Król muzyki pop, Piotruś Pan, a moŝe zombi? Nazywany królem popu i wcieleniem popkultury amerykański mega gwiazdor zmarł 25 czerwca 2009 r. w wieku 51 lat. Odszedł prawdopodobnie na skutek przedawkowania leków lub narkotyków samotny i nieszczęśliwy. Dołączył w ten sposób do licznego grona tzw. artystów przeklętych i młodo umierających ikon pokultury, jak James Dean, Jimi Hendrix, Janis Joplin, Jimi Morrison, Marilyn Monroe, Freddie Merkury, czy Elvis Presley, z którego córką Lisą Marie był w 19. miesięcznym związku małŝeńskim. Do samego końca wierzył, Ŝe podoła morderczej serii 50 koncertów, które zaplanował tego lata w Londynie. To miał być jego wielki powrót! Michael Jackson, bo o nim mowa, zaczynał karierę muzyczną jako 7 latek w rodzinnym zespole The Jackson 5. Był ósmym z dziesięciorga dzieci, a zarazem szóstym z siedmiu synów w robotniczej rodzinie Josepha i Katharine. Jego matka będąca Świadkiem Jehowy, wychowywała dzieci w swej wierze bez udziału ojca. Wedle wywiadów udzielonych po latach przez samego Michaela, ojciec, który był późniejszym menadŝerem ich zespołu muzycznego i towarzyszył jego karierze do końca, potrafił być bezwzględny w dyscyplinie narzucanej dzieciom i nie powstrzymywał się od przemocy fizycznej wobec nich. Od syndromu ojca despoty i chciwca nie uwolnił się juŝ do końca Ŝycia. Jako solista Michael występował od 1979 r. Światowy sukces przyniósł mu album Thriller sprzedany w ponad 104 mln egzemplarzy. Wysokie pozycje na listach przebojów osiągały kolejne jego płyty: Bad (1987), Dangerous (1991), HIStory (1995) aŝ do Invincible (2001), ostatniego albumu z materiałem premierowym. W swojej karierze otrzymał 13 nagród Grammy, a 13 spośród jego singli uplasowało się na pierwszych miejscach list przebojów w Stanach Zjednoczonych. W listopadzie 2006 Raymone Bain, rzeczniczka prasowa Jacksona, ogłosiła, Ŝe Michael Jackson sprzedał ponad 750 mln egzemplarzy płyt na świecie, co uczyniło go jednym z najlepiej sprzedających się artystów wszech czasów. Od 1988 Jackson mieszkał w swojej bajkowej posiadłości w Kalifornii, którą nazwał Neverland Ranch na cześć czarodziejskiej krainy z powieści o Piotrusiu Panie, którym był zafascynowany, gdzie zbudował park rozrywki i prywatne zoo, często odwiedzane przez upośledzone i chore dzieci. W 1993 artysta został oskarŝony o molestowanie nieletnich. Wątek związku Michaela Jacksona z dziećmi pojawił się ponownie w 2003, po emisji dokumentu Living with Michael Jackson. Ze wszystkich tych zarzutów został później sądownie uniewinniony. Jackson miał troje dzieci: Michaela Josepha Jacksona Juniora (znanego jako "Prince"), Paris Michael Katherine Jackson oraz Prince'a Michaela Josepha Jacksona II (znanego jako "Blanket"). Trzynaście lat temu był jedyny raz w Polsce, 26 września 1996 roku dał niezapomniany koncert w Warszawie, gdzie rozmawiał takŝe na temat wybudowania za 100 mln dolarów dziecięcego parku rozrywki oraz szukał miejsca na swoją europejską rezydencję. Zasadniczo zmienił podejście do teledysków, przekształcając je w zapierające dech swoim rozmachem i tempem miniatury filmowe prawdziwe artystyczne i techniczne majstersztyki; stworzył i spopularyzował nowe formy tańca (tzw. robot dance czy nowatorski moonwalk). Wiele kontrowersji wzbudzały teŝ jego liczne operacje plastyczne i wybielanie skóry. Jego historia to kawałek mitu amerykańskiego marzenia biedny czarny chłopak z Gary w stanie Indiana zostaje gwiazdą i miliarderem. Tylko za jaką cenę. Szkoda, Ŝe droga ze szczytu prowadzi zawsze tylko w dół
Obok doskonale skomponowanych piosenek i skrzętnie opracowanego wizerunku scenicznego zaczął on realizować eksperymentalny projekt nowego podmiotu, pozbawionego płci, wieku i społecznej determinanty. To, co pozostawało z niego z biegiem lat, Jacksona przypominało w niewielkim stopniu. Raczej monstrualny projekt biologiczny..." piszą na łamach ostatniego Tygodnika Powszechnego (nr 27 z 5 lipca 2009) Grzegorz Jankowicz i Łukasz Musiał. Obszerne fragmenty ich artykułów publikujemy poniŝej. Akompaniament rysów Kiedy świat obiegła informacja o śmierci Michaela Jacksona, od razu pojawiły się komentarze analizujące zjawisko kulturowe, z jakim przez kilkadziesiąt lat mieliśmy do czynienia. Retoryka tych tekstów nie powinna nas zaskakiwać. Jackson niemal od początku solowej kariery funkcjonował jako ikona, a nawet jak chcą niektórzy ostateczne ucieleśnienie popkultury, co w praktyce oznaczało, Ŝe granica między jego prywatnym Ŝyciem i publicznym wizerunkiem została całkowicie zatarta. Wykreowany przez niego (z pomocą całej rzeszy specjalistów) wizerunek sceniczny wchłonął jego Ŝycie prywatne. W jednym z wczesnych wywiadów piosenkarz powiedział, Ŝe nie zna świata poza sceną, w zasadzie nigdy z niej nie schodzi. Planując swoją ostatnią trasę koncertową, zasugerował, Ŝe w kaŝdym odwiedzanym przez niego mieście powinien stanąć pomnik przedstawiający go w dobrze znanym stroju (połączenie garnituru z paradnym mundurem). Sesja zdjęciowa do ekskluzywnego wywiadu dla Ebony Magazine w 25. rocznicę wydania Thrillera odbyła się w muzeum. Piosenkarz wybrał to miejsce, by podkreślić, Ŝe jego osoba i dzieło powinny być traktowane jak muzealne eksponaty nienaruszalne w swym ponadczasowym charakterze. Relacjonujący śmierć Jacksona dziennikarz CNN przypominał wydarzenia z jego kariery, koncentrując się na poraŝkach i skandalach. W pewnym momencie powiedział, Ŝe od połowy lat 90. kaŝdy upadek artysty był znakiem kryzysu popkultury, która w jego osobie znalazła doskonałą inkarnację. Jego śmierć natomiast oznacza kres całej epoki, kres fenomenu, którego sens ciągle próbujemy zrozumieć. Światowa kariera Jacksona rozpoczęła się na dobre, kiedy w 1983 roku stacja MTV wyemitowała jego teledysk. Z dzisiejszej perspektywy trudno zrozumieć rangę tego zdarzenia, jeśli zapomnimy, Ŝe Jackson był pierwszym czarnoskórym artystą, któremu udała się ta sztuka. W ten sposób przekroczona została pewna granica nie tylko w kulturze amerykańskiej, ale takŝe w sferze społeczno-politycznej (mimo Ŝe zapisy konstytucyjne gwarantujące równouprawnienie pojawiły się w USA w 1964 r., segregacja rasowa była silnie odczuwana do lat 80., a nawet później). śeby jednak przekroczyć kolejne granice Jackson musiał bardzo szybko przekształcić swój wizerunek w obraz uniwersalny, czyli zatrzeć wszelkie ślady nieakceptowanej róŝnicy. Wątki antyrasistowskie pojawiały się równieŝ później, ale były dystrybuowane w bardzo ostroŝny sposób. Np. drugą część teledysku Black or White, w której Jackson tańczy bez podkładu muzycznego, niszczy samochód pokryty nazistowskimi symbolami, a wreszcie zmienia się w czarną panterę, prezentowano bardzo rzadko. Ciekawe, Ŝe owa czarna pantera symbol radykalnej organizacji politycznej
walczącej o równouprawnienie Afroamerykanów została prześlepiona przez pierwszych krytyków muzycznych, którzy dostrzegli w klipie jedynie przyjemny dla oka efekt wizualny i pogodne przesłanie o tym, Ŝe Ŝyjemy we wspólnym świecie. A jednak w pewnym momencie eksperyment wymknął się spod kontroli. Pęknięcia pojawiały niemal od samego początku, ale dopiero z perspektywy czasu nabierają szczególnego znaczenia. Žižek przyrównuje bliźniego do zombie, czyli czegoś, co jest zawieszone pomiędzy Ŝyciem i śmiercią, nie jest ani Ŝywe, ani martwe, stanowi emanację czystego popędu, którego nie moŝemy wygnać z porządku bytów oŝywionych. Od razu przypominamy sobie scenę z Thrillera, w której Jackson zamienia się w zombie i porusza się w mechaniczny sposób (tę mechaniczność włączy później do swojego popisowego moonwalkera, który z czasem straci początkową płynność). Ale powinny nam się równieŝ przypomnieć wypowiedzi artysty z wywiadów, w których mówił, Ŝe nie potrafi się zatrzymać, Ŝe jego umysł pracuje cały czas, Ŝe nie umie się relaksować, czuje ciągły i wyniszczający przymus działania. Na uwagę zasługuje fakt, Ŝe po śmierci Jacksona w wielu wypowiedziach (najsłynniejsza z nich padła z ust Baracka Obamy) podkreślany był rozziew między jego karierą muzyczną a problemami osobistymi. Obama zwrócił uwagę na ogromny talent piosenkarza, nazwał go królem popu, zaznaczając, Ŝe ciemna strona jego osobowości powinna być dla nas przestrogą, a nie przeszkodą w uznaniu jego dokonań artystycznych. Wspominałem wcześniej, Ŝe w przypadku Jacksona podział na prywatne i publiczne został zawieszony w chwili, w której stał się ikoną popkultury. Kiedy jednak mechanizm przestał działać, trzeba było dokonać podziału wtórnego, by ochronić nie tylko dorobek artystyczny piosenkarza, ale przede wszystkim produkt, który nadal musi się sprzedawać. Taki jest jak sądzę sens słów Obamy. To ostatnia chirurgiczna operacja neutralizująca perwersyjny rdzeń nie tylko osobowości Michaela Jacksona, ale kapitalistycznej kultury w ogóle. Z pewnością płyty Jacksona będą się sprzedawać bez wspomnianych zabiegów wybielających. Wszak od 1983 r. przestrzeń medialna uległa przeobraŝeniu. Skandal nie oznacza juŝ symbolicznej śmierci, lecz jest sposobem na przechwycenie uwagi i pragnień potencjalnych odbiorców. NiezaleŜnie od tego, co stanie się z jego artystycznym dziedzictwem, nie da się zignorować faktu, Ŝe za sprawą rozmaitych mechanizmów emocjonalnych, egzystencjalnych, artystycznych, marketingowych, a nawet politycznych byliśmy świadkami osobliwego spektaklu, w którym niezwykle utalentowany chłopak z Midwestu stał się ikoną kultury, a potem z wolna na oczach szalejących fanów zmienił się w zombie. Grzegorz Jankowicz Niedokończony projekt To, co z biegiem lat powstało z człowieka zwanego Michaelem Jacksonem, samego Jacksona przypominało w niewielkim stopniu. Raczej monstrualny projekt biologiczny. Było w nim coś potwornie smutnego, (...) myślę, Ŝe to najsmutniejsza istota ludzka, jaką kiedykolwiek spotkałem w Ŝyciu, i słowo»smutek«wydaje mi się bardzo słabe: powinienem raczej powiedzieć, Ŝe było w nim coś zniszczonego, coś całkowicie zdewastowanego. Słowa te nie odnoszą się bynajmniej do Michaela Jacksona, lecz do jednego z głównych bohaterów powieści Cząstki elementarne Michela Houellebecqua. Jednak kaŝdy, kto ma w pamięci zmieniające się oblicze zmarłego pop-króla, musi się zgodzić, Ŝe jeśli cokolwiek ono sobą wyraŝało, to właśnie przede wszystkim smutek.
Kolejne wersje twarzy Jacksona Ŝadną miarą nie były piękne. Najstarsi pamiętają jeszcze z lat 60. i 70. małego, czekoladowego murzynka o szerokim nosie i fryzurze afro. Słodki, czysty głos, wdzięczne ruchy dziecka, naturalność choć tu i ówdzie wyzierała juŝ maniera. Lecz w oczach małego Michaela nie gościł jeszcze cień. I nagle cięcie: lata 80. Z tą twarzą coś się dzieje. Zaczyna tracić kolor, skóra wyraźnie jaśnieje. Zmienia się owal ust, kształt nosa, rysunek oczu. Ciało wprawdzie nie traci wigoru, a nawet przeciwnie, zda się, Ŝe rozsadza je jeszcze więcej energii niŝ dotąd, jednak taneczne kompozycje króla nowej epoki muzyki rozrywkowej zaczynają przypominać ruchy robota. Gwałtowne, gniewne, jak gdyby kanciaste, choć jest to kanciastość podskórna wszyscy wszak mamy w pamięci zjawiskową płynność Jacksonowego moonwalk. MoŜna oczywiście powiedzieć, Ŝe owa gwałtowność i gniew były obliczone na medialny efekt. Ale czy jest wyłącznie rzeczą przypadku, Ŝe trzy kolejne, najsłynniejsze albumy Jacksona nosiły nader zbliŝone w swej wymowie tytuły Thriller (1982), Bad (1987) i Dangerous (1991)? Na swoich ówczesnych teledyskach które, nawiasem mówiąc, właśnie dzięki niemu stały się w latach 80. odrębnym rodzajem sztuki król Michael tańczy bez mała tak, jak gdyby chciał kogoś zabić. Obrót, gwałtowne zatrzymanie się, błyskawiczny wymach nogą, zsunięcie kurtki, skurcz mięśni twarzy. Tak, juŝ wtedy Jackson toczył jakąś wojnę, choć większość z nas skłonna była uznać jego zachowanie za dziwactwa zblazowanego gwiazdora. Od początku lat 90. Jackson stopniowo osuwał się w sferę pretensjonalnego kiczu, tak się przynajmniej zdawało. Jego nowe piosenki nie porywały. MnoŜyły się spekulacje na temat lekomanii piosenkarza, jego problemów z kobietami i osobliwych ciągot ku dzieciom. Najgorsze jednak działo się z tą twarzą: chorobliwie blada skóra, nienaturalnie ostry nos, pomalowane czerwoną szminką usta, oczy schowane za wielkimi, czarnymi okularami. Twarz draŝniąca, odpychająca, ba, wręcz odraŝająca. Z trudem moŝna było dostrzec na niej uczucia, jak gdyby Jackson z uporem szaleńca zmazywał z niej wszelkie ludzkie ślady. To była wojna, bez wątpienia. Wojna z własną twarzą, z własnym ciałem, własną physis. Jaki był jej ostateczny cel, nie do końca wiadomo. Patosu w niej było niewiele, więcej z operetki lub co najwyŝej opery mydlanej. Czy Jackson chciał, jak mówili niektórzy, upodobnić się do Diany Ross? Czy moŝe, jak mówili inni, nazywając go współczesnym Piotrusiem Panem, pozostać wiecznym dzieckiem? Jakkolwiek by się rzeczy miały, to, co z biegiem lat powstało z człowieka zwanego Michaelem Jacksonem, Michaela Jacksona przypominało jedynie w niewielkim stopniu. To coś było raczej jakimś monstrualnym work in progress, upiornym projektem biologicznym, 25 czerwca 2009 r. urwanym być moŝe dopiero w pół drogi. Czymś między istotą ludzką a cyborgiem, męŝczyzną a kobietą, dzieckiem a dorosłym, hetero- a homoseksualistą, białym a czarnym. W pewnym sensie Jackson zmierzał ku wyznaczonemu przez siebie ideałowi piękna, takiego, które zdoła się oprzeć czasowi. Ideał piękna, takiego, które zdoła się oprzeć czasowi to oczywiście w skrócie program najbardziej podejrzanego projektu wszech czasów eugeniki. To projekt stary jak świat, w rzeczy samej. Nie zdołała go zdyskredytować nawet bestialska lekcja XX-wiecznej historii. Co najwyŝej zmieniły się nazwy: nie ma juŝ słowa o eugenice. Mówi się za to o ustawicznym kształceniu, o ekologicznym Ŝywieniu; o suplementach diety; o fitnesie; o botoksie; o permanentnym makijaŝu; o operacjach plastycznych.
Na te ostatnie moŝe sobie pozwolić niewielu. Lecz uboŝsza reszta równieŝ ma do wyboru kilka niezłych wyjść, choćby stosowanie przeróŝnych pachnideł (kremów, dezodorantów, perfum) czy regularne poddawanie się torturom depilacji. Zwłaszcza ten ostatni zabieg naleŝy uznać za przypadek w dziejach eugeniki bez mała egzemplaryczny. Bo czymŝe jest obsesja na punkcie usuwania z ciała niemal wszystkich włosów, jak nie próbą zapomnienia, Ŝe jesteśmy częścią natury i Ŝe nas równieŝ czeka śmierć? Wszak z największą gwałtownością usuwa się włosy z tych organów, które przypominają nam o naszym zwierzęcym pochodzeniu... Wszystkie te działania, na wielką skalę i na małą, świadczą wyłącznie o jednym. śe człowiek nie porzucił marzenia o doskonaleniu siebie. Doskonalimy się na potęgę, wszyscy i cały czas, choć najczęściej bezwiednie. Nie ma w tym zresztą nic złego, w gruncie rzeczy kaŝdy chciałby przecieŝ zyskać Ŝycie wieczne, czyli tak mocno wziąć się w garść, by oddalić od siebie to, co nieuchronne. O sile tego marzenia świadczy ostatnio na innej płaszczyźnie popularność powieści przywołanego juŝ wyŝej Houellebecqua. W Cząstkach elementarnych i MoŜliwości wyspy dał on wyraz trudnej ale jednak wiary w to, Ŝe ludzkość pozbędzie się w końcu, za sprawą klonowania, swego największego wroga śmierci. Powstanie nowy gatunek, postludzki, pozbawiony płci i nieśmiertelny. Nie będzie cierpienia, nie będzie troski o przyszłość, świat przestanie być zimny. Będzie gładki, jednorodny i ciepły jak pierś kobiety ( Cząstki elementarne, przeł. Agnieszka Daniłowicz-Grudzińska). *** Patrząc na wielokrotne cielesne przemiany Michaela Jacksona, nie sposób oprzeć się wraŝeniu, Ŝe ów smutny człowiek bez reszty oddał się realizacji utopijnego projektu, który miał go zaprowadzić dalej niŝ kogokolwiek przedtem. śe zaordynował sobie bezlitosny program eugeniczny, pragnąc stać się przykładem zadziwiającej ewolucji w skali mikro, której zakres nie obejmowałby juŝ całych tysiącleci i setek pokoleń, ale ograniczałby się do jednego Ŝycia i jednego człowieka. Beat it, no one wants to be defeated. Zwalcz to śpiewał Jackson w słynnej piosence z roku 1983 nikt nie chce być pokonany. Pamiętam, wszyscy śmialiśmy się później z tej komiksowej walki Jacksona. 25 czerwca odpowiedziało nam jego ostatnie spojrzenie: upokorzone i smutne spojrzenie chorego zwierzęcia, które oddala się od sfory, opiera głowę na łapach i cicho wzdycha, poniewaŝ wie, Ŝe jest dotknięte chorobą i nie moŝe oczekiwać od swoich braci litości (Michel Houllebecq, MoŜliwość wyspy, przeł. Ewa WieleŜyńska). Łukasz Musiał jest adiunktem w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz członkiem zespołu Pracowni Pytań Granicznych na tej uczelni. oprac. Ryszard Zaprzałka