198 Olga Stefko, STOWARZYSZENIE Adam Pęziak EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

198 Olga Stefko, STOWARZYSZENIE Adam Pęziak EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 1 Olga Stefko, Adam Pęziak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ZNACZENIE ZMIAN POLITYKI KRAJOWEJ I MIĘDZYNARODOWEJ POLSKI DLA ROZWOJU HANDLU ZAGRANICZNEGO ARTYKUŁAMI OGRODNICZYMI THE IMPORTANCE OF POLISH NATIONAL AND INTERNATIONAL POLICY CHANGES FOR THE DEVELOPMENT OF FOREIGN TRADE IN HORTICULTURAL PRODUCTS Słowa klucze: handel zagraniczny, produkty ogrodnicze Key words: foreign trade of market, horticultural products Abstrakt. Celem pracy było określenie podatności polskiego handlu zagranicznego owocami i warzywami na zmiany polityczno-gospodarcze po transformacji ustrojowej i po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Dokonano analizy rynku produktów ogrodniczych. Omówiono również znaczenie eksportu produktów ogrodniczych w gospodarce kraju i w strukturze sprzedaży ogółem. Na podstawie analizy wskaźników handlu zagranicznego zilustrowano ekonomiczne aspekty zmian eksportu świeżych warzyw i owoców. Wstęp Wymiana międzynarodowa, jak podkreśla wielu ekonomistów, m.in. Bożyk [2008], stanowi ważny czynnik gwarantujący stabilność rozwoju gospodarek poszczególnych państw. Powiązana jest jednak ściśle z polityką krajową i międzynarodową, w tym z instrumentami wspierającymi rozwój poszczególnych sektorów, takich jak np. rolnictwo lub wchodzące w jego skład ogrodnictwo. W przypadku Polski zarówno transformacja gospodarcza, jak i akcesja do UE stworzyła z jednej strony nowe możliwości dla producentów i przetwórców, ale z drugiej zagrożenia wzrostu konkurencji podażowej na rynku wewnętrznym. Destabilizacja rynku w latach 90. XX wieku, będąca m.in. konsekwencją liberalizacji cen na środki produkcji i zbytu oraz likwidacji spółdzielczości rolniczej przyczyniła się w sposób znaczący do zmian w handlu zagranicznym towarami sektora ogrodniczego. Jak wykazały Nosecka i Bugala [2012] zmiany nastąpiły również po akcesji w 2004 r.. Ze względu na znaczenie produkcji ogrodniczej dla gospodarki kraju, jak również jej specyfikę, zdecydowano się poszerzyć przeprowadzone do tej pory analizy i ocenić zmiany polityki krajowej i międzynarodowej pod kątem ich znaczenia stymulującego lub destymulującego polski handel zagraniczny artykułami ogrodniczymi. Celem artykułu było ustalenie podatności polskiego handlu zagranicznego owocami i warzywami na zmiany polityczno-gospodarcze zachodzące zarówno w skali kraju jak i świata. Materiał i metodyka badań Przeprowadzone w artykule analizy oparto przede wszystkim na danych wtórnych i zbiorze metod, wskazanych za Olczyk [2008] do grupy wskaźników dotyczących sytuacji handlu zagranicznego w ramach oceny konkurencyjności sektora, w tym: saldo wymiany międzynarodowej pozwoliło na określenie tendencji oraz zaobserwowanie zmian w handlu zagranicznym w poszczególnych latach (eksport import), wskaźnik specjalizacji eksportowej określający udział eksportu w produkcji (eksport/produkcja x 100%), wskaźnik penetracji importowej pozwolił na określenie udziału procentowego produktów zaimportowanych w stosunku do krajowej produkcji (import/produkcja x 100%),

Znaczenie zmian polityki krajowej i międzynarodowej Polski dla rozwoju handlu zagranicznego... 199 terms of trade metoda oceny warunków wymiany międzynarodowej oraz jej efektywności, polegająca na określeniu relacji cen dóbr eksportowanych do importowanych w danym kraju, a jego zmiany wartości ilustrują kształtowanie się korzyści z handlu zagranicznego w danym państwie (wskaźnik cen eksportu/wskaźnik cen importu), wskaźnik samowystarczalności, określający przepływy pieniężne w budżecie państwa (wpływy/wydatki z działalności handlu zagranicznego), wskaźniki średniego tempa zmian eksportu i importu, ilustrujące procentową dynamikę zmian eksportu i importu w porównaniu do lat poprzednich (wartość eksportu lub importu w danym roku/wartość w roku poprzednim 1). Analizą objęto lata 2010 zakładając, że konsekwencje zmian ustrojowych w Polsce dla handlu zagranicznego uwidocznią się z pewnym opóźnieniem. Wymiana międzynarodowa Zarówno w okresie po transformacji gospodarczej, jak i po akcesji Polski do UE nie odnotowano dużych zróżnicowań w strukturze partnerów biorących udział w wymianie produktów ogrodniczych z Polską (tab. 1), choć samą wymianę wewnątrzwspólnotową Polski z krajami UE należy rozdzielić według Klimka [2012] na tą z krajami starej Wspólnoty oraz tą z nowymi krajami członkowskimi. Głównym odbiorcą polskich towarów ogrodniczych pozostały kraje, które Tabela 1. Zmiany w strukturze eksportu świeżych owoców i warzyw z Polski Table 1. Changes in the structure of the fresh fruit and vegetable Polish export Kraj/Country Kraj/Country Kraj/Country Kraj/Country 1995 % 2000 % 2005 % 2010 % Świeże owoce/fresh fruit Niemcy/ 46,0 Niemcy/ 45,8 Niemcy/ 39,3 Niemcy/ 27,2 Rosja/Russia 12,7 Holandia/ 9,8 Rosja/Russia 13,1 Rosja/Russia 15,5 Holandia/ 6,7 Austria/Austria 5,8 Holandia/ 5,8 Ukraina/Ukraine 8,7 Austria/Austria 5,4 Rosja/Russia 4,9 Austria/Austria 4,1 Holandia/ 8,4 Dania/Denmark 4,0 Dania/Denmark 4,4 Czechy/Czech Republic Wielka Brytania/ 4,0 United Kingdom 6,3 Pozostali/Other 25,2 pozostali/other 29,4 pozostali/other 33,7 pozostali/other 34,0 Łącznie/Total 100,0 łącznie/total 100,0 łącznie/total 100,0 łącznie/total 100,0 Świeże warzywa/fresh vegetables Niemcy/ 31,1 Niemcy/ 24,5 Niemcy/ 23,2 Niemcy/ 19,9 Rosja/Russia 18,0 Holandia/ 14,5 Rosja/Russia 11,5 Rosja/Russia 14,9 Holandia/ 12,2 Czechy/Czech 10,2 Czechy/Czech Wielka Brytania/ 9,6 Republic Republic United Kingdom 9,8 Wielka Brytania/ 6,5 Rosja/Russia 7,4 Holandia/ 9,4 Czechy/Czech United Kingdom Republic 8,2 Czechy/Czech Wielka Brytania/ 4,6 Litwa/Lithuania 7,4 8,2 Holandia/ Republic United Kingdom 7,0 Pozostali/Other 27,6 pozostali/other 36,0 pozostali/other 38,1 pozostali/other 40,2 Łącznie/Total 100,0 łącznie/total 100,0 łącznie/total 100,0 łącznie/total 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Seremak-Bulge 2011, Pęziak 2012 Source: own study based on Seremak-Bulge 2011, Pęziak 2012

200 Olga Stefko, Adam Pęziak stosunkowo niedawno przyłączyły się do Wspólnoty. Handel z nimi w analizowanym okresie był bardziej intensywny ze względu na mniejszy stopień nasycenia rynku oraz mniejsze wymogi dotyczące skali eksportu. Udział nowych partnerów unijnych w polskim eksporcie ogółem wyniósł w 2010 r. ponad 11%, a najbardziej znaczącymi partnerami były Czechy i Słowacja. Handel z krajami UE-15 wyniósł natomiast 59% w 2010 r. Największym polskim partnerem w wymianie były i nadal pozostają Niemcy z 27,2% udziałem w całej strukturze (tab. 1). Ważnymi dla Polski odbiorcami świeżych owoców pozostawała także Rosja z ponad 3% wzrostem (co podkreślają także Nosecka i Boguta [2012]. Holandia do której przyrost eksportu stanowił 2%, Ukraina, Wielka Brytania, Czechy oraz Austria. Całkowity udział pięciu najważniejszych odbiorców polskich świeżych owoców zmniejszył się po akcesji ze względu na większe rozdrobnienie sprzedaży, rozrost rynku oraz zwiększenie możliwości globalnej sprzedaży z 74,8 do 66,0%. W latach łączna wartość przychodów z eksportu wynosiła średnio 604,2 mln USD i była 3-krotnie mniejsza aniżeli po przystąpieniu Polski do Wspólnoty, natomiast w latach średnie wpływy z eksporty polskich owoców i warzyw wynosiły 771,5 mln USD, Tabela 2. Wielkość obrotów handlu zagranicznego Polski owocami i warzywami Table 2. Foreign trade volume of Polish fruit and vegetables Wyszczególnienie/ Specification Jedn./ Units Średnioroczna dynamika /Annual growth rate średnia/average 1995=100 % 944,0 1458,2 2217,9 2502,3 306,9 129,2 8,3 tys. t/ Import/Import 1171,5 1387,4 1779,8 1852,9 195,2 67,6 4,9 thous. t Saldo/Balance -227,5 70,8 438,1 649,4-484,3 61,6-604,2 771,5 1897,3 2099,8 354,6 141,0 9,5 mln Import/Import 572,2 777,0 1781,3 2002,4 533,4 135,6 12,7 USD Saldo/Balance 32,0-5,5 116,0 97,4 44,9 5,4 - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CIHZ, MF, CAAC Source: own study based on date CIHZ, MF, CAAC Tabela 3. Wyniki handlu zagranicznego Polski owocami świeżymi i ich przetworami Table 3. The results of the foreign trade of the Polish fruit fresh and their preparations Wyszczególnienie/Specification świeże owoce/ fresh fruit przetwory owocowe/ fruit preparations Produkcja/Production tys. t/thous. t 2537,8 2996,5 3139,1 836,8 634,8 878,5 tys. t/thous. t 253,4 386,6 687,2 331,7 512,3 686,1 mln USD 109,4 109,7 359,8 360,7 467,9 990,5 Cena/Price USD/t 431,7 283,6 523,5 1087,4 913,4 1443,8 Import tys. t/thous. t 853,9 963,9 1114,8 103,7 145,3 248,8 mln USD 351,9 481,7 976,3 104,5 130,9 381,6 Cena/Price USD/t 412,1 499,7 875,7 1008,3 901,0 1533,7 Zużycie krajowe/national consumption tys. t/thous. t 3138,4 3573,8 3566,7 608,8 267,8 441,2 Średnie tempo zmian produkcji/ 3,1 13,8 0,7 14,8 5,1 4,1 Middle rate of change of production % Średnie tempo zmian zużycia/ 5,7 8,8-0,9 23,2-2,1 7,1 Middle rate of consumption Źródło/Source: www.stat.gov.pl

Znaczenie zmian polityki krajowej i międzynarodowej Polski dla rozwoju handlu zagranicznego... 201 Tabela 4. Ocena wyników handlu zagranicznego świeżych owoców i ich przetworów Table 4. Evaluation of the results of foreign trade of fresh fruit and their preparations co stanowiło 2,5-krotnie gorszy wynik niż w latach (tab. 2). Średnioroczne wpływy pochodzące z łącznego eksportu owoców i warzyw w latach wynosiły około 1897 mln USD. W porównaniu z okresami przed przystąpieniem Polski do UE, były one kilkakrotnie wyższe. Zarówno po transformacji gospodarczej, jak i po akcesji Polski do UE, rosła produkcja, zwłaszcza przetworów owocowych (tab. 3). Odnotowane zmiany w eksporcie i imporcie, zwłaszcza owoców przetworzonych, uwidaczniają się głównie w okresach między i między 2004 a rokiem. Wskazuje to na wpływ zdarzeń związanych z polityką krajową i międzynarodową na sytuację handlu zagranicznego na tym rynku. Zjawisko to jednak nie znajduje swojego potwierdzenia w danych zamieszczonych w tabeli 4. Ogólnie należy stwierdzić, że w latach systematycznie pogłębiało się saldo handlu świeżymi owocami. Rekordowo niski poziom osiągnęło w 2008 r. i wyniosło 922 mln USD. Ciągłe pogarszanie się salda było spowodowane głównie zdecydowanie wyższym poziomem cen w imporcie owoców południowych w stosunku do cen owoców wytwarzanych na terenie kraju. Skala wzrostu importu owoców stref umiarkowanych była również niewielka. Przed akcesją Polski do UE import tego typu produktów był chroniony bardzo wysokim poziomem ceł, natomiast po przystąpieniu Polski do Wspólnoty przywóz hamowany był niższymi cenami w Polsce w porównaniu z innymi państwami UE. Dość wysoka i rosnąca była samowystarczalność oraz wskaźnik pokrycia wartości importu eksportem na rynku przetworów warzywnych. O tak wysokim poziomie omawianych wskaźników decydowały przede wszystkim wybitnie proeksportowy charakter polskiej produkcji mrożonych owoców i warzyw oraz zagęszczanych soków owocowych i warzywnych (tab. 5). Wskaźnik specjalizacji eksportowej (określający udział eksportu w produkcji) na rynku warzywnych przetworów wzrósł z około 38% osiąganych w latach do blisko 46% w okresie, natomiast na rynku przetworów owocowych w analogicznych okresach wzrósł z 40% do poziomu 78%. W analizowanym okresie () bardzo mocno zwiększył się również wskaźnik penetracji importowej. Po przystąpieniu Polski do UE omawiany współ- Wskaźnik/Indicator Ocena wyników handlu/evaluation of trade results świeże owoce/ fresh fruit przetwory owocowe/ fruit preparartions Saldo/Balance mln t 600,6 577,3 427,6 228,0 367,0 437,3 mln USD 242,5 372,0 616,5 256,2 337,0 609,0 Wskaźnik samowystarczalności/ Rate of self-sufficiency 80,9 83,8 88,0 137,5 237,1 199,1 Wskaźnik specjalizacji eksportowej/ The export specialisation index 10,0 12,9 21,9 39,6 80,7 78,1 Wskaźnik penetracji importowej/ Rate of import penetration 27,2 27,0 31,3 17,4 54,3 56,4 Wskaźnik pokrycia wartości importu % eksportem/import coverage ratio the 31,1 22,8 36,9 345,1 357,5 259,6 value of exports Warunki handlowe/terms of trade 1,0 0,5 1,1 1,0 0,9 0,9 Średnie tempo zmian eksportu/average rate of change in exports -2,4 14,5 8,4 2,1 8,6 3,2 Średnie tempo zmian importu/average rate of change in import 10,5-2,5 0,6 21,0 1,2 7,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl oraz http://bip.warszawa.ic.gov.pl Source: own study based on www.stat.gov.pl oraz http://bip.warszawa.ic.gov.pl

202 Olga Stefko, Adam Pęziak Tabela 5. Wyniki handlu zagranicznego Polski warzywami świeżymi i ich przetworami Table 5. The results of foreign trade and their Polish vegetables and their preparations Wyszczególnienie/Description świeże owoce/ fresh fruit przetwory owocowe/ fruit preparations Produkcja/Production tys. t/thous. t 5709,6 5314,0 5447,0 466,3 700,7 945,1 tys. t/thous. t 180,0 275,9 410,8 178,9 283,5 433,8 mln USD 34,9 54,2 206,2 99,3 139,8 340,7 Cena/Price USD/t 193,9 196,3 502,1 554,9 493,0 785,4 Import tys. t/thous. t 155,4 166,9 279,4 58,6 111,3 136,8 mln USD 62,7 84,9 265,8 53,1 79,5 157,6 Cena/Price USD/t 403,8 509,0 951,5 906,3 714,0 1152,2 Zużycie krajowe/national consumption tys. t/thous. t 5684,9 5205,0 5315,6 346,0 528,6 648,1 Średnie tempo zmian produkcji/ Middle rate of change of -1,3-4,7 0,0 20,4 4,9 3,7 production % Średnie tempo zmian zużycia/ Middle rate of consumption -1,8-5,8 0,5 25,1 6,0 7,0 Źródło/Source: www.stat.gov.pl Tabela 6. Ocena wyników handlu zagranicznego warzywami świeżymi i ich przetworami Table 6. Evaluation of the results of foreign trade vegetables fresh and their preparations Wskaźnik/Indicator Jedn./ Units Ocena wyników handlu/ Evaluation of trade results świeże warzywa/ fresh vegetables przetwory warzywne/ vegetables preparations Saldo/Balance mln t 24,7 109,0 131,4 120,3 172,1 297,0 mln USD -27,8-30,8-59,6 46,2 60,3 183,1 Wskaźnik samowystarczalności/ Rate of self-sufficiency 100,4 102,1 102,5 134,8 132,6 145,8 Wskaźnik specjalizacji eksportowej/the export specialisation index 3,2 5,2 7,5 38,4 40,5 45,9 Wskaźnik penetracji importowej/rate of import penetration 2,7 3,2 5,3 16,9 21,1 21,1 Wskaźnik pokrycia wartości importu % eksportem/import coverage ratio the value 55,7 63,8 77,6 186,9 175,8 216,1 of exports Warunki handlowe/terms of trade 1,0 0,8 1,4 1,0 1,1 1,0 Średnie tempo zmian eksportu/average rate of change in exports 16,6 20,8 0,6 10,1 19,1 1,9 Średnie tempo zmian importu/average rate of change in import -0,5 1,7 11,3 10,7 44,8 14,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych www.stat.gov.pl, www.bip.warszawa.ic.gov.pl Source: own study based on www.stat.gov.pl, www.bip.warszawa.ic.gov.pl

Znaczenie zmian polityki krajowej i międzynarodowej Polski dla rozwoju handlu zagranicznego... 203 czynnik na rynku przetworów warzywnych wzrósł do poziomu 21%, w latach wynosił 17%, a w okresie niecałe 2% (tab. 6). W analizowanym okresie, przy wciąż pogłębiającym się saldzie wartościowym tendencją wzrostową charakteryzował się współczynnik pokrycia importu eksportem w handlu świeżymi produktami ogrodniczymi. W obrocie warzywami współczynnik ten w latach osiągał średnią wartość na poziomie 78%, wobec 64% w latach oraz 56% w okresie (tab. 6). Na uwagę zasługuje również fakt, że pomimo wzrostu po przystąpieniu Polski do Wspólnoty Europejskiej, na dość niskim poziomie pozostał wskaźnik udziału importu w krajowej podaży warzyw (średnio 4,9% w latach ). Na rynku owoców zaś, współczynnik ten w okresie zwiększył swoją średnią wartość aż do 33%. Dość szybki i dynamiczny wzrost importu doprowadził również do obniżenia samowystarczalności na rynku warzyw ze 100% osiąganych w latach do średnio 95% po przystąpieniu do UE. Podsumowanie Handel zagraniczny jest ważnym elementem rozwoju gospodarczego każdego kraju. Na jego ewaluację i rozwój miało wpływ wiele czynników, w tym zmiany w polityce krajowej i międzynarodowej danego państwa. W przypadku Polski i jej najnowszej historii gospodarczej odnotowano dwa przełomowe okresy: transformacji ustrojowej i wejścia do UE. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły wielkie emocje i niepokoje, zwłaszcza wśród osób prowadzących działalność gospodarczą. Jednak z punktu widzenia wymiany zagranicznej na rynku produktów ogrodniczych, jak również z dłuższej perspektywy czasu stwierdzić należy, że wywołane nimi zmiany gospodarcze nie wpłynęły na polski handel międzynarodowy owocami i warzywami ani wyraźnie stymulująco, ani destymulująco. Wskazuje to na względną stabilność i odporność na zamiany gospodarcze, co zwłaszcza w świetle światowego kryzysu finansowego oraz ewentualnych zmian w strukturze i polityce UE (np.: możliwość opuszczenia UE przez niektóre państwa, wejście do strefy euro) należy odnotować jako zjawisko pozytywne, zaliczane do grupy mocnych stron polskiego handlu zagranicznego produktami ogrodniczymi. Literatura Bożyk P. 2008: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Klimek G. 2012: Ogrodnictwo w UE i w Polsce Wspólna Organizacja Rynku, Hasło Ogrodnicze, nr 02/2012, cz. V. Nosecka B., Bugała A. 2012: Wpływ akcesji do UE na zmiany polskiej produkcji ogrodniczej i handlu zagranicznego produktami ogrodniczymi oraz na poziom wybranych wskaźników konkurencyjności tego sektora, ZN SGGW, Problemy rolnictwa światowego, t. 12(27), Warszawa, s. 114-123. Olczyk M. 2008: Konkurencyjność teoria i praktyka, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa, ss. 53. Pęziak A. 2012: Handel zagraniczny polskimi świeżymi warzywami i owocami po wejściu Polski do UE, praca magisterska przygotowana pod kierunkiem dr Olgi Stefko w Katedrze Ekonomiki Przedsiębiorstw Agrobiznesu na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu Seremak-Bulge J. 2011: Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi w latach, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Summary The paper iams to analyze Polish foreign trade after economic transformation and the accession to the European Union based on the analysis of horticultural products market. It also discusses the importance of exports of horticultural products in the national economy and the structure of total sales. Based on research foreign trade indicators were illustrated the economic aspects of change in exports of fresh vegetables and fruits. Adres do korespondencji dr Olga Stefko, mgr Adam Pęziak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wydział Ekonomiczno-Społeczny ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań tel. (61) 848 71 29 e-mail: stefko@up.poznan.pl