieterów rekrutujący się spoza systemu oświaty i wychowania. Jako ankieterzy byli zatrudniani przede wszystkim ludzie młodzi, głównie studenci, o łatwym kontakcie z młodzieżą szkolną. Ankieterzy zostali przeszkoleni oraz wyposażeni w szczegółową pisemną instrukcję. Do ich zadań, poza przeprowadzeniem badania w klasie, należało przygotowanie raportu zawierającego, obok opisu realizacji badania, informacje o 5
klasie oraz o uczniach nieobecnych w trakcie badania. Praca ankieterów była wyrywkowo kontrolowana przez instruktorów i koordynatora. Nawiązanie kontaktu z wylosowanymi szkołami należało do obowiązków ankietera. Udział szkoły w badaniu negocjowany był także bezpośrednio przez ankietera. W procedurze badania położono bardzo duży nacisk na zapewnienie respondentom maksimum poczucia bezpieczeństwa oraz pełnej anonimowości. Służyły temu: - wymóg nieobecności nauczyciela w klasie w trakcie badania, - reguły postępowania ankietera (np. nie mógł on chodzić po klasie i zaglądać uczniom w kwestionariusze) - specjalna procedura zwrotu wypełnionych kwestionariuszy gwarantująca ich wymieszanie, tak aby niemożliwa była identyfikacja. Uczniowie w instrukcji otrzymali zapewnienie o pełnej anonimowości badań, zarówno na poziomie pojedynczych uczniów, jak również całej szkoły. Oznacza to, że tajemnicą objęte są również wyniki na poziomie szkół. Ankieterzy po sprawdzeniu kompletności materiałów przekazywali je bezpośrednio do Pracowni Programów Społecznych. Ankiety po zarejestrowaniu zostały poddane procedurze sprawdzenia. Następnie założono i zweryfikowano zbiór danych. Obliczenia wyników badania zostały wykonane za pomocą pakietu statystycznego SPSS (Statistical Package for Social Sciences). MATERIAŁ BADAWCZY Badanie zostało zrealizowane w 80 klasach szkolnych. W tabeli I. zawarto informacje o rozkładzie podstawowych cech demograficznych próby. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich proporcje płci są w zasadzie wyrównane. W klasach pierwszych notujemy lekką przewagę chłopców, w klasach trzecich dziewcząt. W klasach pierwszych zdecydowanie przeważa młodzież urodzona w 1985 roku a w klasach trzecich w 1983. Zgodnie z przewidywaniami wśród młodzieży spoza tych roczników przeważają starsi, przede wszystkim uczniowie powtarzający klasy, ale również ci, którzy rozpoczęli później edukację. Młodzież młodsza niż wynika to z 6
rocznika odpowiadającego poziomowi klasy, tj. ci, którzy poszli wcześniej do szkoły, stanowi 0,7% w klasach pierwszych i 1,0% w klasach trzecich. W tabeli II znajdujemy informacje o miejscu zamieszkania badanych w relacji do miejsca nauki. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich ponad 1/3 badanych to mieszkańcy miejscowości i dzielnicy, w której uczęszczają do szkoły. Najliczniejsza frakcja badanych to mieszkańcy miasta, którzy mieszają i chodzą do szkoły w tej samej miejscowości, jednak w innych dzielnicach w klasach pierwszych jest to 40% badanych, w klasach trzecich 38%. Uczniowie uczęszczający do szkoły poza miejscowością, w której mieszkają stanowili 26% badanych. WYNIKI Prezentację wyników rozpoczniemy od rozpowszechnienia używania różnych substancji psychoaktywnych: najpierw tytoniu, potem napojów alkoholowych a w końcu pozostałych środków, w tym nielegalnych. Następnie zajmiemy się kwestią dostępności poszczególnych substancji. W dalszej kolejności omówimy opinie o szkodliwości używania poszczególnych substancji oraz oceny badanych odnoszące się do rozmiarów sięgania po nie w ich najbliższym otoczeniu. Następnie przytoczymy wyniki odnoszące się do problemów jakich doświadcza młodzież w związku z używaniem substancji. Na koniec zobaczymy jaki zasięg działań profilaktycznych i jakie są ich efekty. Palenie tytoniu Rozpowszechnienie palenia tytoniu było badane w dwóch wymiarach czasowych - całego życia respondenta oraz ostatnich 30 dni przed badaniem. Pierwszy z nich pozwala na ustalenie zasięgu zjawiska eksperymentowania z tą substancją, tzn. 7
podejmowania prób palenia tytoniu. Drugi przydatny jest do uchwycenie rozmiarów grupy aktualnie palących, okazjonalnie lub regularnie. W czasie całego życia, jakiekolwiek doświadczenia z paleniem miało 65,0% uczniów klas pierwszych i 77,7% uczniów klas trzecich. Wśród uczniów, którzy podejmowali próby palenia można wyróżnić frakcję osób, które paliły nie więcej niż 5 razy w swoim życiu. Frakcja ta liczy 24,1% młodszych i 20,5% starszych. Jednocześnie 25,2% z pierwszej grupy i 41,2% z drugiej paliło 40 razy lub więcej. Te ostatnie frakcje badanych, to osoby, których palenie wyszło poza fazę eksperymentowania. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem paliło 29,2% pierwszoklasistów i 43,0% trzecioklasistów. Osoby te można zaliczyć do aktualnych konsumentów wyrobów tytoniowych. Wśród nich, odnotowujemy znaczne zróżnicowanie pod względem nasilenia palenia. Badani z obu poziomów nauczania w podobnych odsetkach zaliczali się do grupy palących rzadziej niż raz dziennie (10,6% klasy pierwsze i 11,1% klasy trzecie). Nieco wyższe odsetki palących codziennie w ilości przekraczającej 10 papierosów dziennie odnotowano w klasach trzecich 7,4% niż w klasach pierwszych 5,6%. Generalnie jak pokazują cytowane wyniki większość badanej młodzieży podejmuje próby palenia tytoniu. Natomiast regularne, częste palenie jest udziałem bez porównania mniejszej części młodych ludzi. Rozpowszechnienie zarówno pierwszych doświadczeń z paleniem jak palenia względnie regularnego zależne jest od płci. W klasach pierwszych przynajmniej raz w życiu paliło 59,8% dziewcząt i 74,2% chłopców, natomiast w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem odpowiednio - 21,6% oraz 34,7%. Codzienne palenie w ilościach przekraczających 10 papierosów dziennie deklarowało 2,1% dziewcząt i 8,3% chłopców. W klasach trzecich doświadczenia z paleniem ma 74,2% dziewcząt i 80,9% chłopców. W czasie ostatnich 30 dni paliło 40,2% dziewcząt oraz 45,4% chłopców. Odsetki palących codziennie ponad 10 papierosów wynoszą dla dziewcząt 4,4% i dla chłopców 10,2%. 8
Wszystkie przytoczone wskaźniki pokazują wyższe rozpowszechnienie używania tytoniu wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Picie napojów alkoholowych Napoje alkoholowe okazały się najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa. Próby picia ma za sobą 89,2% pierwszoklasistów i 97,2% trzecioklasistów (tabela 1). W czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem piło jakiekolwiek napoje alkoholowe 76,0% uczniów klas pierwszych i 92,1% uczniów klas trzecich. Warto zauważyć, że odsetki konsumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które piły jakikolwiek napój alkoholowy w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, w przypadku uczniów niewiele odbiegają od odsetków konsumentów stwierdzanych w badaniach na populacji osób dorosłych. W takich badaniach, zrealizowanych w 1998 r. odnotowano 82% tak zdefiniowanych konsumentów napojów alkoholowych. Na tym tle nie dziwi wyższy odsetek konsumentów w klasach trzecich - większość z uczniów tych klas w momencie badania była już pełnoletnia lub zbliżała się do wieku dorosłości. Niewiele niższy odsetek konsumentów alkoholu wśród uczniów klas pierwszych - głównie piętnastolatków wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie używania alkoholu przez młodzież i może budzić niepokój spoglądając na rzecz, czy to z perspektywy zdrowia publicznego, czy norm prawnych. Jak pokazują wyniki badania, wśród piętnastolatków picie alkoholu stało się normą, przynajmniej w sensie statystycznym. Zestawienie wyników uzyskanych w Województwie Mazowieckim z wynikami ogólnopolskimi pokazuje na nieco mniejsze rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych wśród pierwszoklasistów w województwie niż średnio w kraju. 9
Za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu przyjęto picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Jakiekolwiek napoje alkoholowe w tym czasie piło 46,6% uczniów klas pierwszych i 70,9% uczniów klas trzecich. Trzeba przypomnieć, że badanie było realizowane w listopadzie - okres ostatnich 30 dni przypadał zatem na listopad i październik, w zależności od tego kiedy, który z badanych wypełniał ankietę. Okres ten nie obejmował zatem świąt, karnawału, czy wakacji, które jak można przypuszczać szczególnie sprzyjają okazjom do picia. Wyniki uzyskane na Mazowszu w porównaniu z ogólnopolskimi wskazują na wyraźnie mniejsze rozpowszechnienie częstego picia w badanym regionie. Różnica między Mazowszem a całym krajem jest większa w przypadku uczniów klas pierwszych niż uczniów starszych. Odsetek piętnastolatków, którzy pili w czasie ostatnich 30 dni był w województwie o 18,6 punktów procentowych niższy niż średnia ogólnopolska. Analogiczna różnica w odsetku uczniów starszych wynosiła 11,7 punktów procentowych. Warto zauważyć, że mimo to nawet wśród pierwszoklasistów pijący często stanowią prawie połowę wszystkich uczniów. Rozpowszechnienie picia alkoholu okazało się stosunkowo słabo zróżnicowane ze względu na płeć (tabele 2 i 3). Jest ono silniejsze tylko gdy analizujemy picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem wśród trzecioklasistów. Różnice w wartościach pozostałych wskaźników między chłopcami i dziewczętami nie osiągają 10 punktów procentowych. W badaniach ogólnopolskich z 1999 r. zarówno w klasach pierwszych jak trzecich zróżnicowanie związane z płcią było trochę silniejsze. Porównanie między Mazowieckim a całym krajem osobno dla chłopców i dziewcząt ujawnia generalnie te same tendencje w klasach pierwszych co w trzecich. Większe różnice występują gdy analizujemy picie w czasie ostatnich 30 dni, mniejszy gdy badamy doświadczenia z całego życia. Zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt wskaźniki na Mazowszu są niższe niż ogólnopolskie. Jednak w klasach pierwszych większe różnice pojawiają się wśród chłopców a w klasach trzecich wśród dziewcząt. Konsumpcję poszczególnych typów napojów alkoholowych prześledzimy najpierw na przykładzie doświadczeń alkoholowych zebranych w czasie ostatnich 30 dni przed 10
badaniem (tabela 4). Zarówno w pierwszych klasach, jak trzecich najwyższe odsetki konsumentów ma piwo na drugim miejscu jest wódka a dopiero na trzecim wino. Każdy z trzech typów napojów jest bardziej popularny w klasach trzecich w porównaniu z klasami pierwszymi. Wódkę pił co najmniej raz w ciągu ostatnich trzydziestu dni prawie co czwarty pierwszoklasista i prawie co drugi trzecioklasista. W porównaniu z danymi ogólnopolskimi nie obserwuje się tu większych różnic, poza mniejszą na Mazowszu popularnością wina w klasach pierwszych. Płeć wprowadza istotne różnic w obrazie popularności poszczególnych trunków. W tabelach 5 i 6 zebrano dane o odsetkach chłopców i dziewcząt pijących każdy z trunków w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. W pierwszych klasach, zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt na pierwszym miejscu jest piwo potem wódka i wino. W przypadku każdego z trunków odsetki pijących są wyższe wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Podobnie jest w klasach trzecich. Jedyna różnica to większy odsetek konsumentów wina wśród dziewcząt niż wśród chłopców. Podobne zróżnicowania zanotowano w badaniach ogólnopolskich z 1999 r. z tą różnicą, że dziewczęta z klas trzecich nie przewyższały chłopców w odsetku pijących wino. Miejsce konsumpcji napojów alkoholowych badaliśmy pytając o to, gdzie badany pił ostatni raz. Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 7. Uczniowie klas pierwszych pili najczęściej u siebie lub u kogoś w domu, najrzadziej zaś w restauracji. Trzecioklasiści najczęściej pili u kogoś w domu względnie w barze lub pubie. Widać jak wraz z wiekiem rośnie rola picia w miejscach publicznych. Potwierdzeniem tej tezy jest też wzrost wraz z wiekiem odsetka pijących na dyskotece. Jak pokazują dane z tabeli 8. nieco inne miejsca picia charakterystyczne są dla chłopców, a inne dla dziewcząt. W klasach pierwszych chłopcy w największym odsetku piją u kogoś w domu lub na wolnym powietrzu, dziewczęta zaś u kogoś w domu lub u siebie w domu. Chłopcy z klas trzecich piją przede wszystkim w barze lub pubie, dziewczęta zaś u kogoś w domu. Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia młodego człowieka, jak również dla porządku publicznego jest picie w znacznych ilościach, a szczególnie prowadzących do przekroczenia progu nietrzeźwości. Jak pokazują dane z tabeli 9. większość badanych 11
na każdym z poziomów nauczania ma za sobą doświadczenie upicia się. W czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem upiło się blisko 40% pierwszoklasistów i ponad 62% trzecioklasistów. W czasie ostatnich 30 dni poprzedzających badanie w stan nietrzeźwości wprowadziło się 21% uczniów klas pierwszych i 33% uczniów klas trzecich. Porównując te wyniki z uzyskanymi na próbie ogólnopolskiej w 1999 r. trzeba wskazać na znacznie mniejsze odsetki uczniów klas pierwszych, którzy upijali się w stosunku do analogicznych odsetków w próbie ogólnopolskiej. Uczniowie klas trzecich Mazowsza nie różnią się istotnie od swych rówieśników z próby ogólnopolskiej. Przekraczanie progu nietrzeźwości zdarzało się częściej w grupie chłopców niż dziewcząt (tabele 10 i 11). Odsetek upijających się chłopców zarówno w klasach pierwszych jak trzecich znacznie przewyższa odsetki upijających się dziewcząt. Porównanie z wynikami ogólnopolskimi wskazuje na mniejsze różnice między chłopcami z Mazowsze i próby krajowej niż analogiczne różnice u dziewcząt. W klasach trzecich różnice występują tylko u chłopców. Dziewczęta z go upijają się podobnie jak ich rówieśnice z poziomu ogólnopolskiego. Sięganie po napoje alkoholowe oraz rozmiary picia zależne są, przynajmniej w pewnym stopniu, od postaw i oczekiwań wobec alkoholu. W jednym z pytań ankiety prosiliśmy badanych o określenie na pięciopunktowej skali szacunkowej, na ile prawdopodobne jest, że doświadczą po alkoholu wymienionych w pytaniu konsekwencji. Ich lista wraz z rozkładem odpowiedzi dla uczniów klas pierwszych znajduje się w tabeli 12. Wśród poddanych ocenie respondentów następstw picia znalazły się konsekwencje negatywne i pozytywne. Dla uproszczenie obrazu spróbujmy zbudować rankingi spodziewanych konsekwencji negatywnych i pozytywnych opierając się na odsetkach odpowiedzi bardzo prawdopodobne. W klasach pierwszych w zakresie następstw negatywnych na pierwszym miejscu znalazł się kac (27%), na drugim szkody zdrowotne (26%), na trzecim złe samopoczucie (mdłości) (18%), a na czwartym obawa, że zrobi się coś, czego będzie się potem żałowało (16%). Znacznie mniejsze odsetki pierwszoklasistów obawiają się kłopotów z policją (8%) lub utraty kontroli nad piciem (7%). Wśród konsekwencji pozytywnych 12
najwięcej uczniów klas pierwszych wymienia świetną zabawę (25%), a w dalszej kolejności - towarzyskość (20%), zapomnienie o swoich problemach (19%) i odprężenie (17%). Najrzadziej wymieniane jest poczucie szczęścia (15%). Porównanie tych wyników z wynikami pochodzącymi z próby ogólnopolskiej z 1999 r. (tabela 13) pokazuje znaczną zbieżność. Warto jednak zauważyć, że odsetki uczniów potwierdzających pozytywne oczekiwania są na Mazowszu trochę niższe. W klasach trzecich rozkład wyników wygląda podobnie jak w klasach pierwszych, chociaż odsetki potwierdzeń dla następstw negatywnych są raczej niższe a pozytywnych raczej wyższe (tabela 14). Największe różnice w stosunku dla pierwszoklasistów występują w przypadku świetnej zabawy więcej potwierdzeń u starszej młodzieży i złego samopoczucia mniej potwierdzeń u starszych. Podobne tendencje pojawiły się także w badaniach ogólnopolskich z 1999 r. (tabela 15). Używanie innych substancji psychoaktywnych Na szeroką grupę innych niż alkohol i tytoń substancji psychoaktywnych składają się takie substancje legalne jak leki przeciwbólowe i nasenne czy substancje wziewne oraz szeroka gama substancji nielegalnych. Pod pojęciem substancji nielegalnych rozumiemy tu substancje, których produkcja i obrót nimi są czynami zabronionymi przez prawo. W języku publicystyki substancje te często nazywane są narkotykami. Zanim przedstawimy wyniki dotyczące rozpowszechnienia sięgania po te substancje, zobaczmy na ile młodzież zorientowana jest w rozmaitości różnych środków służących do zmiany swojego stanu psychicznego. Blok pytań dotyczących kwestii narkotyków otwierało pytanie zawierające ich listę, w którym prosiliśmy badanych o zaznaczenie tych, które znają. Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 16. Zgodnie z oczekiwaniami zdecydowana większość badanych, niezależnie od wieku jest zorientowana w nazwach poszczególnych środków. Tylko ok. 6% badanych nie znało żadnego ze środków. Nie oznacza to jednak, że wszystkie środki są jednakowo szeroko znane. Jak widać z tabeli najwyższe odsetki badanych słyszały o kokainie, heroinie, marihuanie, kompocie 13
oraz amfetaminie, a w klasach trzecich dodatkowo ecstasy i LSD. Znajomość tych substancji potwierdzało 75-89% badanych. Nazwy ecstasy i LSD są mniej znane w klasach pierwszych 67% i 55%. Znacznie mniej popularne są nazwy crack i metadon. Te dwie ostatnie substancje zna 18-44% badanych. Sporo mniej, bo ok. 10% respondentów stwierdziło, że zna substancje o nazwie Relevin, która tym odróżnia się od pozostałych, że w ogóle nie istnieje. Jej wymyślona na potrzeby badania nazwa, została wprowadzona do ankiety po to, żeby kontrolować efekt ulegania modzie na narkotyki, bardziej na poziomie pozorów, niż rzeczywistych zachowań. Jak widzimy mniej więcej co dziesiąty uczeń jest tak dobrze zorientowany w ofercie narkotyków, że słyszał nawet o relevinie. Generalnie mniejsze odsetki badanych słyszało o środkach w zasadzie nie dostępnych w naszym kraju. W zakresie znajomości środków uczniowie klas trzecich w pewnym stopni przewyższają uczniów klas pierwszych. Różnice nie przekraczają w zasadzie małych kilkunastu punktów procentowych. Przedstawione tu wyniki trochę odbiegają od uzyskanych w całym kraju w 1999 r., szczególnie jeśli chodzi o uczniów klas trzecich. Znacznie wyższe odsetki dobrze zorientowanych odnotowano w przypadku takich substancji jak crack i ecstasy. Jednocześnie mniej znane okazało się LSD. Jak wynika z danych zgromadzonych w tabelach 17. i 18. chłopcy niewiele różnią się od dziewcząt w zakresie znajomości poszczególnych środków. Pytaniem wprowadzający do bloku dotyczącego używania poszczególnych środków było pytania o to, czy badany chciałby spróbować jakiegoś narkotyku lub leku. Wśród uczniów klas pierwszych chęć spróbowania potwierdziło 37,2% chłopców i 62,8% dziewcząt, w klasach trzecich 55,2% chłopców i 44,8% dziewcząt. Kwestie eksperymentowania ze środkami psychoaktywnymi innymi niż alkohol i tytoń badaliśmy w podobny sposób jak znajomość ich nazw. Respondentom przedstawiono w ankiecie listę środków z prośbą o zaznaczenie tych, które kiedykolwiek używali. Jak widać w tabeli 19. na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia eksperymentowania znajdują się marihuana i haszysz oraz leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza - zarówno w klasach pierwszych jak w trzecich. W klasach pierwszych na kolejnym miejscu są substancje wziewne, a następnie 14
amfetamina i heroina do palenia. Wśród trzecioklasistów na trzecim miejscu jest amfetamina. Kolejne miejsca zajmują ecstasy i heroina do palenia. Każda z pozostałych substancji próbowana była przez znacznie mniej badanych niezależnie od wieku. Warto też zauważyć, że nie występują tu różnice między pierwszymi i trzecimi klasami. Przy substancjach bardziej rozpowszechnionych nasilenie doświadczeń z nimi było wyższe w klasach trzecich, z wyjątkiem substancji wziewnych częściej spotykanych wśród pierwszoklasistów. Porównując powyższe wyniki z uzyskanymi w badaniach ogólnopolskich w 1999 r. odnotować trzeba brak większych różnic w klasach pierwszych i wyraźnie wyższe odsetki eksperymentujących z przetworami konopi i nieco wyższe z ectasy w klasach trzecich. Jak pokazują dane z tabel 20. i 21. rozpowszechnienie podejmowania prób z substancjami psychoaktywnymi innymi niż alkohol i tytoń zależne jest od płci. Prawidłowość ta występuje na obu poziomach nauczania. W przypadku praktycznie wszystkich substancji poza lekami uspokajającymi i nasennymi chłopcy częściej deklarują próby ich używania. Eksperymentowanie z lekami uspokajającymi i nasennymi znacząco bardziej rozpowszechnione jest wśród dziewcząt. Odtępstwe od tej reguły są podobne odsetki sięgających po substancje wziewne wśród chłopców i dziewcząt w klasach pierwszych. W badaniach ogólnopolskich z 1999 r. także stwierdzono wyższe rozpowszechnienie wszystkich substancji wśród chłopców niż wśród dziewcząt z wyjątkiem leków uspokajających i nasennych bardziej powszechnych wśród tych ostatnich. W przypadku kilku substancji płeć interweniuje w różnice miedzy Mazowszem a całym krajem. Można to prześledzić w tabelach 20. i 21. W klasach pierwszych jak pamiętamy nie stwierdziliśmy większych różnic między uczniami go i całej Polski. Różnice te pojawiają się gdy analizujemy osobno chłopców i dziewczęta. Wśród tych pierwszych rozpowszechnienie eksperymentowanie z przetworami konopi na Mazowszu jest trochę większe, wśród tych drugich zaś mniejsze. W klasach trzecich wprawdzie wśród przedstawicieli obu płci więcej jest sięgających po konopie na Mazowszu niż średnio w kraju, ale różnica ta jest większa u dziewcząt. Płeć 15
wpływa też na różnice w rozpowszechnieniu używania heroiny przez trzecioklasistów. Praktycznie tylko chłopcy z Mazowsza sięgają w mniejszym odsetku po heroinę, niż czyni to młodzież średnio w kraju. Dziewczęta z województwa nie różnią się od średniej ogólnopolskiej. Za wskaźnik aktualnego używania substancji przyjmuje się zwykle używanie substancji w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 22 najpopularniejszą substancją na poziomie aktualnego używania są przetwory konopi. W klasach pierwszych używa tego środka 13 % uczniów, w klasach trzecich 24%. Na drugim miejscu w klasach pierwszych znajdują się leki uspokajające i nasenne (5,5%), w klasach trzecich zaś amfetamina (8,9%). Odsetki aktualnie używających poszczególnych substancji w klasach pierwszych nie różnią się istotnie od wyników ogólnopolskich. W klasach trzecich wyraźnie wyższe jest na Mazowszu niż w całym kraju rozpowszechnienie używania marihuany i haszyszu. Aktualne używania substancji także zależne jest od płci (tabele 23-24). Podobnie jak w przypadku eksperymentowania zdarza się częściej chłopcom niż dziewczętom z wyjątkiem leków uspokajających i nasennych bardziej rozpowszechnionych wśród dziewcząt. Okres ostatnich 30 dni przed badaniem można przyjąć za wskaźnikowy dla względnie częstego, okazjonalnego używania. Palenie marihuany lub używanie innych narkotyków, podobnie jak picie alkoholu, w większości przypadków nie ma charakteru regularnego. Stąd trudno mieć pewność, że wszyscy uczniowie, którzy zadeklarowali kontakt z daną substancją w czasie ostatnich 30 dni na pewno używają jej co najmniej raz na miesiąc. Można jednak założyć, z pewnym przybliżeniem, że proporcje używających raz na miesiąc wśród tych, którzy nie używali w ostatnim miesiącu są równe proporcji używających rzadziej, a potwierdzających używanie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Przy takim założeniu można uznać, że 8% uczniów klas pierwszych i 12% uczniów klas trzecich używa marihuany lub haszyszu co najmniej raz w miesiącu (tabela 25). Podobnie jak przy używaniu w czasie ostatnich 12 miesięcy, na drugim miejscu pod względem rozpowszechnienia częstego używania jest klasach trzecich amfetamina, a w klasach pierwszych są leki uspokajające i nasenne. 16
Podobnie jak przy poprzednich wskaźnikach istotne zróżnicowania wiąże się z płcią chłopcy w większym odsetku niż dziewczęta sięgają często po każdą z substancji, z wyjątkiem leków uspokajających i nasennych przyjmowanych bez przepisu lekarza, które preferowane są przez dziewczęta. Warto zwrócić uwagę, że odsetki często używających konopi wśród chłopców w klasach pierwszych przekraczają poziom 11% i w klasach trzecich 17%. Kolejne trzy pytanie kwestionariusza koncentrowały się na kwestii inicjacji używania substancji. Pierwsze dotyczyło typu środka przyjętego jako pierwszy w życiu (tabela 28). W roli środka inicjującego używanie w klasach pierwszych najczęściej pojawiają się przetwory konopi (12%) lub leki uspokajające i nasenne bez zalecenia lekarza (8%). Tylko 1,4% pierwszoklasistów inicjowało przy użyciu amfetaminy. Każdy z pozostałych środków pojawiał się w odpowiedziach na pytanie o inicjację u mniej 1% badanych. W klasach trzecich także zdecydowanie najczęściej wymieniane były marihuana lub haszysz (24%), a następnie leki uspokajające i nasenne (12%). Amfetamina pojawiła się u 2,5% badanych, każdy z pozostałych środków u mniej 1% badanych. Młodzież na obu poziomach nauczania w 2,5% nie wiedziała, co to był środek przyjęty jako pierwszy w życiu. W odpowiedzi na pytanie o źródło zaopatrzenia w środek, który posłużył do inicjacji, najczęściej odpowiadano, że odbyło się to w grupie przyjaciół, a tym samym zwykle trudno wskazać jaką drogą dotarł środek 8% pierwszoklasiści i 17% trzecioklasiści (tabela 29). Inne częściej wymieniane źródła zaopatrzenia to wzięcie z domu bez pozwolenia rodziców lub otrzymanie od rodziców (chodzi tu leki uspokajające i nasenne), otrzymanie od kolegi lub koleżanki, kupno od kolegi. Niemal nie zdarza się zakup u obcej osoby lub osoby znanej tylko ze słyszenia. Najczęściej wymienianym powodem sięgnięcia po jakiś środek była ciekawość 17% wśród pierwszoklasistów i 30% wśród trzecioklasistów (tabela 30). Warto zauważyć, że młodzież stosunkowo rzadko potwierdza taki powód jak nie chciałem odstawać od grupy (ok. 2-3%). Oznaczać to może, że trzeba z większą rezerwą patrzeć na często podnoszony przez osoby zajmujące się profilaktyką nacisk grupowy, jako czynnik rozprzestrzeniania się zjawiska. 17
18
Dostępność substancji psychoaktywnych Dostępność poszczególnych substancji psychoaktywnych badaliśmy pytając respondentów o to, na ile trudne byłoby dla nich zdobycie każdej z nich, gdyby tego chcieli. Skala odpowiedzi wyznaczona była z jednego krańca przez odpowiedź Nie możliwe a z drugiego - Bardzo łatwe. Pozostawiono też możliwość odpowiedzi nie wiem. Ocenie badanych poddano dostępność napojów alkoholowych, leków uspokajających i nasennych, substancji wziewnych oraz poszczególnych środków nielegalnych. Pełen rozkład odpowiedzi dla uczniów klas pierwszych zawiera tabela 31 i dla uczniów klas trzecich tabela 33. Uwagę zwraca bardzo wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych przejawiający się w ocenach respondentów. Uczniowie klas pierwszych uznali za bardzo łatwe do zdobycie: piwo - 64% uczniów, wino - 50% uczniów i wódka - 38% uczniów. Analogiczne odsetki pierwszoklasistów uznały za niemożliwe do zdobycia: piwo - 3%, wino - 4% i wódkę - 5%. Jak widać większość badanych nie ma dużych trudności z dostępem do napojów alkoholowych mimo, że według polskiego prawa sprzedaż i podawanie napojów alkoholowych nieletnim jest zabroniona. Dostępność poszczególnych napojów alkoholowych w ocenach trzecioklasistów jest jeszcze wyższa, przy czym różnice nie są bardzo duże. Najmniejsze są oczywiście w przypadku piwa a największe wódki. Odpowiedź Bardzo łatwe padła ze strony trzecioklasistów w przypadku piwa w 87%, wina - 76% i wódki 67%. Za niemożliwy do zdobycia uznało każdy z napojów 1% trzecioklasistów. W przeważającej większości badani nie mieli problemów z oceną dostępności napojów alkoholowych. Trudniejsza do oceny okazała się kwestia dostępu do leków uspokajających i nasennych. Od dokonania oceny uchyliło się 20% uczniów klas pierwszych i 24% uczniów klas trzecich. Dostęp do tych leków jest też zdaniem badanych znacznie trudniejszy. Bardzo łatwo byłoby je dostać 21% pierwszoklasistów i 25% trzecioklasistów. Na tym tle dostępność substancji nielegalnych jest oczywiście oceniana jeszcze niżej. Odsetki uczniów klas pierwszych, którzy uważają za niemożliwe do zdobycia wahają 19
się od 16% w przypadku konopi indyjskich do 21% w przypadku heroiny. Analogiczne odsetki stwierdzających, że byłoby im bardzo łatwo dostać poszczególne substancje wahają się od 16% w przypadku konopi indyjskich do 9% w przypadku crack. W klasach trzecich badani w przypadku większości substancji nielegalnych w podobnym odsetku co pierwszoklasiści uznają je za bardzo łatwe do zdobycia. Odpowiedzi takich udzieliło w odniesieniu do najbardziej dostępnych konopi 23% badanych i najtrudniej dostępnego cracku - 10% badanych. Ogólnie wydaje się, że młodzież starsza ocenia dostęp do substancji nielegalnych jako łatwiejszy niż młodzież młodsza. Na koniec trzeba zwrócić uwagę na bardzo wysokie odsetki badanych, którzy nie potrafili ocenić swoich możliwości w zakresie dostępu do substancji nielegalnych. Odsetki te były trochę niższe w klasach trzecich, niż pierwszych. Najmniej badanych miało trudności z oceną odstępu do marihuany i haszyszu (19% w klasach pierwszych i 17% w klasach trzecich), najwięcej z oceną dostępu do crack (27% w klasach pierwszych i 34% w klasach trzecich). Te relatywnie wysokie odsetki badanych, którzy wybrali odpowiedź Nie wiem wskazują na znaczą frakcję osób do tego stopnia nie zainteresowanych substancjami nielegalnymi, że potrafiących nawet wyobrazić sobie skali trudności w zdobyciu tego typu środków. Porównując omówione wyżej wyniki z ogólnopolskimi wynikami z 1999 r. zawartymi w tabelach 32. i 34. trzeba wskazać na brak większych różnic. Generalnie można zauważyć trochę łatwiejszy dostęp do większości substancji nielegalnych na Mazowszu niż średnio w kraju, za to trochę trudniejszy dostęp do wódki. Wyższa dostępność substancji nielegalnych na Mazowsza wiąże się z większym poziomem rozpowszechnienia doświadczeń z używaniem tylko w przypadku przetworów konopi. Innego wskaźnika dostępności dostarczyły odpowiedzi na pytanie o to, czy badanemu kiedykolwiek proponowano jakieś substancje psychoaktywne. W ostatnich latach w mass-mediach wiele mówiło się o agresywnym rozwoju rynku substancji nielegalnych i ich marketingu wśród uczniów. Intencją pytania o propozycje była weryfikacja tych doniesień. Badanym przedstawiono listę środków legalnych i nielegalnych i proszono o zaznaczenie tych, które w czasie ostatnich 12 miesięcy ktokolwiek im proponował. Rozkład odpowiedzi zawarty w tabeli 35. wskazuje na podobne prawidłowości jak 20
przy używaniu poszczególnych substancji. Młodzież spotyka się przede wszystkim z propozycjami picia alkoholu. Propozycje dotyczące substancji nielegalnych pojawiają się u znacznie mniej licznych frakcji respondentów. Wyniki zgromadzone w tabeli nie potwierdzają alarmistycznych doniesień prasy o bezpośrednim kontakcie większości młodzieży z nielegalnymi narkotykami. Stosunkowo najczęściej zdarzają się propozycje dotyczące konopi. Otrzymało je chociaż raz w czasie ostatnich 12 miesięcy 19% uczniów klas pierwszych i 33% uczniów klas trzecich. Odsetki uczniów którym proponowano amfetaminę wynosiły w przypadku pierwszoklasistów 11% i trzecioklasistów 18%. Takie substancje jak heroina, kokaina, ecstasy lub LSD proponowane były 2% do 9% badanym zarówno w klasach pierwszych jak trzecich. Wskaźniki narażenia na propozycje w Mazowieckim w przypadku niektórych substancji nie różnią się od ogólnopolskich, w przypadku innych są wyraźnie wyższe. Największa różnica pojawia się w klasach trzecich i dotyczy propozycji marihuany lub haszyszu. Wskaźnik dla go (33%) jest blisko o połowę wyższy, niż ogólnopolski (24%). Pozostałe różnice są nieduże i nie przekraczają kilku punktów procentowych. Uzupełniających danych na temat dostępności marihuany i haszyszu dostarczają odpowiedzi na pytanie o znajomość miejsc gdzie można te substancje nabyć (tabela 36). Badani z klas pierwszych mniej więcej w połowie orientują się, gdzie można kupić marihuanę lub haszysz. W klasach trzecich odsetek zorientowanych przekracza 2/3. Najczęściej wymieniano w tym kontekście dyskotekę lub bar (33% - pierwszoklasiści i 41% - trzecioklasiści) oraz szkołę (31% - pierwszoklasiści i 41% - trzecioklasiści). Rzadziej wymieniano ulicę lub park, a najrzadziej mieszkanie dealera. Szkoła jako często wymieniane potencjalne miejsce zakupy marihuany nie powinna budzić zdumienia, bowiem mechanizm funkcjonowania rynku tej substancji przypomina sieć rozproszona, której poszczególnymi ogniwami bywają uczniowie. 21
Potępianie używania poszczególnych substancji Próbą uchwycenia odniesień normatywnych wobec używania poszczególnych substancji psychoaktywnych było pytanie o ocenę zachowania kogoś, kto od czasu do czasu sięga po poszczególne substancje. Odpowiedzi udzielane były przy użyciu kategorii zawartych w tabelach 37. i 39. tj. nie potępiam, potępiam i zdecydowanie potępiam. Pozostawiono też możliwość uchylenia się od oceny. Na liście substancji poddanych ocenie znalazły się zarówno środki legalne (papierosy, napoje alkoholowe, substancje wziewne, leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez przepisu lekarza) jak i nielegalne (marihuana, amfetamina, LSD, heroina, ecstasy, kokaina, crack, kompot ). Dodatkowo używanie napojów alkoholowych, tytoniu i przetworów konopi zostało zróżnicowane co do intensywności. Zgodnie z przewidywaniami substancje legalne generalnie rzadziej spotykały się z potępieniem. Warto zauważyć, że odsetki badanych potępiających używanie takich substancji jak amfetamina, kokaina, czy heroina są nie tylko bardzo wysokie, ale również niewiele różnią się między sobą. Nieco inaczej rzecz się ma z marihuaną. Odsetki potępiających co palenie marihuany lub haszyszu od czasu do czasu są podobne jak w przypadku upicia się i niższe niż przy wspomnianych wyżej narkotykach. Spróbowanie przetworów konopi jest generalnie mniej potępiane niż regularne upijanie się. Jednocześnie eksperymentowanie z marihuana lub haszyszem uzyskało więcej zdecydowanych potępień niż upijanie się, co wskazywałoby na silną polaryzacje stanowiska w sprawie oceny tej substancji. Wyniki badania ujawniły tendencję do innego traktowanie przetworów konopi, niż tzw. twardych narkotyków. Oznacza to, że w odczuciach młodych ludzi marihuana nie ma jednoznacznie takiego samego image jak inne narkotyki. Warto też zauważyć, że próby z przetworami konopi są podobnie oceniane jak próby z lekami uspokajającymi i nasennymi bez przepisu lekarza. Stopień potępienia picia napojów alkoholowych jest silnie zróżnicowany w zależności intensywności picia. zdecydowanie najmniej potępień wiąże się z wypiciem co najwyżej dwa razy w roku, więcej z piciem jednego lub dwóch drinków kilka razy w tygodniu, najwięcej z 22
upijaniem się raz na tydzień. Palenie papierosów, jeśli ma codzienny charakter, lokuje się na tym tle, gdzieś pomiędzy piciem kilka razy w tygodniu a upijaniem się raz na tydzień. Porównanie wyników z klas pierwszych i trzecich wskazuje na wyższy poziom liberalizmu uczniów starszych. W przypadku większości substancji trzecioklasiści w wyższych odsetkach niż młodsi uczniowie wybierali odpowiedź nie potępiam a w wyższy odpowiedź zdecydowanie potępiam. Największe różnice pojawiają się przy ocenie przetworów konopi. Porównanie wyników z go z wynikami badania ogólnopolskiego zawartymi w tabelach 38. i 40. wskazuje na wyższy poziom liberalizmu wśród uczniów województwa, szczególnie jeśli chodzi o przetwory konopi. Ryzyko związane z używaniem substancji psychoaktywnych w opiniach badanych Używanie substancji psychoaktywnych, zarówno legalnych takich jak napoje alkoholowe, czy tytoń, jak nielegalnych takich jak narkotyki niesie za sobą ryzyko pojawienia się szkód zdrowotnych i społecznych. Ryzyko to jest szczególnie duże, gdy po substancje te sięgają ludzie bardzo młodzi nie świadomi tego co może im grozić. Pewne znaczenie profilaktyczne może tu mieć świadomość wielorakich niebezpieczeństw związanych z ich używaniem. Nie tylko dlatego, że uświadomienie sobie ryzyka skłaniać powinno do ograniczania konsumpcji, ale również dlatego, że stwarza ono szansę zadbania o to aby zminimalizować niebezpieczeństwo powikłań. Zobaczmy zatem na ile młodzież zdaje sobie sprawę z ryzyka związanego z używaniem różnych substancji. W ankiecie przedstawiono badanym listę środków legalnych i nielegalnych, prosząc o ocenę na czterostopniowej skali ryzyka zaszkodzenia sobie w wyniku używania każdego z nich. W przypadku większości substancji pytano osobno o ryzyko związane z podejmowaniem prób oraz ryzyko wynikające z regularnego używania. Tylko przy 23
napojach alkoholowych, traktowanych zresztą łącznie, oraz przy konopiach wprowadzono trzy poziomy nasilenia używania. W przypadku alkoholu odpowiadają one trzem stylom picia tj.: małe ilości jednorazowo ale często, duże ilości jednorazowo ale rzadko oraz dużo jednorazowo i często. W odniesieniu do konopi trzy poziomy używania odpowiadają eksperymentowaniu, używaniu okazjonalnemu i regularnemu. Rozkłady odpowiedzi uczniów przedstawiają tabele 41 i 43. Uczniowie w przeważającej większości dostrzegają ryzyko szkód związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Tylko bardzo nieliczni stwierdzają, że ich używanie nie pociąga za sobą żadnego ryzyka. Stosunkowo najwięcej takich odpowiedzi padło przy paleniu papierosów od czasu do czasu. Jednak palenie regularne w ilości co najmniej jednej paczki dziennie traktowane jest jako bardzo ryzykowne. Analiza rozkładów odpowiedzi wskazuje na nasilenie używania jako główne źródło zróżnicowania ryzyka, w mniejszym stopniu rolę tę pełni rodzaj substancji. Jest tak zarówno w klasach pierwszych jak trzecich. Eksperymentowanie z najcięższymi nawet narkotykami, takimi jak kompot czy kokaina traktowane jest w sumie jako mniej ryzykowne niż regularne palenie papierosów lub częste picie w dużych ilościach napojów alkoholowych. Ryzyko związane z poszczególnymi substancjami jest jednak również różnicowane przez badanych, chociaż w mniejszym stopniu. Jeśli wziąć pod uwagę tylko odsetki respondentów wybierających odpowiedź duże ryzyko, to na poziomie eksperymentowania za najbardziej groźne w opiniach badanych uznać można kokainę, a następnie substancje wziewne, ecstasy, LSD i amfetaminę. Na poziomie regularnego używania największe odsetki badanych za obarczone dużym ryzykiem uznały te same substancję a także przetwory konopi. Trzeba jednak dodać, że regularne palenie tytoniu oceniane było jako obarczone dużym ryzykiem przez niewiele mniejszą frakcję badanych. Przy ocenie ryzyka związanego z różnymi stylami picia napojów alkoholowych, za najbardziej niebezpieczny młodzież uznała częste picie w dużych ilościach. Na drugim miejscu znalazło się rzadsze picie w dużych ilościach, a na trzecim częstsze picie, ale w mniejszych ilościach. Różnice te są jednak niezbyt duże. W sumie przy każdej z 24
substancji oceny dokonywane przez uczniów z obu poziomów nauczania prawie nie różnią się między sobą. Wyniki odnoszące się do postrzegania ryzyka szkód w efekcie używania substancji psychoaktywnych prowadzą do wniosku, że młodzież jest dość dobrze zorientowana w skali zagrożeń. Nie ulega też ona stereotypom obecnym wśród starszego pokolenia, według których pojedyncze eksperymenty z narkotykami budzą znacznie większe zagrożenie niż częste używanie w dużych ilościach substancji legalnych, takich jak alkohol czy tytoń. Wyniki badania ogólnopolskiego z 1999 r. ilustruje podobne prawidłowości, co wyniki uzyskane na mazowszu. Używanie substancji psychoaktywnych w otoczeniu badanych Uzupełniającego wskaźnika rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnym wśród młodzieży dostarczają odpowiedzi na pytanie o to, ile osób spośród przyjaciół respondenta używa tych substancji. Wprawdzie z odpowiedzi respondentów nie można w prosty sposób wyliczyć liczby osób używających poszczególnych środków ale mogą one w pewnym stopniu pełnić rolę kontrolną wobec oszacowań uzyskanych na podstawie informacji dotyczących używania tych substancji przez respondentów. Wskaźnik rozpowszechnienia używania substancji w najbliższym otoczeniu badanych jest można też w pewnym stopniu interpretować jako wskaźnik ryzyka. Znaczne rozpowszechnienie substancji wśród przyjaciół respondenta zwiększa pewnie szanse na to, że będzie ich używał. Rozkłady odpowiedzi na to pytanie zawierają tabelach 45 i 47. Wyniki zgromadzone w tabelach potwierdzają znaczne rozpowszechnienie używania przez młodzież substancji legalnych, przede wszystkim alkoholu i tytoniu. W klasach pierwszych tylko ok. 6% uczniów nie ma wśród przyjaciół nikogo, kto piłby i ok. 4% nikogo, by palił. W klasach trzecich analogiczne odsetki także nie przekraczają 4%. Jednocześnie w klasach pierwszych ok. 1/3 badanych twierdzi, że większość ich 25
przyjaciół pali i trochę mniej twierdzi, że większość pije. W klasach trzecich takich respondentów było 44-48%. Znacznie rzadsze jest wśród przyjaciół respondentów zjawisko częstego upijania się. Około 40% badanych w klasach pierwszych nie przyjaźni się z nikim, kto upijałby się co najmniej raz w tygodniu. W klasach trzecich takich osób ok. 29%. Zdecydowanie rzadziej badani mają do czynienia z osobami używającymi innych substancji. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich większość badanych twierdzi, że nikt z przyjaciół nie używa tych środków. Zgodnie z oczekiwaniami rozpowszechnienie używania poszczególnych substancji psychoaktywnych innych niż alkohol w otoczeniu respondentów nie jest jednakowe. Relatywnie częściej spotykamy tu konopie, a następnie amfetaminę, leki uspokajające lub nasenne, substancje wziewne i sterydy anaboliczne. W klasach pierwszych 41% młodych ludzi przyjaźni się z osobami palącymi konopie, w klasach trzecich - 61%. Do posiadania wśród przyjaciół osób przyjmujących takie narkotyki jak amfetamina, LSD, przyznaje się ok. 20-30% uczniów, a takich narkotyków jak kokaina, crack, ectasy, heroina lub kompot mniej niż 15%. Nie notujemy tu większych różnic między uczniami klas pierwszych i trzecich. Zestawienia powyższych wyników z danymi ogólnopolskimi z 1999 zawartymi w tabelach 46. i 48. wskazuje na większe odsetki na Mazowszu uczniów deklarujących posiadanie wśród swoich przyjaciół osób używających substancji. Prawidłowość ta ujawnia się przy większości z substancji zarówno wśród uczniów klas pierwszych jak trzecich. Istotnym czynnikiem ryzyka wczesnego sięgnięcia po substancje psychoaktywne może być używanie ich przez kogoś ze starszego rodzeństwa. Jak wynika z danych zebranych w tabelach 49. i 50. znaczne odsetki badanych deklarują posiadanie starszego rodzeństwa, które nie stroni od papierosów, czy alkoholu, w tym spożywanego w ilościach prowadzących do upicia się. Tylko znikome odsetki uczniów przyznały, że ktoś z ich rodzeństwa używa przetworów konopi, leków uspokajających i nasennych lub ecstasy. 26
Problemy związane z używaniem substancji Picie napojów alkoholowych wiąże się często z powstawaniem różnych problemów. Także używanie narkotyków prowadzić może do powstawania wielu, często podobnych jak w przypadku alkoholu, problemów. Wreszcie problemy te występować mogą także bez związku z używaniem substancji. W jednym z pytań ankiety respondenci otrzymali listę takich problemów z prośbą, aby określili, czy kiedykolwiek stały się ich udziałem w związku z piciem, w związku z używaniem narkotyków i wreszcie z innych powodów bez udziału substancji psychoaktywnych. Wyniki zawierają tabele 51 i 52. Większość badanych doświadczała takich problemów jak kłótnia lub sprzeczka, problemy z rodzicami, problemy z przyjaciółmi, gorsze wyniki w nauce. Najrzadziej występowały interwencje pogotowia ratunkowego, niechciane doświadczenia seksualne, kontakty seksualne bez antykoncepcji, kłopoty z policją. Także rzadko badani stawali się ofiarą rabunku lub kradzieży. Porównanie danych w poszczególnych kolumnach tabeli przekonuje, że generalnie najbardziej rozpowszechnione są problemy powstające bez związku z używaniem substancji, a następnie problemy związane z alkoholem. Problemy związane z narkotykami pojawiają się zdecydowanie najrzadziej. Jeśli spojrzymy na pięć najczęściej występujących problemów związanych z alkoholem i pięć najczęściej powstających z innych powodów niż używanie substancji to zobaczymy, że w większości są to te same problemy. Należą do nich w klasach pierwszych kłótnia i sprzeczka, problemy z rodzicami i z przyjaciółmi, przepychanka lub bójka. Do pięciu najbardziej rozpowszechnionych bez związku z substancjami należą jeszcze gorsze wyniki w nauce, a związanych z alkoholem zniszczenie rzeczy lub ubrania. W klasach trzecich wspólne dla dwóch porównywanych przyczyn są kłótnia lub sprzeczka oraz problemy z rodzicami i przyjaciółmi. Specyficzne dla alkoholu są zniszczenie rzeczy lub ubrania oraz przepychanka lub bójka. Specyficzna dla najczęściej występujących problemów bez związku z substancjami są gorsze wyniki w nauce i problemy z nauczycielami. 27