Autor: Piotr Łapiński Moduł 2 Funkcje i Zasady wykonywania kary pozbawienia wolności oraz wykonywania tymczasowego aresztowania i ich realizacja w praktyce. I. Zasady wykonywania kary pozbawienia wolności. 1. Zasady stosowane podczas wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania Zasada humanitaryzmu. Istotę zasady humanitaryzmu dość trafnie oddawała treść poprzednio obowiązującej rezolucji Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych w słowach: Pozbawienie wolności wykonuje się w takich warunkach materialnych i moralnych, które zapewniają poszanowanie godności ludzkiej(...). Warto zwrócić uwagę na zawarte weń odniesienie zarówno do: traktowania więźniów (w kontekście relacji interpersonalnych personelu z więźniami) jak i do warunków, w których kara pozbawienia wolności jest wykonywana. Można zatem powiedzieć, że - w myśl tego zapisu - zasada humanitaryzmu polega na poszanowaniu godności człowieka. Zasada ta dotyczy nie tylko ludzkiego traktowania osadzonych w bezpośrednich kontaktach (relacjach) międzyludzkich. Wymaga także aby warunki, w których osadzeni odbywają karę nie urągały godności ludzkiej. Aktualnie obwiązująca rezolucja Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych podkreśla: iż wykonanie wyroków pozbawienia wolności oraz traktowanie więźniów wymaga wzięcia pod uwagę wymogów bezpieczeństwa i dyscypliny, jednak z zapewnieniem także warunków osadzenia, które nie naruszają ludzkiej godności. Naruszenie godności więźniów zdaniem byłego rzecznika praw obywatelskich T. Zielińskiego może mieć miejsce wówczas, gdy: spotykają go represje ze strony personelu więziennego, gdy jest upokarzany bądź szykanowany przez współwięźniów (szczególnie deklarujących przynależność do podkultury więziennej), gdy warunki, w których odbywana jest kara pozbawienia wolności w rażący sposób odbiegają od tych, w których żyje współczesny człowiek na wolności (Ostrowska 2008). 1 Zasada humanitaryzmu znalazła też odzwierciedlenie w polskim prawie karnym wykonawczym. 1. Krystyna Ostrowska prowadzi interesujące rozważania ujmując godność osoby uwięzionej w kategoriach podstawy procesu resocjalizacyjnego poświęcając problematyce godności jeden z podrozdziałów swojej książki. edu.cossw.pl strona 1
w art. 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (kkw). Źródła prawa Art. 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy Kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego. Bywa, że cytowany zapis art. 4 kkw jest błędnie interpretowany w zakresie traktowania osadzonych. U części osób daje się bowiem zauważyć pogląd, że już samo odstąpienie od stosowania tortur oznacza, że karę wykonuje się w sposób humanitarny. Niestety pogląd ten jest daleki od prawdy. Nieludzkie traktowanie to także ośmieszanie, poniżanie, wykpiwanie i wiele innych niewłaściwych zachowań, które - choć rzadko - występują jednak w rzeczywistości penitencjarnej wielu państw. Działania podejmowane w trosce o realizację zasady humanitaryzmu przez personel więzienny powinny znaleźć odzwierciedlenie w dwóch obszarach, jako: 1. działania związane z dbałością o właściwe traktowanie osadzonych przez personel więzienny np. popularyzowanie postaw humanitarnych wśród personelu, uwzględnianie idei humanitaryzmu podczas szkoleń, nadzór nad wykonywanymi czynnościami, 2. działania związane z promowaniem humanitarnych zachowań wśród osadzonych np. ujmowanie problematyki humanitaryzmu w indywidualnych programach resocjalizacyjnych, reagowanie na zachowania osadzonych naruszające godność osobistą innych ludzi, 2. Pozostałe zasady objęte programem szkolenia oficerów SW definicje Zasada tolerancji. Podczas wykonywania jakichkolwiek czynności służbowych, w codziennych kontaktach z osobami pozbawionymi wolności (we wszelkim postępowaniu z tymi osobami i wobec tych osób) nie stosuje się jakiejkolwiek dyskryminacji z powodu ich przekonań religijnych, politycznych oraz rasy, narodowości, koloru skóry, wyglądu fizycznego, stanu psychicznego, preferencji seksualnych czy rodzaju popełnionego przestępstwa (czy przestępstwa, o popełnienie którego osoba edu.cossw.pl strona 2
ta jest podejrzana bądź oskarżona). Zasada praworządności. Karę pozbawienia wolności wykonuje się zgodnie z prawem, tzn. w takim zakresie, w jakim regulują to obowiązujące przepisy prawa. W Polsce najważniejsze uregulowania zawarto w ustawie KKW, ustawie o Służbie Więziennej, w licznych rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości, także w zarządzeniach i instrukcjach Dyrektora Generalnego SW, a w każdym zakładzie karnym i areszcie śledczym w zarządzeniu dyrektora jednostki w sprawie porządku wewnętrznego. Zasada wolnej progresji. Warunki, w których skazany odbywa karę, zwłaszcza zakres swobód należnych skazanemu oraz wynikający z nich poziom dolegliwości tejże kary uzależnione są od postawy skazanego, jego zachowania, woli poprawy, zaangażowania w proces resocjalizacji oraz postępowania w różnych sferach życia. Umożliwienie skazanemu wpływania na swój los poprzez samokontrolę zachowania ma być bodźcem do jego rozwoju przy jednoczesnym kształtowaniu odpowiedzialności. Zasada indywidualizacji. Punktem wyjścia jest stwierdzenie, że nie ma dwóch takich samych ludzi, więc nie ma dwóch takich samych. Zatem każdy skazany w procesie wykonywania kary musi być traktowany indywidualnie. Oznacza to, że środki i metody oddziaływania penitencjarnego dobiera się indywidualnie z uwzględnieniem jego osobowości, konstrukcji psychicznej i fizycznej, sytuacji rodzinnej, majątkowej, jego zainteresowań, stopnia demoralizacji itp. Zasada otwartości. Jeśli założyć, że więzienie jest swoistą szkołą życia w społeczeństwie, to prowadzona w nim proces dostosowania do życia w społeczeństwie nie może się odbywać bez kontaktu z tymże społeczeństwem. Nie każdy skazany w takim samym stopniu może mieć styczność z wolnością. Dlatego podczas wykonywania kary pozbawienia wolności stosuje się otwartość: wewnętrzną (kontakt skazanego ze społeczeństwem odbywa się wewnątrz zakładu karnego) zewnętrzną (kontakt skazanego ze społeczeństwem odbywa się na zewnątrz zakładu karnego). Zasada nadzoru organu dysponującego. Prawidłowy przebieg postępowania karnego ma znaczenie priorytetowe. Dlatego nadzór nad osobą tymczasowo aresztowaną w zakresie tych aspektów wykonywania tymczasowego aresztowania, które mają bezpośredni wpływ na prawidłowość przebiegu postępowania karnego ma organ, który to postępowanie prowadzi (tj. organ dysponujący). Zasada domniemania niewinności. Podczas wykonywania codziennych czynności służbowych zwłaszcza tych, które wykonywane są w bezpośrednim kontakcie z osobami tymczasowo aresztowanymi nie traktuje się tych osób jak sprawców przestępstw, a jedynie jako osoby podejrzane o ich popełnienie. Z tego powodu osobom tymczasowo aresztowanym nie nadaje się klasyfikacji, nie edu.cossw.pl strona 3
proponuje się uczestnictwa w indywidualnym programie oddziaływań, nie sporządza ocen w procesie resocjalizacji oraz nie podejmuje się żadnych innych działań resocjalizacyjnych odnoszących się do klasyfikacji prawnej czynu ujętego w postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Zasada aktywności wychowanka. Choć reżyserem wychowania jest wychowawca w procesie wychowania szczególnie ważna jest aktywność wychowanka. Niektórzy autorzy podają, że bez aktwności wychowanka wychowanie jest tylko pamięciowe, i werbalne, powierzchowne i nieosobiste 2, inni podają, że owa aktywność jest warunkiem powodzenia każdej działalności wychowawczej. Należy podkreślić, że wspomniana aktywność wychowanka nie powinna mieć charakteru absolutnej swobody lecz winna spełniać kryteria rzeczywistości społeczno-kulturowej, czyli zasada aktywności wychowanka winna odnosić się do instancji obiektywnych. Zasada instancji obiektywnych (współpracy ze środowiskiem). W procesie wychowania nie jest rodzajem specyficznej relacji wyłącznie między wychowawcą a wychowankiem. Nie tylko te dwie postaci biorą w nim udział i mają nań wpływ. W wychowaniu bierze jeszcze udział społecznokulturowy świat obiektywny, ogólnoludzki i narodowy, w którym żyją i działają zarówno wychowawca, jak i wychowanek, świat, który wyznacza im obu określone zadania i dokonuje oceny ich działania 3. Zatem istotą wychowania jest pomoc wychowankowi w spełnianiu wymagań świata rzeczywistego, w którym przyjdzie mu funkcjonować. Pomoc w spełnianiu wymagań współczesności, przygotowanie do sprostania oczekiwaniom cywilizacji, wreszcie kształtowanie umiejętności podejmowania i rozwiązywania zadań, które rozwój tej cywilizacji stawia przed ludźmi zwłaszcza w ich własnym kraju 4. Zasada współuczestnictwa wychowanka. Wychowawca powinien stworzyć takie warunki, okoliczności i atmosferę procesu wychowania, aby skazany przynajmniej częściowo (a najlepiej w znacznej części) proponował niektóre zadania, próbował wytyczać nowe cele (bądź włączał się w proces ich określania). Wychowanie będzie miało wówczas charakter partnerski i urzeczywistni wymóg podmiotowego traktowania wychowanka. 2 Suchodolski B. (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa, 1982, s. 158. 3 Op. cit. 4 Op. cit. edu.cossw.pl strona 4
3. Katalog zasad stosowanych w postępowaniu z osobami uwięzionymi objętych programem szkolenia oficerów Służby Więziennej. Katalog zasad stosowanych w postępowaniu z osobami pozbawionymi wolności, których znajomość obowiązuje kandydatów na oficerów Służby Więziennej uzależniony jest od specjalizacji szkolenia oficerskiego (tab. 1). Specjalności Nazwa zasady Penitencjarna Pozostałe Humanitaryzmu X X Tolerancji X X Praworządności X X Wolnej progresji X X Indywidualizacji X X Otwartości X X Nadzoru organu dysponującego X X Domniemania niewnności X X Aktywności wychowanka X - Instancji obiektywnych (współpracy ze środowiskiem) X - Współuczestnictwa wychowanka X - Tab. 1. Zasady stosowane w postępowaniu z osobami uwięzionymi objęte programem szkolenia oficerów Służby Więziennej w zależności od specjalizacji szkolenia. 4. Informacje niezbędne w procesie samokształcenia w obszarze zasad stosowanych w wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Zadaniem słuchacza szkolenia oficerskiego jest wykazanie się wysokim poziomem rozumienia istoty każdej z zasad objętych programem szkolenia. Nie należy ograniczać się jedynie do przyswojenia treści definicji każdej z zasad. Należy nabyć kompetencji do wyjaśniania znaczenia tych definicji, umiejętności uzasadniania potrzeby wybranych zasad w codziennym postępowaniu z osobami uwięzionymi posługując się przy tym przykładami z praktyki penitencjarnej odnoszącymi się do różnych stanowisk i funkcji personelu więziennego 5. 5 W taki właśnie sposób w niniejszym materiale omówiono zasadę humanitaryzmu. edu.cossw.pl strona 5
Proponuje się następującą strukturę odpowiedzi na pytanie wymagające omówienia istoty wybranej zasady: 1) Krótkie nawiązanie do Europejskich Reguł Więziennych (jeśli jest możliwe) w kontekście tych zaleceń, które stanowią wyraz realizacji konkretnej zasady postępowania z osobami uwięzionymi 2) Odniesienie do polskiego prawa karnego wykonawczego (jeśli jest możliwe) w kontekście tych zapisów, które odnoszą się do realizacji konkretnej zasady postępowania z osobami uwięzionymi 3) Podanie definicji analizowanej zasady 4) Omówienie znaczeniowe definicji analizowanej zasady 5) Przykłady czynności personelu więziennego będące wyrazem realizowania konkretnej zasady 6) Hipotetyczne lub realne (np. zaczerpnięte z Forum Penitencjarnego) przykłady łamania konkretnej zasady w codzienności penitencjarnej 7) Ocena własna polskiego systemu penitencjarnego pod kątem stosowania konkretnej zasady II. Funkcje wykonywania kary pozbawienia wolności 1. Funkcja izolacyjna Istota funkcji izolacyjnej opiera się o założenie, że poddanie przestępcy izolacji penitencjarnej uniemożliwia mu popełnianie nowych przestępstw wobec osób, które nie są pozbawione wolności. Izolacja ma zatem zapobiec pojawianiu się kolejnych sposobności do wejścia w konflikt z prawem. Jednocześnie ma ustrzec ludzi wolnych przed zagrożeniem ze strony osoby izolowanej. W rzeczywistości jest tak, że uwięzienie konkretnej osoby jedynie znacząco jej utrudnia a nie uniemożliwia popełnianie przestępstw. Dlatego mimo zastosowania izolacji czasem dochodzi do popełnienia przestępstwa wobec: innych osób izolowanych (np. kradzieże, wymuszenia, pobicia, zgwałcenia, znęcanie) personelu więziennego (np. obrazy, groźby karalne, napaści, zabójstwa, łapówkarstwo) ludzi wolnych nie związanych z środowiskiem więziennym (różne czyny zagrożone prawem). edu.cossw.pl strona 6
2. Funkcja prewencyjna Funkcja ta odnosi się zarówno do sprawców przestępstw (w tym także sprawców domniemanych) jak i do osób, które nigdy nie weszły w konflikt z prawem. Rozróżnia się bowiem prewencję szczególną oraz prewencję ogólną. Prewencja szczególna odnosi się do osoby, którą poddano przymusowej izolacji w związku z popełnieniem przestępstwa lub podejrzeniem jego popełnienia. Osoba ta - zgodnie z przyjętym założeniem - przebywa w więzieniu więc nie może popełniać przestępstw lub ma mocno ograniczone możliwości ich popełniania. Działania w ramach prewencji ogólnej adresowane są zarówno do środowisk pozostających w bezpośredniej styczności ze sprawcą przestępstwa (jego rodzina, grupy rówieśniczej etc.) jak i do szeroko rozumianego społeczeństwa. Idea prewencji ogólnej zakłada, że każdy człowiek w sytuacji możności i pokusy popełnienia czynu zabronionego antycypuje ewentualne skutki jego popełnienia 6. Fakt uwięzienia przestępcy stanowić ma swoistą przestrogę zarówno środowisk, do których należy osoba poddana przymusowej izolacji jak i dla reszty społeczeństwa, które z mediów dowiaduje się o uwięzieniu sprawcy konkretnego czynu. Rzec zatem można, że warunkiem skuteczności realizacji tej funkcji jest skuteczność działania organów ścigania (wysokie prawdopodobieństwo poniesienia odpowiedzialności). Inaczej powstać może społeczne przekonanie, że ewentualne przestępstwo można popełnić nie ponosząc za nie konsekwencji. 3. Funkcja wychowawczo-resocjalizacyjna We współczesnych, humanitarnych systemach penitencjarnych uznawana za funkcję wiodącą. Jest oparta o optymistyczne przekonanie o tym, że człowieka zawsze można zmienić na lepsze (Ciosek 1996). Funkcja resocjalizacyjna kary pozbawienia wolności realizowana jest głównie poprzez projektowanie i realizację oddziaływań penitencjarnych i resocjalizacyjnych (co stanowi pierwsze ustawowe zadanie Służby Więziennej 7. Realizowanie tych oddziaływań odbywa się z wykorzystaniem środków oddziaływań wskazanych w art. 121 3 kkw oraz w 39 regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności 8. 6 O dokonywaniu wyborów między zachowaniem akceptowanym a zachowaniem antyspołecznym pisze S. Ciosek w książce Człowiek w obliczu izolacji więziennej (Stella Maris, Gdańsk, 1996), w której opisuje (analogiczną do prewencyjnej) funkcję odstraszającą kary pozbawienia wolności. 7 Art. 2.2 pkt. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej 8 Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjnoporządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U.03.152.1493). edu.cossw.pl strona 7
Bibliografia 1. Kalinowski M. Zasady wychowania resocjalizującego [w:] B. Urban, M. Stanik (red.): Resocjalizacja, tom 1. Pedagogium, PWN, Warszawa. 2. Kuć M., Prawne podstawy resocjalizacji. C.H.Beck, Warszawa 2011. 3. Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Arche, Gdańsk, 2003. 4. Nowak B. Cele, funkcje i zasady wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW. Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu. Kalisz, 2004. 5. Ostrowska K., Psychologia resocjalizacyjna. Fraszka Edukacyjna Sp. z o. o. Warszawa, 2008. 6. Pawela S. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze, Kraków, 2003. 7. Recommendation Rec(87)3 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules. 8. Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules. 9. Suchodolski B. (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa, 1982. 10. Szczepaniak P., Charakterystyka metod i strategii wychowania. Warunki skutecznego ich stosowania [w:] Wprowadzenie do metodyki pracy penitencjarnej, COSSW, Kalisz, 1995. edu.cossw.pl strona 8