MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ POLSKA 2010 RAPORT O RYNKU PRACY ORAZ ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM

MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ POLSKA 2010 RAPORT O RYNKU PRACY ORAZ ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM WARSZAWA 2010

Opracowanie: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Edwarda Dąbrowska, Cezary Gaweł, Małgorzata Sarzalska, Danuta Trzcińska, Dorota Wijata, Mariusz Zielonka We współudziale departamentów: Funduszy, Polityki Rodzinnej, Pomocy i Integracji Społecznej, Pożytku Publicznego, Prawa Pracy, Rynku Pracy, Ubezpieczeń Społecznych, Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego, Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych Pod kierunkiem: Elwiry Gross-Gołackiej Dyrektora Departamentu Analiz Ekonomicznych i Prognoz Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 849/10. 2

SPIS TREŚCI Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE... 5 1.1. Ludność Polski... 5 1.2. Ruch naturalny ludności... 7 1.3. Cechy demograficzne ludności... 10 1.4. Elementy prognozy demograficznej... 12 Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY... 14 2.1. Aktywni i bierni zawodowo... 14 2.2. Pracujący... 18 2.3. Bezrobotni... 23 2.4. Ludzie młodzi na rynku pracy... 32 2.5. Warunki pracy... 36 2.6. Prawo pracy... 42 2.7. Wynagrodzenia i produktywność... 43 2.8. Polityka rynku pracy... 47 2.8.1. Ramy formalno-prawne... 47 2.8.2. Cele i priorytety polityki rynku pracy... 49 2.8.3. Aktywne i pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu... 52 2.8.4. Łagodzenie skutków kryzysu ekonomicznego... 55 2.9. Finansowanie polityki rynku pracy... 59 2.9.1. Wydatki z Funduszu Pracy... 59 2.9.2. Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu... 62 2.9.3. Europejski Fundusz Społeczny w Polsce w latach 2007 2013.. 67 Rozdział 3. System WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH... 70 3.1. Uprawnienia osób niepełnosprawnych... 70 3.2. Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych... 76 3.3. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych... 79 Rozdział 4. SYSTEM ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO... 93 4.1. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego... 93 4.2. Świadczenia w systemie pracowniczym i pochodnych... 96 3

4.3. Ubezpieczenia rolnicze... 114 4.4. Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym... 116 4.5. Renty socjalne... 122 4.6. Świadczenia wypadkowe... 123 4.7. Świadczenia chorobowe... 124 4.8. Zasiłki macierzyńskie... 127 4.9. Świadczenia dla kombatantów... 132 4.10. Świadczenia wspierające rodzinę... 133 4.11. System świadczeń rodzinnych... 133 4.11.1. Kryterium dochodowe... 134 4.11.2. Zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku... 136 4.11.3. Świadczenia opiekuńcze w ramach świadczeń rodzinnych.. 137 4.11.4. Świadczenia z tytułu urodzenia się dziecka... 138 4.11.5. Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne... 138 4.11.6. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego... 139 4.11.7. Wsparcie rodzin poprzez rozwiązania podatkowe... 140 4.11.8. Świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego statystyka... 141 4.11.9. Zmiany w systemie świadczeń rodzinnych... 146 4.11.10. Polityka rodzinna aktualne wyzwania... 147 4.12. Pomoc społeczna... 152 4.12.1. Świadczenia... 152 4.12.2. Domy pomocy społecznej... 160 4.12.3. Programy w zakresie pomocy społecznej... 160 4.12.4. System wsparcia rodziny i pieczy zastępczej... 169 4.12.5. Uchodźcy... 179 Rozdział 5. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH... 180 5.1. Dokumenty programowe Funduszu Inicjatyw Obywatelskich... 180 5.2. Warunki uczestnictwa w konkursie organizowanym w ramach FIO... 180 5.3. Środki na realizację FIO... 194 Rozdział 6. STRUKTURA WYDATKÓW SOCJALNYCH PAŃSTWA... 197 4

Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE 1.1. Ludność Polski W 2009 r. w Polsce, podobnie jak w 2008 r., wystąpił przyrost rzeczywisty ludności, liczba urodzeń była wyższa niż liczba zgonów, co oznacza dodatni przyrost naturalny. Szacuje się, że pod koniec 2009 r. liczba ludności Polski wynosiła 38 173 tys. osób, tj. o ok. 37 tys. więcej niż na koniec 2008 r. Liczbę ludności w Polsce w latach 1998 2009 przedstawia wykres 1. Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach 1998 2009 (w mln) 38,30 38,25 38,28 38,26 38,25 38,24 38,22 38,20 38,15 38,10 38,19 38,17 38,16 38,13 38,12 38,14 38,17 38,05 38,00 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. W 2009 r. nastąpił znaczny spadek liczby wyjazdów Polaków za granicę zarówno na pobyt stały jak i czasowy. Szacuje się, że w końcu 2009 r. ujemne saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło niewiele ponad 1 tys. osób, co spowodowane było znaczącym ograniczeniem wyjazdów Polaków na stałe za granicę. W konsekwencji nastąpiło praktycznie zrównanie liczby emigrantów i imigrantów (w 2008 r. saldo wyniosło 15 tys.). 5

Rozdział 1. Tendencje demograficzne W końcu 2008 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok. 2 210 tys. mieszkańców naszego kraju, tj. o 60 tys. mniej niż w 2007 r. (ok. 2270 tys.). Wśród emigrantów dominowały osoby, które swój wyjazd za granicę łączyły z podejmowaniem pracy lub jej poszukiwaniem. Szacuje się, że ponad 70% czasowych emigrantów przebywa za granicą co najmniej 1 rok. Jednocześnie (prawdopodobnie w związku z kryzysem) obserwowano wzrost liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Należy jednak podkreślić, że powroty te nie były zjawiskiem masowym. Równocześnie częściej niż w latach poprzednich na powrót decydowali się Polacy, którzy przebywali za granicą na stałe, chociaż skala migracji na pobyt stały jest znacznie mniejsza niż migracji na pobyt czasowy. Stan migracji stałych ludności w latach 2000 2009 przedstawia tabela 1 i wykres 2. Tabela 1. Migracje stałe ludności w latach 2000 2009 (w tys.) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Imigracje 7,3 6,6 6,6 7,0 9,5 9,3 10,8 15,0 15,3 15,0 Emigracje 27,0 23,3 24,5 20,8 18,9 22,2 46,9 35,5 30,1 16,0 Saldo migracji -19,7-16,7-17,9-13,8-9,4-12,9-36,1-20,5-14,9-1,0 Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych GUS. Wykres 2. Migracje stałe ludności Polski w latach 1995 2009 (w tys.) 50 imigracja emigracja sal do 45 40 35 30 0-5 -10-15 25 20 15 10 5-20 -25-30 -35 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Emigracja i imigracja lewa oś, saldo migracji prawa oś. Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. -40 6

Rozdział 1. Tendencje demograficzne Od kilku lat obserwujemy wzrost liczby urodzeń żywych. W 2009 r. liczba ta kształtowała się na poziomie 425 tys., co oznacza o ponad 11 tys. więcej urodzeń niż w roku poprzednim, ale nadal oscyluje na poziomie o około 40% niższym od maksymalnych wielkości osiągniętych podczas ostatniego wyżu demograficznego (w 1983 r. liczba urodzeń wyniosła ok. 724 tys.). Ruch naturalny ludności w latach 1995 2009 przedstawia wykres 3. Wykres 3. 450 Ruch naturalny ludności w latach 1995 2009 (w tys.) urodzenia zgony 400 350 300 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. Tendencja dodatniego przyrostu naturalnego, zapoczątkowana w 2008 r., utrzymała się również w 2009 r. i wynosiła 0,10%. 1.2. Ruch naturalny ludności W latach 1984 2003, z roku na rok rodziło się coraz mniej dzieci. Tymczasem 2009 r. jest już szóstym z kolei, w którym liczba urodzeń jest wyższa niż w najbardziej niekorzystnym dla rozwoju demograficznego 2003 r. Jednocześnie, wzrost w stosunku do 2008 r. wynosił 2,8 proc. Dzięki pozytywnym zmianom demograficznym w poziomie urodzeń i mimo jednoczesnego, nieznacznego zwiększenia liczby zgonów, 2009 r. był już czwartym z kolei rokiem, w którym odnotowano dodatni przyrost naturalny. W porównaniu 7

Rozdział 1. Tendencje demograficzne z 2008 r., różnica między liczbą urodzeń i zgonów zwiększyła się o 4 tys. i wyniosła około 39 tys. osób (w 2008 r. 35 tys. osób). W 2009 r. urodziło się ok. 426 tys. dzieci, o ponad 11 tys. (o 2,7%) więcej niż w roku poprzednim. Zwiększenie natężenia urodzeń odnotowano zarówno wśród rodzin zamieszkałych w miastach, jak i na wsi ponownie z niewielką przewagą ludności miejskiej, przy czym natężenie urodzeń na wsi pozostało nadal wyższe niż w miastach. Pomimo rosnącej liczby urodzeń, w Polsce utrzymuje się okres głębokiej depresji urodzeniowej. Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Stabilność demograficzną zapewnia współczynnik dzietności kształtujący się na poziomie 2,1 2,15, tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego (w wieku 15 49 lat) przypada średnio 2 dzieci. W 2009 r. współczynnik dzietności wynosił 1,40 (w 2007 r. 1,31), co oznacza wzrost o 0,18 w stosunku do odnotowanego w 2003 r., który był najniższy od ponad 50 lat. Przeobrażenia demograficzne z lat 90. wskazują na przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20 24 lata do grupy 25 29 lat oraz 30 34 lat. Jest to wynikiem wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększanie. Jeśli w analizie zostanie uwzględniony poziom wykształcenia matek, to zauważa się, że od początku lat 90. prawie pięciokrotnie wzrósł odsetek matek z wykształceniem wyższym (z 6% do 34%), natomiast istotnie zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do 7%). Przeciętny wiek kobiet, które w 2009 r. urodziły dziecko to 28,3 lat, wobec 26. w połowie lat 90. Natomiast przeciętny wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko wzrósł o prawie 3 lata, tj. z 23 do 25,9 lat. Zatem, obserwowany w ostatnich latach wzrost liczby urodzeń może być spowodowany realizacją urodzeń odłożonych, ale także jest efektem korzystnych zmian w strukturze wieku prokreacyjnego kobiet. Liczba urodzeń uwarunkowana jest w dużym stopniu liczbą zawieranych związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (w 2008 r. ponad 80%) rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednakże, z ankietowych badań rodzin wynika, że model rodziny polskiej upodabnia się do wzorców zachodnioeuropejskich. Nie należy więc oczekiwać powrotu do wysokiej dzietności. Od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90. ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6 7% dzieci, zaś 8

Rozdział 1. Tendencje demograficzne w ostatnich latach 17 20%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy w miastach i wynosił prawie 22%, zaś na wsi niewiele ponad 15%. Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle zmniejszającym się ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba matek samotnie wychowujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych). W 2009 r. zawarto około 256 tys. nowych związków małżeńskich. Liczba ta była o ok. 2 tys. niższa niż w 2008 r. Współczynnik małżeństw wzrósł do poziomu 6,7 i był niższy o 0,1 pkt. proc. niż w 2008 r. W 2009 r. rozwiodło się 65 tys. par małżeńskich, czyli o 0,2 tys. mniej w stosunku do 2008 r. Współczynnik pozostał na niezmienionym poziomie 1,7. Dla porównania, w latach 2004 2006 odnotowano gwałtowny wzrost liczby rozwodów (w 2004 r. 56 tys. par, w 2005 r. 68 tys. par, w 2006 r. 72 tys. par), podczas gdy w latach 1995 2002 orzekano ok. 40 45 tys. rozwodów rocznie. W Polsce pod koniec 1999 r. wdrożono procedurę prawnego orzekania o separacji. Od momentu wejścia w życie ww. procedury liczba separacji wzrastała bardzo szybko. Od 2000 r. do 2005 r. liczba separacji wzrosła z 1,3 tys. do 11,6 tys., ale od 2006 r. widoczny jest trend spadkowy i szacuje się, że w 2009 r. orzeczono ich niespełna 3,5 tys., czyli o ok. 0,5 tys. mniej niż rok wcześniej. Liczbę zawartych małżeństw, separacji i rozwodów w latach 1995 2009 przedstawia wykres 4. Wykres 4. 300 250 200 150 100 50 Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś) oraz separacji (prawa oś) w latach 1995 2009 (w tys.) małżeństwa rozwody separacje 14 12 10 8 6 4 2 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. 0 9

Rozdział 1. Tendencje demograficzne 1.3. Cechy demograficzne ludności Począwszy od 1992 r. obserwuje się w Polsce nieprzerwany wzrost średniej długości życia. Przewiduje się, że chłopcy urodzeni w 2009 r. osiągną średnio wiek 71,6 lat, dziewczynki zaś 80 lat. W stosunku do 1990 r. trwanie życia mężczyzn wydłużyło się o 5,3 lat, zaś kobiet o 4,8 lat. Nadal utrzymuje się duża różnica między trwaniem życia mężczyzn i kobiet ok. 8,5 roku. Na koniec 2009 r. kobiety stanowiły 51,7% ogółu ludności; na 100 mężczyzn przypada ich 107. Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku, w starszych grupach wieku zdecydowanie przeważają kobiety. Liczebna przewaga mężczyzn występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia na 100 mężczyzn przypada 97 kobiet. Natomiast w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi 124, przy czym w najstarszych rocznikach (65 lat i więcej) jest on wyraźnie wyższy (165). Rezultatem przemian w procesach demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0 17 lat). Sytuacja ta w 2009 r. miała swoje dalsze odzwierciedlenie w zmniejszonym udziale tej grupy osób w ogólnej liczbie ludności, tj. do poziomu ok. 19% (w 1990 r. 29%; w 2005 r. ok. 21%). Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety 18 59 lat, mężczyźni 18 64 lata). Z danych za 2009 r. wynika, że od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności) wzrósł o ponad 10 pkt. proc., tj. z poziomu 58,2% do 68,3% (w 2000 r. wynosił prawie 61%), przy czym tempo przyrostu tej grupy ludności jest coraz wolniejsze. Jednocześnie występuje proces starzenia się zasobów siły roboczej. Jest to spowodowane coraz większym udziałem osób w wieku niemobilnym (tj. powyżej 44 roku życia) oraz poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) w ogóle ludności. W 2009 r. łączny udział ludności w tych grupach wieku wynosił 40,9%. Sam udział osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) w ogólnej populacji wyniósł 16,5% (w 2000 r. prawie 15%, a w 1990 r. niespełna 13%). Struktury wieku ludności w latach 2002 i 2009 przedstawia wykres 5. Zmiany w strukturze wieku ludności oznaczają także istotne wyzwania dla systemu zabezpieczenia społecznego. Starzenie się społeczeństwa oznacza konieczność zwiększenia transferów socjalnych na rzecz tej grupy ludności (co wynika z potrzeby wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, zapewnienia odpowiedniego zakresu usług zdrowotnych i opiekuńczych). Syntetycznym miernikiem pokazującym wydolność systemu zabezpieczenia społecznego jest współczynnik obciążenia demograficznego ogółem, pokazujący 10

Rozdział 1. Tendencje demograficzne liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Z perspektywy systemów zabezpieczenia społecznego istotne jest także to, jak kształtuje się współczynnik obciążenia osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety w wieku 60 lat i więcej; mężczyźni w wieku 65 lat i więcej), które są przede wszystkim beneficjentami różnego rodzaju świadczeń społecznych. W 2009 r., tak samo jak rok wcześniej, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (tj. 25 osób w wieku poprodukcyjnym oraz 30 w wieku do 17 lat), podczas gdy w 2000 r. współczynnik ten wynosił 64, (24 dla poprodukcyjnego i 40 przedprodukcyjnego), a w 1990 r. aż 74, (22 dla poprodukcyjnego i 52 przedprodukcyjnego) (wykres 5). Wykres 5. Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć w 2002 r. w 2009 r. Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. 11

Rozdział 1. Tendencje demograficzne 1.4. Elementy prognozy demograficznej Obserwowany od połowy lat osiemdziesiątych spadek liczby urodzeń, szczególnie intensywny do 2003 r. oraz korzystne zmiany w procesie umieralności, przyniosły trwałe zmiany w strukturze wieku ludności. Natomiast korzystne zmiany demograficzne, jakie miały miejsce po 2003 r. tj. przede wszystkim wzrost liczby urodzeń oraz nowozawartych małżeństw mogą wskazywać na przełom w dotychczasowym rozwoju ludności. Jednakże dla Polski perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej depresji demograficznej wydaje się bardzo odległa, bowiem dzietność kobiet w naszym kraju kształtuje się na najniższym poziomie wśród krajów UE i jest jedna z najniższych w krajach europejskich. Jednocześnie coraz więcej młodych osób wyjeżdża z Polski z zamiarem pozostania za granicą przez dłuższy czas. W perspektywie do 2035 r. będzie miało miejsce zmniejszanie się zasobów siły roboczej. Według GUS, w 2035 r. ludność Polski osiągnie 35 993 tys. osób, co będzie stanowiło 94,4% stanu z 2007 r. 1. Aż 90% przewidywanego spadku wielkości populacji będzie dotyczyło miast. Zmiany w intensywności urodzeń i zgonów spowodują utrzymywanie się dodatniego przyrostu naturalnego do 2013 r. W kolejnych latach jednak wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym przewidywany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się pogłębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń będzie występował do 2011 r., zaś w kolejnych latach liczba urodzeń będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając w 2035 r. wielkość 272,5 tysiąca, a więc blisko 30% mniej niż w 2007 r. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwałtowny proces starzenia się ludności. GUS przewiduje znaczący ubytek ludności w wieku produkcyjnym: począwszy od 2010 r. w ciągu 15 lat liczebność tej grupy zmniejszy się o 2 946 tys., przy czym maksymalny ubytek, 1 215 tys. osób, jest nastąpi pomiędzy latami 2015 i 2020. Do 2035 r. zmniejszenie populacji osób w wieku produkcyjnym prognozowane jest na 3 806 tys. osób, zaś ludności w wieku mobilnym aż o 4 433 tys. 1 Dane na podstawie publikacji Prognoza ludności na lata 2008 2035, GUS, Warszawa, 2009. 12

Rozdział 1. Tendencje demograficzne Przy powyżej opisanych tendencjach demograficznych, szczególnej wagi nabiera zatrzymanie na rynku pracy osób, które w okresie do 2020 r. będą zasilać grupy wieku 55 59 oraz 60 64 lata (obecnie grupy wieku przedemerytalnego). Ich pozostawanie na rynku, czyli odraczanie momentu przejścia na emeryturę, zależy nie tylko od indywidualnej sytuacji rodzinnej i osobistej, statusu na rynku pracy, przebiegu kariery zawodowej, czy rodzaju i wysokości świadczeń społecznych. Jest także określone przez zasób kapitału ludzkiego, determinującego możliwości pozostawania w zatrudnieniu i cechy struktur ich zatrudnienia, określane przez strukturę popytu na pracę. 13

Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY 2.1. Aktywni i bierni zawodowo Aktywni zawodowo to grupa osób reprezentująca realne zasoby pracy. Do tej grupy zaliczane są zarówno osoby pracujące (bądź posiadające pracę pomimo czasowego jej niewykonywania), jak i bezrobotne (czyli osoby aktywnie poszukujące i skłonne podjąć zatrudnienie w relatywnie krótkim okresie czasu). Z kolei ludność bierna zawodowo są to osoby, które nie zostały zakwalifikowane jako pracujące lub bezrobotne, czyli nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, a jeśli poszukiwały to nie były zdolne do jej podjęcia w ciągu następnych dwóch tygodni. Mogły również oczekiwać na rozpoczęcie pracy najemnej w okresie dłuższym niż 3 miesiące. Do biernych zaliczane są także osoby mające przerwę w pracy najemnej trwającą co najmniej 3 miesiące i wynikającą z powodów innych niż choroba, urlop macierzyński czy urlop wychowawczy, pod warunkiem, że w tym czasie otrzymują mniej niż 50% wynagrodzenia. W ostatnich latach liczba osób aktywnych zawodowo w Polsce systematycznie malała, co wyróżniało nasz kraj na tle Europy. Jednakże w 2008 r. malejący trend liczby osób aktywnych zawodowo został przełamany: w 2008 r. do tej grupy zaliczono 17 011 tys. osób (o 152 tys. więcej niż rok wcześniej), zaś w 2009 r. 17 279 tys., o 268 tys. osób więcej (wzrost o 0,88%). Wzrost liczby aktywnych zawodowo był spowodowany spadkiem liczby osób biernych (z 14 362 tys. w 2008 r. do 14 182 tys. osób rok później, a więc o 1,25%), któremu towarzyszył wzrost liczby osób pracujących (odpowiednio 15 800 tys. i 15 868 tys.). 61% biernych zawodowo osób stanowią kobiety. Analiza przyczyn bierności zawodowej, oparta na wynikach badania BAEL, pozwala określić, które z wyróżnionych przyczyn nieaktywności (zniechęcenie bezskutecznością poszukiwań, nauka i uzupełnianie kwalifikacji, obowiązki rodzinne i inne wynikające z prowadzenia domu, emerytura, choroba bądź niepełnosprawność oraz niechęć do podjęcia pracy) mają największe znaczenie. Podobnie jak w latach poprzednich, w 2009 r. najczęstszą przyczyną bierności zawodowej u kobiet i mężczyzn była emerytura (odpowiednio 45,3% oraz 43,6%), oraz nauka i podnoszenie kwalifikacji, które były wymieniane przez niemal co trzeciego mężczyznę (28,9%) i co piątą kobietę (19,1%). Kolejnym ważnym powodem bierności ekonomicznej była choroba i niepełnosprawność, przy czym mężczyźni częściej niż kobiety rezygnują 14

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy z aktywności z powodu złego stanu zdrowia (19,3% mężczyzn w porównaniu do 12,7% u kobiet). Spadek liczby nieaktywnych zawodowo, obserwowany w ostatnim roku, był przede wszystkim wynikiem spadku liczby osób, które nie podały przyczyn braku poszukiwania pracy oraz osób, które można zaliczyć do grona osób chorych i niepełnosprawnych (spadek odpowiednio o 20,8% i 9,5% w porównaniu z 2008 r.). Zmalała także liczba osób biernych, które podały inne powody jako przyczynę bierności (o 7,2%). W stosunku do 2008 r. wzrosła natomiast liczba osób, które zrezygnowały z poszukiwania pracy ze względu na emeryturę (5,0%) oraz tych, które zrezygnowały z szukania pracy by móc zająć się domem i rodziną (o 4,4%) (wykres 6). Wykres 6. Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2009 r. 50 mężczyźni kobiety 40 30 20 10 0 jestem przekonany, wyczerpałem że nie znajdę wszystkie odpowiedniej pracy możliwości znalezienia pracy uczę się, uzupełniam kwalifikacje zajmuję się domem, rodziną inne powody osobiste, rodzinne Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. emerytura z powodu choroby, niepełnosprawności inne przyczyny Powyższy wykres obrazuje, które spośród wyróżnionych przyczyn bierności zawodowej miały dominujący wpływ na rezygnację z poszukiwania pracy przez kobiety i mężczyzn w 2009 r. Uwidacznia się przede wszystkim znaczna przewaga udziału kobiet w grupie osób wskazujących konieczność wykonywania obowiązków domowych oraz inne powody osobiste lub rodzinne jako przyczyny braku aktywności. Wśród osób, które z powodu zajmowania się domem i rodziną zrezygnowały z aktywności aż 97% stanowią kobiety, co oznacza, iż znacznie częściej niż mężczyźni zajmują się one wychowywaniem dzieci i opieką nad rodziną. 15

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 7. Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ według płci przeciętnie w 2009 r. mężczyźni 37% pracujący w pełnym wymiarze 55% pracujący w niepełnym wymiarze bezrobotni bierni 5% 3% kobiety 38% pracujące w pełnym wymiarze 53% pracujące w niepełnym wymiarze bezrobotne bierne 5% 4% Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. W 2009 r. współczynnik aktywności zawodowej, obliczany jako udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej, kształtował się na poziomie 54,9% i był wyższy o 0,7 pkt proc. w stosunku do poprzedniego roku. W grupie mężczyzn wynosił 63,4%, zaś kobiet 46,8%. Aktywność zawodowa była nieznacznie wyższa na wsi (55,2%) niż w miastach (54,8%) (wykres 8). 16

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 8. Współczynnik aktywności zawodowej wg wieku i płci w 2009 r. (w %) 100 mężczyźni kobiety 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 15-17 18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. Najwyższą aktywnością w 2009 r. charakteryzowały się osoby w wieku 25 49 lat, dla których współczynnik aktywności wyniósł 85,6%, tj. o 0,6 punktu procentowego wyżej niż przeciętnie w 2008 r. Zauważalny jest skok aktywności między grupami wieku 15 19 lat oraz 20 24 lata. Różnica między nimi wynosi 49,9 punktów procentowych i wynika w głównej mierze z podejmowania pracy przez osoby, które ukończyły szkołę na poziomie średnim i nie kontynuują nauki. Jednocześnie obserwujemy silny spadek aktywności po przekroczeniu granicy 49 lat, zwłaszcza między grupami 50 54 lata oraz 55 59 lat (27,3 punktów procentowych). Niska aktywność i szybkie wycofywanie się z rynku pracy osób w wieku nie mobilnym jest jednym z podstawowych problemów polskiej gospodarki. Według szacunków Eurostatu, w 2008 r. przeciętny wiek wycofywania się z rynku pracy w krajach UE-27 wyniósł 61,4 lat. Najpóźniej aktywność ekonomiczną kończą mieszkańcy nienależącej do UE Islandii, którzy średnio w wieku 64,4 lat przechodzą na emeryturę. Niewiele mniejszym wiekiem wykazują się mieszkańcy Norwegii 64 lata. Spośród krajów UE najwyższe wskaźniki charakteryzują Szwecję i Holandię (odpowiednio 63,8 i 63,2), Wielką Brytanię (63,1), Łotwę, Hiszpanię, i Estonię (ponad 62 lata). Dużo poniżej średniej wypadają natomiast Francja (59,3), Malta (59,4) i Chorwacja (59,9). Dla przykładu, wskaźnik ten dla Polski w 2007 r. wynosił 59,3 lata. 17

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Aktywność zawodową wyraźnie różnicuje poziom wykształcenia. Osoby legitymujące się dyplomem wyższej uczelni należą do grupy z najwyższym wskaźnikiem aktywności zawodowej (87,5%). Z kolei najniższy wskaźnik aktywności, wynoszący 25,4%, charakteryzuje osoby z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym. Osoby te stanowią 37,5% ogółu biernych zawodowo w wieku 15 64 lat. Ich duży udział wynika najczęściej z kontynuowania przez te osoby kształcenia na wyższych poziomach edukacji. 2.2. Pracujący W 2009 r. liczba osób pracujących osiągnęła poziom 15 868 tys. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba ta zwiększyła się o 68 tys. osób, co oznacza wzrost o 0,4% (rok wcześniej ten wzrost wyniósł 3,7%). Okres między 2003 i 2008 rokiem był okresem dynamicznego wzrostu liczby pracujących. Rok 2009 przyniósł okres jej stabilizacji. Wskaźnik zatrudnienia dla ludności w wieku 15 lat i więcej w 2009 r. kształtował się na tym samym poziomie, co rok wcześniej i wynosił 50,4%. Stale także utrzymuje się dysproporcja we wskaźniku zatrudnienia kobiet i mężczyzn. W 2009 r. kształtował się on na poziomie (43,1%), a wskaźnik dla mężczyzn (58,5%). Różnica wyniosła 15,4 punktów procentowych i w porównaniu z poprzednim rokiem nieco zmalała (o 0,3 punktu procentowego). Wykres 9. Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2009 r. (w %) 100 90 80 mężczyźni kobi ety 70 60 50 40 30 20 10 0 15-17 18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. W Polsce w 2009 r., podobnie jak i w latach poprzednich, kobiety pracowały nie tylko rzadziej, ale także krócej niż mężczyźni. Przeciętny tygodniowy czas pracy 18

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy kobiet wyniósł 37,1 godziny, podczas gdy mężczyźni pracowali średnio 41,6 godziny tygodniowo. Warto zaznaczyć, iż średni czas jest tutaj liczony bez rozróżnienia pełnego i niepełnego wymiaru czasu pracy. Różnica w tygodniowym czasie pracy kobiet i mężczyzn wyniosła zatem 4,5 godziny (w 2004 r. wynosiła 5,7 godziny, a w 2008 r. 4,7 godziny) i można stwierdzić, że w ciągu ostatnich kilku lat te dysproporcje powoli zmniejszają się (wykres 9). Liczba osób pracujących jest silnie zróżnicowana pod względem wieku. W 2009 r. najwyższy poziom zatrudnienia zaobserwowano wśród osób o najwyższej aktywności zawodowej, czyli w grupach 25 34, 35 44 i 45 54 lata, dla których wskaźnik zatrudnienia kształtował się odpowiednio na poziomie 77,8%, 82,8% oraz 72,8%. W tych przedziałach wieku odnotowano nieznaczny spadek w porównaniu z 2008 r., przy czym największy zaobserwowano w przypadku osób w wieku 25 34 lata (o około 0,6 punktu procentowego). Wzrost liczby zatrudnionych nie dotyczył również grupy osób w wieku poprodukcyjnym (65+). Wskaźnik zatrudnienia w tej grupie ukształtował się na podobnym poziomie co rok temu, czyli 4,7% (spadek o 0,1 punktu procentowego). Za korzystne należy natomiast uznać utrzymywanie się tendencji w kształtowaniu się wskaźnika zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym w ostatnich dwóch latach obserwowano systematyczny wzrost zatrudnienia w grupie 55 64 lata, w 2009 r. wskaźnik ten wyniósł 32,3% i wzrósł w porównaniu z 2008 r. o 0,75 punktów procentowych (wykres 10). Wykres 10. Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2008 r. i 2009 r. (w %) 90 80 70 2008 2009 60 50 40 30 20 10 0 15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+ Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. 19

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Istotnym czynnikiem różnicującym wskaźnik zatrudnienia jest poziom wykształcenia. Najwyższy wskaźnik zatrudnienia, na poziomie 77,3%, zaobserwowano wśród osób z wyższym wykształceniem. Osoby z wykształceniem średnim zawodowym lub zasadniczym zawodowym, ze wskaźnikiem zatrudnienia na poziomie 60,8% oraz 58,5%, znalazły się w dużo lepszej sytuacji niż grupa osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz co najwyżej gimnazjalnym (wskaźniki zatrudnienia odpowiednio 41,9% i 17,1%). Warto również podkreślić, iż jedynie w grupie osób z wykształceniem wyższym obserwujemy wyraźnie mniejsze różnice niż w innych grupach między wskaźnikiem zatrudnienia dla kobiet i mężczyzn (4,7 punktu procentowego, podczas gdy dla niższych poziomów wykształcenia różnica ta kształtuje się w przedziale 9 15 punktów procentowych, a w przypadku wykształcenia zasadniczego zawodowego różnica wynosi aż 20 punktów procentowych). Te zależności przedstawia wykres 11. Wykres 11. Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia w 2009 r. (w %) 90 80 mężczyźni kobiety ogółem 70 60 50 40 30 20 10 0 wyższe policealne średnie zawodowe średnie ogólnokształcące Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. zasadnicze zawodowe gimnazjalne i niższe Podobnie jak w przypadku aktywności zawodowej, mieszkańcy wsi charakteryzują się wyższym poziomem wskaźnika zatrudnienia niż mieszkańcy miast. W 2009 r. wskaźnik zatrudnienia na wsi ukształtował się na poziomie 50,8%, natomiast w mieście osiągnął 50,2%. W porównaniu do 2008 r. zatrudnienie na wsi mini- 20

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy malnie wzrosło (o 0,1 punktu procentowego), zaś w miastach pozostało na niezmienionym poziomie. Struktura własnościowa polskiej gospodarki, a co za tym idzie struktura zatrudnienia ulega ciągłej poprawie, gdyż obserwować można spadkowy trend udziału pracujących w sektorze publicznym. Udział osób pracujących w sektorze prywatnym zwiększył się z 72,2% w 2007 r. do 72,9% w 2008 r. i 73,2% w 2009 r. Około 60% osób pracujących w sektorze prywatnym stanowią mężczyźni. Natomiast sektor publiczny zdominowany jest przez kobiety, których udział w zatrudnieniu kształtował się w 2009 r. na poziomie 58,2% i zwiększył się o 0,9 punktu procentowego (wykres 12). Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach wg własności w 2009 r. (w %) 100% 90% 80% 40,2 70% 58,2 60% 50% 40% 30% 59,8 20% 41,8 10% 0% sektor publiczny mężczyźni kobiety sektor prywatny Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. W ramach podziału na sektory ekonomiczne, struktura pracujących zmienia się wraz z postępującą restrukturyzacją. Udział osób zatrudnionych w rolnictwie stale spada z poziomu 14,7% w 2007 r., 14,0% w 2008 r. do wartości 13,3% w 2009 r. Spadek udziału sektora usług w 2008 r. okazał się chwilowy, gdyż w 2009 r. wzrósł o 1,5 punktu procentowego i wyniósł 55,6%. Odsetek osób pracujących w sektorze przemysłowym natomiast zmalał: w 2009 r. 31,3% wszystkich pracujących pracowało w przemyśle (o 0,3 punktu procentowego mniej niż w roku poprzednim) (wykres 13). 21

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 13. Struktura zatrudnionych według sektorów ekonomicznych w 2009 r. rolnictwo 13% usługi 56% przemysł 31% Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2009. Liczba osób pracujących na własny rachunek w 2009 r., z wyłączeniem pracujących w rolnictwie, wyniosła 1 624 tys. Liczba ta wzrosła w stosunku do 2008 r. o 4,37%. Liczba pracowników najemnych, z pominięciem zatrudnionych w rolnictwie, również wzrosła (o 0,7% w stosunku do 2008 r.) i osiągnęła poziom 12 010 tys. osób. Liczba wolnych miejsc pracy w 2009 r. ukształtowała się na poziomie około 65,8 tys. i była niższa niż rok wcześniej o 56,8%. Pod koniec IV kw. 2009 r., 76,9% wolnych miejsc pracy stanowiły stanowiska w sektorze prywatnym; podobnie jak w poprzednich okresach dominowały oferty zgłaszane przez duże jednostki (43,8%). Największa liczba wolnych miejsc pracy w 2009 r. była do rozdysponowania w przetwórstwie przemysłowym (13,7 tys.), handlu i naprawach (11,3 tys.) oraz w budownictwie (9,9 tys.). Dominująca grupa wolnych miejsc pracy była przeznaczona dla robotników przemysłowych i rzemieślników (15,8 tys.), następnie dla specjalistów (14,4 tys.) oraz techników i innych średniego szczebla specjalistów (7,5 tys.). Biorąc pod uwagę podział na regiony, największą ofertę wolnych stanowisk zanotowano w regionie centralnym (20,9 tys. czyli 31,8% wolnych miejsc pracy) 2. Polska należy do grupy państw o jednym z niższych wskaźników zatrudnienia w Europie, obliczonych dla osób w wieku 15 64 lata. Dla Polski wskaźnik ten 2 Dane na podstawie publikacji GUS Popyt na pracę w 2009 roku. 22

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy wyniósł w 2009 r. 59,3% (w 2008 r. 59,2%). Z powodu bardzo małej zmiany wskaźnika zatrudnienia, Polska zachowała swoje 23. miejsce w rankingu państw UE. Najwyższe wskaźniki zatrudnienia zaobserwowano w Holandii, Danii, Szwecji, w Austrii oraz w Niemczech. W tych państwach wskaźniki zatrudnienia osiągnęły poziom powyżej 70%, a więc powyżej celu postulowanego przez Strategię Lizbońską (wykres 14). Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 15 64 lata w krajach UE w 2009 r. (w %) Malta Węgry Włochy Rumunia Polska Hiszpania Litwa Słowacja Słowenia Grecja Belgia Irlandia Bułgaria Estonia Francja Luxemburg Czechy Portugalia Łotwa Finlandia Wielka Brytania Cypr Niemcy Austria Szwecja Dania Holandia 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych Eurostatu. 2.3. Bezrobotni Bezrobocie w Polsce badane jest w oparciu o dwa różne źródła: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzone przez GUS oraz rejestry prowadzone przez Powiatowe Urzędy Pracy. Dane z obu źródeł różnią się ze względu na odmienną metodologię badania, definicję bezrobotnego i przyjęte okresy sprawozdawcze. Bezrobotnym według BAEL jest osoba w wieku 15 64 lata, która w okresie badanego tygodnia nie pracowała (nie przepracowała przynajmniej jednej godziny), aktywnie poszukiwała pracy w ciągu ostatnich czterech tygodni przed badaniem i była gotowa do podjęcia pracy w przeciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badania. 23

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Dane dotyczące bezrobocia rejestrowanego zbierane są w ramach statystyki publicznej z Powiatowych i Wojewódzkich Urzędów Pracy. Obejmują one całą populację osób spełniających wymagania określone w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Dane te obejmują wszystkie osoby, które w danym okresie przebywały w rejestrze Powiatowych Urzędów Pracy (PUP) oraz osoby poszukujące pracy niezarejestrowane w PUP, które zgłosiły się do urzędu po poradę zawodową. Zarejestrować się w PUP jako bezrobotne mogą osoby w wieku 18 59/64 lata, które nie są zatrudnione i nie wykonują pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia pracy, nieuczące się w szkole (z wyjątkiem szkół dla dorosłych i wyższych w systemie wieczorowym i zaocznym), nieposiadające prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, niebędące właścicielami gospodarstwa rolnego oraz nie uzyskujące dochodów w wysokości przekraczającej miesięcznie połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz przychodów z działów specjalnych produkcji rolnej. Bezrobotni według BAEL W 2009 r., pierwszy raz w ciągu ostatnich 6 lat, liczba bezrobotnych zwiększyła się. Odnotowano przeciętnie 1 411 tys. osób bezrobotnych, czyli o 200 tys. osób więcej niż w roku poprzednim. Wzrost liczby bezrobotnych przyczynił się do zwiększenia stopy bezrobocia. W 2006 r. wskaźnik ten wynosił 13,8%, w 2007 r. zmniejszył się do 9,6%, w 2008 r. stopa bezrobocia osiągnęła poziom 7,1%, natomiast w 2009 r. nastąpił wzrost do poziomu 8,2%. Oprócz spadku ogólnej liczby osób bezrobotnych, zmieniły się również przyczyny pozostawania bezrobotnym. Po raz pierwszy od 2004 r. największy udział wśród bezrobotnych mają osoby, które straciły pracę (44,8%), a nie tak jak w latach poprzednich osoby mające zamiar wrócić do pracy po przerwie (ok. 30,3% w 2009 r.). Udział osób należących do pierwszej grupy w ostatnich 4 latach wykazuje tendencję wzrostową, szczególnie w ostatnim roku odnotowano duży skok o blisko 11,5 punktów procentowych. Natomiast stabilny w całym analizowanym okresie jest udział osób rezygnujących z pracy. Można też zauważyć po raz pierwszy od 2005 r. dość silny spadkowy trend liczby osób wchodzących na rynek pracy, co jest wynikiem wkraczania roczników z niżu demograficznego (wykres 15). 24

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach 2001 2009 (w tys.) 1800 stracili pracę zrezygnowali z pracy powracający do pracy po przerwie pierwsza praca 1600 1400 1506 1535 1445 1417 1426 1200 1000 978 991 998 950 1035 800 600 400 797 703 774 769 727 749 748 653 577 633 487 440 404 362 429 250 259 200 164 145 125 89 92 99 117 117 91 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Uwaga: Dane z lat 2003 2009 nie są w pełni porównywalne z latami wcześniejszymi. Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL. Największe trudności na rynku pracy mają osoby najmłodsze w wieku 15 24 lata. Stopa bezrobocia w tej grupie przez ostatnie lata systematycznie malała w 2008 r. wynosiła ona 17,3%, podczas gdy w 2007 r. 21,6%, w 2006 r. 29,8%, a w 2005 37,7%. W 2009 r. stopa bezrobocia najmłodszych pracowników wyniosła 20,5% i w dalszym ciągu jest wyższa niż średnia UE (19,8%). Młode osoby bezrobotne stanowiły zaledwie 25,5% całej populacji bezrobotnych, a współczynnik aktywności zawodowej w 2009 r. wyniósł w tej grupie zaledwie 33,8%. Wynika to z faktu, iż młodzi ludzie stosunkowo późno wchodzą na rynek pracy wybierają kontynuację kształcenia na poziomie wyższym lub wyższym zawodowym, zaś mało popularne jest łączenie nauki z pracą. Warto zauważyć także, iż ponadprzeciętne bezrobocie w tej grupie wieku jest w pewnym sensie naturalnym zjawiskiem młode osoby wkraczając na rynek pracy potrzebują najczęściej przynajmniej krótkiego okresu czasu na znalezienie pierwszej pracy. Najniższa stopa bezrobocia występuje w grupie osób najstarszych, a więc w grupie 55 64 lata. W 2009 r. stopa bezrobocia dla tej grupy wynosiła 6,3% i była wyższa o 1 punkt procentowy niż w 2008 r. Wynika to głównie z faktu, iż w statystykach bezrobocia pojawiło się ponad 20% więcej osób w wieku 55 64 lata niż 25

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy rok wcześniej. Dla osób w grupie o najwyższej aktywności zawodowej (w wieku 25 54 lata) stopa bezrobocia w 2009 r. wynosiła 7,7%, wobec 6,1% w 2008 r. Poziom wykształcenia jest kolejnym czynnikiem różnicującym szanse na rynku pracy. Niższy poziom wykształcenia przekłada się na większe trudności ze znalezieniem zatrudnienia. Problemy stwarza zwłaszcza wykształcenie niedające żadnego zawodu. W 2009 r. najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się osoby z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym (15,3%) oraz średnim ogólnokształcącym (10,9%). Nieco niższą stopę bezrobocia notowano wśród osób, które ukończyły zasadniczą szkołę zawodową 9,2%. Wyraźnie lepsza sytuacja dotyczy jedynie absolwentów studiów wyższych, dla których wskaźnik ten wyniósł zaledwie 4,4%. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, niższa stopa bezrobocia charakteryzuje mieszkańców wsi niż miast. W 2009 r. stopa bezrobocia w miastach wynosiła 8,3%, natomiast na wsi była niższa o 0,3 punktu procentowego. Dla porównania w 2008 r. obie stopy bezrobocia wynosiły odpowiednio 7,2% oraz 7,0%, zaś w 2007 r. 9,9% oraz 9,2%. Zróżnicowanie poziomu bezrobocia jest widoczne również na poziomie regionalnym. W 2006 r. różnica między województwem o najwyższej i najniższej stopie bezrobocia wynosiła 5,7 punktu procentowego (odpowiednio województwo zachodniopomorskie 17,1% oraz podlaskie 11,4%). W 2009 r. najmniejszą stopę bezrobocia odnotowano w województwie mazowieckim 6%, zaś najwyższą w województwie świętokrzyskim, gdzie wskaźnik ten wyniósł 10,9%. Zróżnicowanie między województwami pierwszy raz od 2005 r. nieznacznie wzrosło, z 4,1 punktu procentowego w 2008 r. do 4,9 punktu procentowego w 2009 r. W latach 2000 2005 przeciętny czas poszukiwania pracy ulegał wydłużeniu i w 2005 r. przekraczał 18 miesięcy. Po tym okresie obserwowane było skrócenie czasu poszukiwania pracy, który ostatecznie w 2009 r. osiągnął poziom 11,1 miesiąca. W 2009 r. 30,3% ogółu bezrobotnych stanowiły osoby, które poszukiwały pracy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Udział bezrobotnych długookresowo w bezrobotnych ogółem zmniejszył się w porównaniu do roku poprzedniego o 3,0 punkty procentowe. Zgodnie z definicją Eurostatu osobami bezrobotnymi długotrwale są z kolei osoby młode (w wieku 15 24 lata) pozostające w bezrobociu powyżej 6 miesięcy oraz osoby powyżej 24 r. życia pozostające w bezrobociu dłużej niż 12 miesięcy. Tak mierzony udział bezrobotnych długookresowo w liczbie bezrobotnych ogółem wynosi 29,7% (w latach 2005 2008 wynosił odpowiednio 56,3%, 50,2%, 50,4% oraz 36,7%). Osoby długotrwale bezrobotne są szczególnie narażone na wykluczenie z rynku pracy, ponieważ wielomiesięczne pozostawanie bez zatrudnienia 26

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy przyczynia się do znacznej deprecjacji ich umiejętności, kwalifikacji zawodowych i kapitału ludzkiego, jednocześnie wywierając demotywujący efekt na bezrobotnych i umniejszając ich atrakcyjność w oczach pracodawcy. Tymczasem, najczęściej są to osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych i małej mobilności, które jednocześnie nie uczestniczą w kształceniu ustawicznym, czyli w jakiejkolwiek formie podnoszenia lub zmiany kwalifikacji zawodowych. Zmniejsza to szanse na znalezienie przez nich zatrudnienia i utrudnia ich aktywizację (wykres 16). Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś) według płci w latach 1994 2009 25,0 stopa bezrobocia mężczyźni wskaźnik zatrudnienia mężczyźni stopa bezrbocia kobiety wskaźnik zatrudnienia kobiety 70,0 20,0 60,0 15,0 50,0 10,0 40,0 5,0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL. 30,0 Bezrobocie rejestrowane Siła wpływu światowego kryzysu na polską gospodarkę jest znacznie słabsza niż w wielu innych krajach UE. Polska uniknęła ujemnej dynamiki realnego PKB, choć tempo wzrostu gospodarczego osłabło. W 2009 r. wzrost PKB w Polsce osiągnął poziom 1,8% i był zdecydowanie niższy aniżeli w 2008 r., kiedy to odnotowano wzrost o 5,1%. Spowolnienie tempa spadku bezrobocia rejestrowanego było zauważalne w końcu 2008 r., kiedy to w urzędach pracy zarejestrowanych było 1 473,8 tys. osób. Poziom bezrobocia był wprawdzie o 272,8 tys. osób niższy niż rok wcześniej, ale dynamika spadku bezrobocia była znacznie niższa niż w 2007 r. i wyniosła 15,6%. Względny spadek poziomu bezrobocia w końcu 2008 r. był o 8,8 punktu procentowego niższy niż notowany w 2007 r. (24,4% wobec 15,6%). Niemniej jednak liczba bezrobotnych była 2-krotnie niższa niż w latach 2001 2004 (wykres 17). 27

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 2000 2009 (stan pod koniec okresu sprawozdawczego) 3300 2800 19,4 20,0 20,0 19,0 17,6 21 20 19 18 17 w tys. w procentach 2300 1800 15,1 14,9 11,4 11,9 16 15 14 13 12 9,5 11 10 1300 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 liczba bezrobotnych stopa bezrobocia Źródło: Dane MPiPS. 9 W końcu 2009 r. po raz pierwszy od kilku lat zanotowano wzrost bezrobocia w ewidencji urzędów pracy zarejestrowanych było 1 892,7 tys. osób bezrobotnych, czyli o 418,9 tys. osób więcej niż przed rokiem, tj. wzrost wyniósł 28,4%. Zwiększyła się przede wszystkim liczba bezrobotnych poprzednio pracujących o 349,1 tys. (tj. o 30,5%), przy wzroście liczby dotychczas niepracujących o 69,8 tys. osób (tj. o 21,2%). Równocześnie wzrósł udział osób uprawnionych do zasiłku dla bezrobotnych z 18,4% w końcu 2008 r. do 20,1% w końcu 2009 r. Poziom bezrobocia rejestrowanego zwiększył się we wszystkich województwach, przy czym w świętokrzyskim dynamika wzrostu była najniższa i wyniosła 7,9%. Najwyższą dynamikę wzrostu bezrobocia zanotowano w pomorskim i wielkopolskim, w których to województwach w skali roku liczba bezrobotnych zwiększyła się o ponad 45%. Stopa bezrobocia rejestrowanego w końcu 2009 r. wyniosła 11,9% i była o 2,4 punktu procentowego wyższa niż w końcu 2008 r. Wzrost stopy odnotowano we wszystkich województwach. Kształtował się on w przedziale od 1,0 punktu procentowego w świętokrzyskim do 3,6 punktu procentowego w pomorskim (wykres 18). 28

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 18. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia według województw w 2009 r. 250000 50,0 200000 47,9 46,1 40,0 150000 l. z g z w e 100000 b h c a z b 50000 lic w 31,9 28,4 15,4 21,7 15,9 12,5 15,8 12,8 32,9 33,5 32,0 29,1 26,1 22,8 12,6 15,5 11,6 9,7 9,0 12,6 12,0 37,2 9,2 24,9 20,2 14,7 7,9 30,0 28,3 20,0 16,5 9,1 10,0 h c ta n e c ro p w 0 0,0 liczba bezrobotnych w końcu 2009 r. (lewa oś) stopa bezrobocia w końcu 2009 r. w % (prawa oś) Źródło: Dane MPiPS. wzrost /spadek liczby bezrobotnych w końcu 2009 r. w porównaniu do stanu z końca 2008 r. w % (prawa oś) Wysoki wzrost bezrobocia w 2009 r., w porównaniu do 2008 r., wynika z kilku podstawowych przyczyn, a mianowicie: bardzo wysokiego napływu bezrobotnych, zmniejszonego odpływu bezrobotnych, zmniejszonej liczby podjęć pracy, spadku liczby ofert pracy, wysokiej liczby zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz zwiększonej rejestracji osób powracających z pracy z zagranicy. W latach 2007 2008 występowała niewielka rotacja w grupie osób bezrobotnych (niewielki napływ i odpływ). W 2009 r., w porównaniu do 2008 r., zanotowano istotny wzrost napływu bezrobotnych (o 24,5%), przy spadku odpływu z bezrobocia (o 3,1%). W urzędach pracy zarejestrowało się 3 083,3 tys. osób, tj. o 607,2 tys. więcej niż przed rokiem, natomiast z ewidencji bezrobotnych wyłączono 2 664,8 tys. bezrobotnych, czyli o 84,6 tys. osób mniej niż w analogicznym okresie 2008 r. Pracę podjęło 1 012,4 tys. bezrobotnych, tj. o 3,8% mniej niż przed rokiem, przy czym spadek dotyczy tylko podjęć pracy niesubsydiowanej, gdzie liczba osób podejmujących ten rodzaj zatrudnienia wyniosła w 2009 r. 810,0 tys. (o 6,4% mniej niż przed rokiem). Natomiast liczba osób podejmujących pracę subsydiowaną wzrosła o 15,6 tys. (o 8,4%) do 202,3 tys. osób. Spadek podjęć pracy w 2009 r. w porównaniu do roku poprzedniego, przy jednoczesnym wzroście napływu do bezrobocia, spowodował istotne obniżenie się poziomu wskaźnika płynności rynku pracy, który w 2009 r. wyniósł 32,8% wobec 42,5% w 2008 r. (wykres 19). 29

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 19. Napływ i bezrobotnych odpływ w latach 2003 2009 290 napływ trend napływu odpływ trend odpływu 270 250 230 210 190 I 2003 V 2003 IX 2003 I 2004 V 2004 IX 2004 I 2005 V 2005 IX 2005 I 2006 V 2006 IX 2006 I 2007 V 2007 IX 2007 I 2008 V 2008 IX 2008 I 2009 V 2009 IX 2009 Dane odsezonowane w procedurze TRAMO/SEATS. Trend napływu i odpływu przedstawia średnią Ruchomą. Źródło: Dane MPiPS. Aktywnymi programami rynku pracy w 2009 r. objęto 697,4 tys. bezrobotnych, podczas gdy w 2008 r. 668,1 tys. osób. Tym samym liczba zaktywizowanych bezrobotnych wzrosła o 29,3 tys. osób, czyli o 4,4%. Osoby objęte działaniami aktywizacyjnymi stanowiły 26,2% odpływu bezrobotnych, czyli o 1,9 punktu procentowego więcej niż w 2008 r. W latach 2002 2007, z roku na rok wzrastała liczba ofert pracy będących w dyspozycji publicznych służb zatrudnienia. Korzystna tendencja załamała się w 2008 r. W 2009 r. do urzędów pracy wpłynęło 902,6 tys. ofert pracy, tj. o 240 tys. (21%) mniej niż rok wcześniej. Spadek zgłoszonych ofert pracy oraz wzrost bezrobocia spowodowały, że liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy 3 zwiększyła się. W 2009 r. wyniosła 16 osób, wobec 12 osób w końcu 2008 r. W 2009 r. zmniejszyła się liczba ofert pracy niesubsydiowanej (spadek o 37,2%), przy wzroście liczby subsydiowanych ofert zatrudnienia z 468,2 tys. do 478,7 tys., tj. o 2,3%. 3 Liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy w danym roku liczona jest ze wzoru: (bezrobotni według stanu w końcu poprzedniego roku + bezrobotni w końcu danego roku) /2 (oferty pracy zgłoszone w roku + oferty pracy na koniec poprzedniego roku). 30

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy W 2009 r. 2,9 tys. zakładów pracy zwolniło ponad 70 tys. osób przede wszystkim z sekcji przetwórstwo przemysłowe (67,8% zwolnień grupowych), transport i gospodarka magazynowa (9,8%) oraz działalność finansowa i ubezpieczeniowa (6,1%). Należy zauważyć, że w 2008 r. zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy dokonało 931 pracodawców, zwalniając 29 tys. osób. W liczbie zgłaszanych ofert pracy wzrasta udział na prace subsydiowane. W latach 2004 2008 oferty pracy subsydiowanej stanowiły ok. 40% ogółu ofert będących w dyspozycji urzędów pracy, a w 2009 r. udział tych ofert wzrósł do 53% (478,7 tys. ofert). Zatem można powiedzieć, że możliwość subsydiowanego zatrudnienia przyczyniła się do spadku bezrobocia, jak i pomogła pracodawcom w przetrwaniu okresu kryzysu. Od lat wysoki pozostaje stopień terytorialnego zróżnicowania bezrobocia w Polsce. Jest to wynikiem zarówno nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, jak i ich położenia geograficznego. Terytorialne zróżnicowanie, mierzone różnicą pomiędzy najniższą i najwyższą wartością wskaźnika bezrobocia w 2009 r. w porównaniu do 2008 r. pogłębiało się. W końcu 2009 r. różnica pomiędzy najniższą i najwyższą stopą bezrobocia w województwach wynosiła 11,2 punktów procentowych (mazowieckie 9,0%, warmińsko-mazurskie 20,2%), wobec 10,4 punktów procentowych w końcu 2008 r. Zróżnicowanie stopy bezrobocia na poziomie powiatów zwiększyło się z 29,5 punktów procentowych w końcu 2008 r. do 31,5 punktów procentowych w końcu 2009 r. Zatem wzrost wyniósł 2,0 punkty procentowe. Najniższą stopę bezrobocia w końcu 2009 r., nie przekraczającą 5% odnotowano w: Warszawie (2,9%) oraz Poznaniu, Katowicach, powiecie poznańskim (wskaźniki poniżej 3,5%). Najwyższy, ponad 30% wskaźnik bezrobocia, wystąpił w powiatach: łobeskim, piskim, braniewskim, bartoszyckim oraz szydłowieckim. Również sezonowość stanowi stałą cechę polskiego rynku pracy i oznacza wzrost bezrobocia w miesiącach rozpoczynających i kończących rok. W 2008 r. spadek bezrobocia zanotowano już w lutym, ale od listopada 2008 r. zarówno poziom, jak i stopa bezrobocia rejestrowanego wzrastały z miesiąca na miesiąc i sytuacja ta utrzymała się do końca marca 2009 r. Następnie po 3 miesiącach spadku, od lipca 2009 r. ponownie rozpoczął się notowany do końca lutego 2010 r. okres wzrostu bezrobocia z miesiąca na miesiąc. Niekorzystną cechą polskiego bezrobocia pozostaje jego strukturalny charakter. Główne czynniki hamujące aktywizację zawodową bezrobotnych to: niedostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, długotrwałe pozostawanie bez pracy (co 31