DOKUMENTACJA KONSERWATORSKA PRACE KONSERWATORSKIE PRZY PAMIĄTKOWYM KAMIENIU OFIAR STALINIZMU U ZBIEGU ULIC JANA PAWŁA II I MICKIEWICZA W TORUNIU (STAN ZACHOWANIA, WYTYCZNE I PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH) OPRACOWANIE: PROF. DR HAB. JADWIGA W. ŁUKASZEWICZ TORUŃ 2016
SPIS TREŚCI I. INFORMACJE WSTĘPNE II. III. IV. WSTĘP STAN ZACHOWANIA WYTYCZNE KONSERWATORSKIE V. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH VI. VII. VIII. LITERATURA OBMIAR KOSZTORYS 2
I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU: pomnik Ofiar Stalinizmu, czerwony granitowy głaz z dwoma tablicami wykonanymi z brązu oraz stalowym krzyżem. 2. LOKALIZACJA: 87-100 Toruń, plac Artylerii Polskiej, u zbiegu al. Jana Pawła II i ul. Mickiewicza 3. NUMER REJESTRU ZABYTKÓW: brak, pomnik usytuowany na terenie pasa ochronnego wokół obszaru staromiejskiego wpisanego na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO 4. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: 4.1. ZAMAWIAJĄCY: Gmina Miasta Toruń 4.2. PODSTAWA OPRACOWANIA - umowa nr 1/Pom-dk/2016 z dnia 31.03.2016 r. na opracowanie zaleceń konserwatorskich dla wybranych pomników i obiektów w Toruniu - wizja lokalna w dniu 1.04.2016 20.04.2016 r. - dokumentacja fotograficzna 4.3. PRZEDMIOT OPRACOWANIA Przedmiotem opracowania jest pomnik Ofiar Stalinizmu w Toruniu 4.4. ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie dotyczy przeprowadzenia analizy stanu zachowania pomnika, podania przyczyn występujących zniszczeń, z przygotowaniem wytycznych do dalszych prac badawczo-konserwatorskich wraz z ich kosztorysem. 5. AUTOR OPRACOWANIA: Jadwiga W. Łukaszewicz 6. AUTORZY FOTOGRAFII: Jadwiga W. Łukaszewicz 3
II. WSTĘP Pomnik Ofiar Stalinizmu w Toruniu powstał z inicjatywy Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego i dzięki pomocy społeczeństwa ziemi toruńskiej. Granitowy głaz narzutowy przywieziono spod Rypina, a tablice odlano w Toruńskiej Fabryce Wodomierzy i Zegarów METRON (fot. 1). 1. AUTOR Pomnik wzniesiono według projektu grudziądzkiego rzeźbiarza Ryszarda Kaczora. 2. CZAS POWSTANIA Uroczyście odsłonięto 11 listopada 1991 r. 3. OPIS Pomnik stanowi duży głaz narzutowy ustawiony na pierwotnie betonowym niskim postumencie (wymiary: 161,5 x 165 cm), obecnie pokrytym płytami granitowymi po bokach z granitu płomieniowanego o wymiarach 80 x 40,4 x 3cm,n a na powierzchni z polerowanego o wym. 20 x 39,5 x 2 cm. Na głazie zamontowano dwie brązowe płyty inskrypcyjne oraz stalowy krzyż. Na górnej umieszczono orła ze szponami spętanymi kajdanami oraz inskrypcję, na dolnej tylko inskrypcję. 4. INSKRYPCJE Górna płyta (fot. 2): ODEBRANO WAM ŻYCIE BY NIE ODŻYŁA MYŚL NIEPODLEGŁA. KNEBLOWANO NAM USTA BYŚMY NIE DALI ŚWIADECTWA. CIENIOM WASZYM MELDUJEMY NIE ZGINĘŁA Dolna płyta (fot.3): W HOŁDZIE OFIAROM STALINOWSKIEGO LUDOBÓJSTWA 1939-1956 ZAMĘCZONYCH I POMORDOWANYCH PRZEZ OBCYCH I RODZIMYCH AGENTÓW NKWD I UBP ZWIĄZEK WIĘŹNIÓW POLITYCZNYCH ORAZ 4
SPOŁECZEŃSTWO ZIEMI TORUŃSKIEJ 5. MATERIAŁY PIERWOTNE Pomnik zbudowano z następujących materiałów: Jasnoczerwony, granitowy głaz narzutowy, Odlane z brązu płyty inskrypcyjne, prawdopodobnie pierwotnie również krzyż, Stalowy, malowany farbą antykorozyjną oraz czarną farbą nawierzchniową krzyż, montowany stalowe śruby z nakrętkami (fot. 4). Betonowy postument, obłożony płytami granitowymi. III. STAN ZACHOWANIA Pomnik Ofiar Stalinizmu usytuowany na niewielkim skwerze u zbiegu ulic Mickiewicza i Al. Jana Pawła II, w sąsiedztwie bardzo ruchliwej arterii komunikacyjnej, narażony jest na działanie typowych warunków zewnętrznych, ale również na ciągły kontakt ze spalinami samochodowymi oraz poddawany jest silnym drganiom wywołanym ruchem kołowym. 1. POSTUMENT Postument wykonany z polerowanych (na powierzchni) i płomieniowanych (w pionie) płyt granitowych w kolorze szarym (fot. 1). Płyty granitowe spoinowano zaprawą cementową, która w wielu miejscach się wykruszyła. Okładzina postumentu dobrze się zachowała, nie stwierdzono ubytków, wykruszeń ani utraty poleru. Występują tylko miejscowe zabrudzenia (fot. 1). 2. POMNIK Pomnik a właściwie kamień pamiątkowy to duży głaz narzutowy, o barwie jasno 5
czerwonej. Stan zachowania kamienia nie jest zadowalający. W kamieniu stwierdzono występowanie licznych włosowatych spękań (fot. 5), jedno z nich przechodzi praktycznie przez cały głaz (fot. 6). Powstały one zapewne już w czasie transportu i montażu pomnika. Tego typu spękania są szczególnie niebezpieczne w przypadku kamieni nieporowatych, tj. granit, gdyż we włosowate spękania bardzo łatwo wnika woda, a zamarzając będzie systematycznie rozkruszać pomnik. Bardzo groźna jest również korozja biologiczna, która objawia się silnym wzrostem drobnoustrojów: glonów, porostów a nawet mchów (fot. 7 i 8). Powierzchnię kamienia pokrywają grube nawarstwienia biologiczne, wśród których zapewne można wyróżnić takie porosty jak: głównie obrost modry Phydcia caesia, czy liszajecznik złocisty - Candelariella aurella, czy jaskrawiec murowy Caloplaca saxicola, ale również obumarłe glony. W wyniku korozji biologicznej w warstwach powierzchniowych granitu obserwuje się wyraźną dezintegrację kamienia (fot. 7). Ponadto w kilku miejscach kamień jest zabrudzony zaprawą (fot. 9). 3. METALOWE PŁYTY I KRZYŻ Na głazie znajdują się dwie brązowe płyty inskrypcyjna i stalowy krzyż. Wszystkie elementy zamontowano na stalowe śruby, które wykazują duży stopień korozji. Płyty odlane w brązie pokryte są szlachetną patyna, która chroni je przed wpływami atmosferycznym, stąd ich stan zachowania jest dobry (fot. 2 i 3). Krzyż natomiast wycięty w blasze stalowej, pomalowany dwiema warstwami farb: antykorozyjną w kolorze czerwonym oraz czarną nawierzchniową ulega korozji, farby się złuszczają odsłaniając podłoże (fot. 10). IV. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę wartość artystyczną, historyczną i emocjonalną oraz stan zachowania pomnika przyjęto następujące założenia konserwatorskie: Przeprowadzenie konserwacji profilaktycznej, 6
Usunięcie powierzchniowych zabrudzeń, przyczyn korozji biologicznej oraz skorodowanych materiałów. Powierzchniowe zabezpieczenie antykorozyjne granitu i elementów metalowych. V. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH konserwatorskich: Uwzględniając powyższe wytyczne przyjęto następujący program prac POSTUMENT 1. Dezynfekcja obiektu. 2. Umycie płyt granitowych. 3. Uzupełnienie wykruszonych spoin pomiędzy płytami okładzinowymi. POMNIK 1. Dezynfekcja obiektu. 2. Usunięcie obumarłych drobnoustrojów. 3. Umycie powierzchni kamienia granitowych. 4. Wypełnienie włosowatych pęknięć roztworem kompozycji akrylowo-silikonowej o niskiej lepkości. 5. Wzmocnienie kamieni kompozycją akrylowo-silikonową. METALOWE PŁYTY I KRZYŻ 1. Usunięcie powierzchniowych zabrudzeń z płyt poprzez staranne umycie powierzchni wodą, a następnie benzyną lakową. 2. Po dokładnym osuszeniu powierzchni, zabezpieczenie jej pastą z wosku mikrokrystalicznego i wypolerowanie. 7
3. Krzyż oraz wszystkie bolce i śruby mocujące oczyścić z produktów korozji. 4. Z krzyża usunąć złuszczające się farby. 5. Założyć farbę antykorozyjną, a następnie czarną nawierzchniową. VI. LITERATURA Antoni Ziółkiewicz, Adam Paczuski, Toruńskie pomniki, pomniki, tablice kamienie, Wyd. II poprawione, Wydawnictwo Urbański, Toruń 2009 r. VII. OBMIAR Jako podstawę przyjęto pomiar długości poszczególnych elementów wykonany w czasie prac przy obiekcie. 1. POSTUMENT Długość: 165 cm Szerokość: 161,5 cm Wysokość: 40,5 cm Powierzchnia: 440 dm 2 2. KAMIEŃ Szerokość: 130 cm Średnica: 100 cm Wysokość: 155 cm Powierzchnia: 720 dm 2 3. PŁYTY - prostokątna 8
Szerokość: 50 cm długość: 93 cm głębokość: 4 cm Powierzchnia: 57,8 dm 2 - Kwadratowa Powierzchnia: dm2 Szerokość: 50 cm długość: 50 cm głębokość: 4 cm Powierzchnia: 33 dm 2 - krzyż Szerokość: 36 cm długość: 67 cm Powierzchnia: 12 dm 2 9