Poważną grupę nazwisk neofitów stanowią nazwiska utworzone sztucznie. Wśród nich dość powszechnie występowały takie, które nawiązywały do samego aktu konwersji. Nazwiska te możemy odnaleźć zarówno w aktach metrykalnych poszczególnych miast, jak też w nobilitacjach. Jest kilka typowych grup, które z dużym prawdopodobieństwem wskazują na neofickie korzenie. Zastrzec się jednak muszę, że nie każda rodzina nosząca to nazwisko ma szanse na dotarcie do przodka, który zmienił wiarę. Znamy bowiem wiele przypadków, że nazwiska takie były przyjmowane przez rdzenną ludność polską. Poniżej podaję najbardziej typowe grupy nazwisk. Nazwiska z rdzeniem nowy Na liście nowo ochrzczonych w Warszawie w latach 1700-1800 mamy trzech Nowakowskich i dwóch Nowickich. W późniejszych latach dochodzi jeszcze dwóch Nowakowskich i jeden Nowicki. Na Sejmie w 1764 roku dwaj neofici Nowakowscy otrzymują nobilitację. Gdy sprawdzimy herbarzach, to dojdziemy do wniosku, że Nowakowscy pojawiają się bardzo późno. Nowakowscy h. Ślepowron w 1733, Nowakowscy h. Trzy Księżyce w roku 1764, herbu Przyjaciel w 1768 roku, herbu Sas w 1782 roku, herbu Cholewa w 1782 roku, a herbu Kuracjusz dopiero w 1789 roku. (Uruski) 1 / 9
Podobnie rzecz się ma z Nowickimi. Co prawda pierwsza wzmianka dotyczy rodziny wymienionej w 1524 roku, ale później przez ponad dwa wieki, brak jest o nich informacji. Nobilitacje pojawiają się dopiero począwszy od 1764 roku. Legitymacje przed Heroldią podają u Nowickich wywody jedynie do ojca lub dziadka. Oczywiście nie jest to żaden dowód na to, że te rodziny są pochodzenia żydowskiego, ale też w rozważaniach nie można tej cechy pomijać, bowiem wiek XVIII obfitował w liczne nobilitacje wychrzczonych Żydów, przy czym nie zawsze było to jednoznacznie odnotowywane, gdyż często najpierw następowała konwersja, później jednostki aktywne wybijały się w zasługach, skutkiem czego następowała nobilitacja. Przyjąć można, że przynajmniej część neofitów przypierała nazwiska z rdzeniem nowy. Nazwiska utworzone od zwrotu z dobrej woli Wśród nobilitowanych za czasów Stanisława Poniatowskiego, aż sześć rodzin neofickich nosiło to nazwisko. Jak podaje Teodor Jeske Choiński w swojej pracy Żydzi oświeceni (Warszawa 1910), w rejestrze neofitów warszawskich z XVIII wieku, nazwisko występuje dziesięciokrotnie. W pierwszej połowie następnego wieku, sześć rodzin Dobrowolskich przyjęło chrzest. Neofitów 2 / 9
o tym nazwisku notuje się w Kamieńcu Podolskim i w Łęczycy. Pierwszy przyjmuje to nazwisko krakowski Żyd Jan Dobrowolski, ochrzczony w Warszawie w 1672 roku. W herbarzach znajdujemy cały szereg przykładów rodzin neofickich noszących to nazwisko. Dobrowolscy herbu Doliwa, ochrzczeni w końcu XVII wieku, herbu Nowina (Marcin, ochrzczony w Szkudach w 1760 roku, nobilitowany w 1768 ) herbu Nieczuja (Michał, chrzest w Warszawie w 1775 roku, nobilitacja w 1790 roku), herbu Odyniec ( Jan chrzest 1749, nobilitacja 1764, dla jego synów w 1788). Jak zauważa Jan Bystroń w Nazwiskach polskich, pokrewnymi tematycznie nazwiskami neofickimi były: Dobrańscy (1785 Warszawa), Dobrochowscy (1741 Łęczyca), Dobrzyński (nob. 1764). Wśród frankistów popularne były nazwiska Wolański, Wolicki, Wolski oraz zlokalizowane w okolicach Włocławka nazwisko Chęciński (1774) i Chutkowski (1767). Nazwisko Krzyżanowski Do dawnych rodów Krzyżanowskich (herbu Dębno i Świnka), wywodzących się od Krzyżana (Chrystiana) dołączyło szereg nowych rodzin, którzy w ten sposób chcieli podkreślić przywiązanie do nowej wiary. W spisie neofitów warszawskich znajdujemy 5 Krzyżanowskich i jednego Krzyżaneckiego. W następnych latach 4 rodziny neofickie przyjęły to nazwisko. Mateusz Mieses w książce Z rodu żydowskiego, podaje, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż nowa szlachta, która pojawia się w herbarzach stosunkowo późno (herbów: Dołęga, Krucyni, Mora, Skrzydło ) nie ma nic wspólnego z miejscowościami Krzyżanowice czy Krzyżanów, a raczej nawiązuje do konwersji, poprzez podkreślenie symbolu chrześcijańskiego. 3 / 9
Wśród nobilitowanych spotykamy trzech neofitów noszących nazwisko Krzyżanowski (herbu Skrzydłolot i Dąb). Często wśród neofitów spotyka się oboczności tego nazwiska i tak Krzyżewski (frankista), Krzyżanecki (1732), Krzyżański (1775), Krzyżanowski (1781 Kłodawa) i Krzyżmowski (1759). Nazwiska zawierające pochwałę Boga. Jan Bystroń zwraca uwagę na dość częste stosowanie przez neofitów nazwisk, świadczących o chwaleniu Boga: Boguchwalski (1733), Bogdańska (1787, 1836) Bogusławski (cztery rodziny neofickie do roku 1841), Chwalibogowski (1778), Chwalibóg (1834). Dodać należy, że tak jak i w innych wypadkach, samo nazwisko nie może przesądzać pochodzenia, bowiem Bogdański, Bogusławski i Chwalibóg, to także dawne szlacheckie nazwiska odimienne. Nawroccy Wielu autorów przytacza to nazwisko, jako typowe nazwisko nawróconych na wiarę chrześcijańską. W 1674 roku ochrzciła się w Warszawie Marianna Nawrocka, a w 1830 roku Michał Nawrocki. W roku 165 w farze włocławskiej przyjęli chrzest małżonkowie Nawroccy z Dobrzynia z córkami. Później w 1830 roku przyjmuje je Aron Lewkowicz Messerstein, a w roku 1832 Izrael Judkowicz. 4 / 9
Mieses sugeruje, że nowa szlachta Nawrockich herbu Lubicz i Pobóg, powinna być łączona z pniem neofickim. Również Liber chamorum wspomina o Nawrockim, który okradł swojego ojca Hircka z Płocka i przyjął chrzest. Nazwiska od miesięcy. Bardzo powszechnie używanym sposobem na tworzenie nazwisk neofitów, było oparcie się o nazwy miesięcy. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że nadawano nazwisko zgodnie z miesiącem w którym przyjmowano chrzest. Jednak często obserwuje się zdecydowane rozbieżności. Stało się tak zapewne wówczas, gdy ustaliła się już zasada nadawania neofitom nazwisk od miesięcy, wówczas nazwisko nadawano bez względu na datę konwersji. Niektóre miesiące nie były najlepsze do tworzenia nazwisk i ma to odzwierciedlenie w ilości urobionych od nich nazwisk. Stosunkowo mało jest Październickich, czy Listopskich. Poniżej przytoczę zestawienie poczynione przez Jana Bystronia w książce Nazwiska polskie. Zestawienie zrobione jest w porządku kalendarzowym i jeśli nie zaznaczono inaczej, dotyczy warszawskich neofitów. Daty oznaczają odnotowany chrzest. Styczyński (trzech 1820-1823) Lutyński (1767,1792), Lutomski (1823), Lutnicka (1822) 5 / 9
Marzecki (1772, 1825), Marczewski (1777, potem w XIX w. jeszcze trzech), Marczyński (1824), Markowski (siedmiu w XIX w. wszyscy chrzczeni w marcu) Kwieciński (1780 Radom, 1791, 1799 w XIX w. w Warszawie osób 12, w tym jeden ewangelik konwertyta 1850), Kwiatkowski (od 1817-1844 osób 14, może niektórzy są tłumaczeniami niemieckich blumów?) Kwietniewski (1823, 1825), Kwiatkiewicz (1820), Aprilewicz (1765). Majewski (trzy rodziny frankistów, 1775, we Włocławku 1769-1787 czterech, w Warszawie w pierwszej połowie XIX w. dziewiętnastu), Majowski (Radom 1726 i 1760) Majecki (1771). Czerwiński (jeden frankista, 1764, 1789, 1825, 1846), Czerniecki (1766, Łęczyca 1790) Junecki (1773). Lipiński (jeden frankista, w Nieszawie 1778, 1789; w XIX w. jedenastu), Lipiecka (1834) Lipczyński (Radom 1776, 1836). Sierpiński (1770, w XIX w. cztery kobiety) Sierpowski (dwóch w 1772) Wrzesiński (1741,1775,1779, w XIX w. dwóch) Wrzesieński (1770), Wrześniewska (dwie w XIX w.) Październiki (1770) Paździerska (1830) Oktober (1773) Listopski (Włocławek 1790) Grudziński (1766, ośmiu w XIX w.) 6 / 9
Wśród szlachty istnieje kilka starych rodów, które były notowane w dawnych czasach i noszą nazwiska, które można było urobić od miesięcy, ale albo się nie zachowały do dzisiaj, albo brakuje im ciągłości genealogicznej. Tak czy inaczej przypadki takie należą do wyjątków. Majewscy herbu Stary Koń notowani byli w XV wieku, herbu Nałęcz w 1697 ale poza tym pozostałe rodziny notowane były dopiero w XVIII wieku lub jeszcze później i są prawdopodobnie pochodzenia neofickiego. Stary ród Czerwińskich herbu Lubicz wspomniany w 1389, nazwany tak od wsi w powiecie ostrołęckim, nie ma niestety ciągłości. Inni Czerwińscy są już całkiem świeżej daty. Istniał stary ród Lipczyńskich herbu Korwin wspomnianych w 1565 roku, ale inni wpisani są do ksiąg dopiero w 1830 roku. Podobnie stare rody Lipińskich herbu Schur i Brodzic, które nazwiska swoje wzięli od wsi, nie mają nic wspólnego z licznymi rodzinami noszącymi to nazwisko, wylegitymowanymi dopiero w końcu XVIII wieku (Dołęga, Korsak, Lubicz, Mutyna). Wśród szlachty pochodzącej najprawdopodobniej od neofitów, jak twierdzą liczni autorzy dziewiętnastowieczni, znajdują się też Paździerscy herbu Ślepowron, Listopaccy herbów Lubicz i Mora oraz Grudzińscy herbu Łabędź i Paprzyca. W przypadku Grudzińskich, była też stara rodzina herbu Grzymała, pochodząca z Grudna w powiecie poznańskim, nie mająca nic wspólnego z neofitami, ale stanowiła ona wyjątek. Żydowski autor, Mateusz Mieses napisał, że Musimy jednak uważać za prawdopodobne, że wszędzie, gdzie w Polsce spotykamy nazwiska powyższego typu, ma się do czynienia z potomkami jakiegoś nowochrzczeńca. Gdyby się zdarzył jaki wyjątek w tym kierunku, byłaby to egzemcja raczej, która poświadcza prawdziwość reguły. Nazwiska od dni tygodnia. 7 / 9
Oprócz miesięcy, także nazwy dni tygodnia często dawały początek nazwiskom neofitów. Niedzielskiego herbu Szeliga spotykamy wśród nobilitowanych w 1765 roku. W spisie neofitów warszawskich z pierwszej połowy XIX wieku Choińskiego, nazwisko Niedzielski spotykamy trzy razy. Mamy też Niedzielskich w Kłodawie (1755) i Kamieńcu Podolskim (1756, 1771, w XIX w. jeszcze dwie kobiety). Wśród szlachty polskiej, nazwisko to wcześniej występuje sporadycznie, począwszy od końca XVI wieku. Mamy więc plebana Niedzielskiego herbu Prus. Niedzielskiego na Rusi herbu Sas, Stefana Niedzielskiego, stolnika litewskiego. Częstotliwość tego nazwiska, tak u pospólstwa, jak i u szlachty, wzrasta dopiero w wieku XVIII. U Uruskiego pojawiają się Niedzielscy herbów Laryssa, Topór, i Pogoń. Wśród frankistów z Buska, pojawia się też nazwisko Piątkowski. Jak zastrzega się Jan Bystroń, nie wszystkie te nazwiska nadawane były neofitom. Część z nich mogła być nadawana dzieciom chrzczonym w te dni tygodnia, a pochodzącym od niewiadomych rodziców. Oczywiście trudno wyczerpać temat nazwisk nadawanych neofitom. To temat dość trudny z uwagi na dość częste zjawisko celowego zacierania śladów pochodzenia żydowskiego. W wielu wypadkach znamy moment chrztu, ewentualnie nobilitacji, a już znacznie trudniej jest prześledzić potomków. 8 / 9
Ponadto neofici otrzymywali lub przybierali sami nazwiska w sposób dość dowolny i obok wymienionych grup nazw osobowych, możemy spotkać w zapisach całkowicie różne nazwiska. Podam tu jedynie kilka przykładów dla ilustracji: Bernstein staje się w 1835 roku Chrzanowskim, Lejbuś Michalewicz ochrzczony w 1822 roku przyjmuje nazwisko Dąbrowski, Mordko Hayman w 1844 staje się Drzewieckim, a Szmul Szpik Holz w 1845, Jastrzębskim. Na zakończenie tej krótkiej gawędy o nazwiskach neofitów, warto wspomnieć o fingowaniu rodowodów, przy okazji wywodów szlacheckich. Było to zjawisko bardzo powszechne i nie stanowiło specyfiki neofitów, ale dość znacznie utrudnia właściwe dotarcie do korzeni. Bystroń przytacza dwa takie przykłady. Jan Gottlieb Bloch (1836-1902), syn Szulima z Leszna, dorobiwszy się majątku, otrzymuje szlachectwo w roku 1883 i przyjmuje herb Ogończyk z niewielką odmianą. Herbem tym pieczętowała się stara rodzina szlachecka nosząca takie samo nazwisko Bloch. Znany bankier warszawski Rawicz (1827-1901) potrafił przeprowadzić w heroldii petersburskiej za pomocą adopcji któregoś ze zubożałych Rawiczów, dowód pochodzenia od starej szlachty tego nazwiska. Waldemar Fronczak 9 / 9