Odpowiedzialność międzynarodowa / odpowiedzialność państw

Odpowiedzialność międzynarodowa / odpowiedzialność państw Każdy porządek prawny zakłada, że jego podmioty ponoszą odpowiedzialność w sytuacji, gdy ich postępowanie narusza prawem chroniony interes innych podmiotów. STSM w sprawie chorzowskiej (1927) stwierdzał, że Jest zasadą prawa międzynarodowego, że naruszenie zobowiązania pociąga za sobą obowiązek naprawienia szkody w należytej formie. Reparacja zatem jest niezbędnym dopełnieniem zaniedbania stosowania konwencji i nie jest koniecznym, aby stanowiła o tym sama konwencja.( ) Odpowiedzialność międzynarodowa jest zatem następstwem niezgodnego z międzynarodowymi zobowiązaniami postępowania podmiotu prawa międzynarodowego, które rodzi obowiązek reparacji - naprawienia szkody wyrządzonej takim postępowaniem podmiotowi, który uszczerbek poniósł. Odpowiedzialność międzynarodowa państw Badamy fenomen odpowiedzialności w relacjach międzypaństwowych. Skala zjawiska? Ilościowa, jakościowa? W przeszłości, współcześnie? W przeszłości dominowały w relacjach tych (XIX w) przypadki pośredniego naruszania interesu państwa. Miarą czego pośredniości - było naruszanie chronionych prawem międzynarodowym interesów podmiotów prywatnych, interesów obywateli państwa naruszanych w obcej przestrzeni państwowej. Współcześnie (intensyfikacja obrotu) dominują przypadki bezpośredniego naruszania interesu państwa, grupy państw, czy też całej społeczności międzynarodowej. Gdzie szukać reguł normujących kwestię odpowiedzialności państw? Prace Komisji Prawa Międzynarodowego (1955 2001) konwencja 2001 o odpowiedzialności państwa (projekt). 1. Źródła odpowiedzialności. Art. 1 Każdy bezprawny akt państwa w płaszczyźnie prawa międzynarodowego wywołuje odpowiedzialność międzynarodową państwa. 2. Przesłanki odpowiedzialności. art. 2 Jest bezprawnym w płaszczyźnie prawa międzynarodowego akt państwa, gdy postępowanie polegające na działaniu lub zaniechaniu: a. można państwu przypisać w świetle prawa międzynarodowego; i b. stanowi naruszenie międzynarodowych zobowiązań państwa. 2.1. Przesłanka pierwsza - przypisanie postępowania państwu Czyje zachowania można państwu przypisać? A1. Odpowiedzialność państwa wywołują przede wszystkim zachowania, jego organów, funkcjonariuszy.

Art. 4. 1 Postępowanie każdego organu państwa będzie uważane za akt państwa, wykonującego prawodawcze, wykonawcze, sądowe czy inne funkcje, niezależnie od pozycji zajmowanej w strukturze organów państwa, i niezależnie od tego jaki jest jego charakter, centralny czy terenowy. 2. Organem jest każda osoba lub jednostka, której taki właśnie status wyznacza prawo wewnętrzne państwa. Chodzi zatem o: - organy jednoosobowe i kolektywne; - usytuowane najwyżej w hierarchii organów ustawodawczych, wykonawczych (Prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie), sądowych (Sąd Najwyższy, Trybunał Konstytucyjny, Naczelny Sąd Administracyjny) jak i lokowane na szczeblach niższych administracji podstawowej, sądów powszechnych - organy pochodzące tak z mianowania, jak i wyboru. Urzędnik państwowy lub osoba sprawująca władzę reprezentuje pro tanto swój rząd, rząd w rozumieniu międzynarodowym obejmuje wszystkich urzędników i osoby sprawujące władzę wyrok meksykańsko-amerykańskiej komisji mieszanej w sprawie Moses (1871); Organem państwa jest zatem każda osoba lub jednostka, która posiada status organu państwa przyznany zgodnie z prawem wewnętrznym. Zachowania organów mogą przejawiać się w różny sposób. Ich przejawem może być: akt stanowienia prawa - akt przyjęcia: konstytucji, ustawy; przepisów wykonawczych do ustawy (bądź zaniechanie ich przyjęcia)... akt stosowania prawa - decyzja administracyjna; wyrok sądowy; inne akty (bądź zaniechanie ich podjęcia) Wszystkie akty (działania / zaniechania) podlegają ocenie z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Konteksty krajowe są zupełnie obojętne dla międzynarodowej oceny tych aktów. (art. 3). Okoliczność, iż w krajowym kontekście wszystko jest lege artis nie ma znaczenia. Zgodność z prawem krajowym i zgodność z postanowieniami traktatu to różne kwestie. To co jest naruszeniem traktatu może być w pełni uprawnione z punktu widzenia prawa krajowego, a co jest bezprawne z punktu widzenia prawa krajowego, może być bez skazy z perspektywy traktatowej regulacji. Nawet jeśli organy egzekucyjne utrzymują, że zajęcie było całkowicie legalne w świetle prawa włoskiego, to uczynienie tego nie wyklucza możliwości naruszenia traktatu. MTS wyrok w sprawie Elettronica Sicula (1989) A.1.1. Przypadki naruszeń wywołanych zachowaniami organów administracyjnych Najczęstsze przypadki dokonywania naruszeń przez organy administracyjne dotyczą sytuacji w których dochodzi do bezpośredniego zetknięcia się tych organów z cudzoziemcami. Aktami tych organów są m.in., akty:

- arbitralnego pozbawienia wolności, którym towarzyszy naganny sposób traktowania; - arbitralnego wydalania cudzoziemców; - najbardziej wszakże sądowo - nagłaśniane są przypadki aktów, które godzą w: * kontrakty, których stroną są cudzoziemcy (w tym kontrakty zawarte przez osoby fizyczne (prawne) z władzami państwa, skutkiem których, osoby te nabywają trwale pewne prawa (refleks konstrukcji praw nabytych i ich ochrony); Przywołać można ponownie (wywoływany w toku rozważań nad sukcesją państw) fragment opinii doradczej STMS (1923) dotyczącej oceny decyzji polskich władz administracyjnych unieważniających niemieckie nadania ziemi kolonistom niemieckim w poznańskim (...) prawa nabyte zgodnie z prawem obowiązującym nie stają się prawem kaduka w następstwie zmiany suwerena. Nawet ci, którzy kontestują istnienie w prawie międzynarodowym reguł normujących zagadnienia sukcesji, nie zaprzeczają temu, aby prawa osób prywatnych, wliczając w nie prawa, które nabyły od państwa poprzednika jako właściciele ziemscy, nie mogłyby być skutecznie przeciwstawione sukcesorowi. A.1.2. Przypadki naruszeń wywołanych zachowaniami organów ustawodawczych Organy ustawodawcze mogą naruszyć prawo międzynarodowe zarówno wtedy, gdy: - powstrzymują się od podjęcia wymaganych prawem międzynarodowym działań ustawodawczych, - jak i wtedy, gdy stanowią prawo niezgodne z zaciągniętymi zobowiązaniami najczęściej). STMS - sprawa dotycząca interesów niemieckich na Górnym Śląsku (Polska v. Niemcy) - 1926; sprawa fabryki chorzowskiej (Polska v. Niemcy) 1928; W obu przypadkach Trybunał stwierdzał, że przyjęte przez władze polskie ustawodawstwo na podstawie którego dokonano m.in., aktów wywłaszczenia, pozbawienia majątku podmiotów niemieckich (osób fizycznych i prawnych) były niezgodne z ustaleniami dwustronnej umowy polsko-niemieckiej z 15.05.1922 roku. Te decyzje również akcentowały znaczenie zasady prawa międzynarodowego, wymagającej ochrony praw nabytych pod rządami państwa poprzednika. A.1.3. Przypadki naruszeń wywołanych zachowaniami organów sądowych. Podobnie jak organy administracyjne, organy sądowe statystycznie najczęściej dopuszczają się naruszeń prawa międzynarodowego, gdy przychodzi im pozostawać w relacjach z cudzoziemcami. Czynią to utrudniając cudzoziemcom: - dostęp do wymiaru sprawiedliwości (postępowanie przed sądem); - opóźniając bieg postępowania; - wydając wyrok oczywiście niezgodny z prawem międzynarodowym; - odmawiając lub opóźniając wykonanie wyroku korzystnego dla cudzoziemca; Czyniąc to dokonują aktu opisywanego w terminologii międzynarodowej jako akt odmowy sprawiedliwości.

2. Odpowiedzialność państwa za zachowania osób lub jednostek (kolektywnych podmiotów) wykonujących elementy aktów władczych. Art. 5 Postępowanie osoby lub jednostki, które nie jest organem państwa w rozumieniu art. 4 lecz, która jest umocowana przez prawo państwa do wykonywania elementów władzy państwowej będzie uważane za akt państwa w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, pod warunkiem że osoba ta lub jednostka działa w tym charakterze w danym przypadku. Ma miejsce autoryzowanie prawem, osób lub kolektywnych podmiotów do wykonywania aktów władczych. To nowe zjawisko. Narasta zatem współcześnie praktyka udzielania takich delegacji. Kto ją wykonuje? Podmioty prawa publicznego, lecz również podmioty prawa prywatnego pod warunkiem, że: - autoryzacja do wykonywania aktów władzy publicznej jest prawem (ustawą) przewidziana; - dotyczy aktów rutynowo wykonywanych przez organy państwa; - autoryzowany podmiot podejmuje aktywności odpowiadające profilowi jego działalności; Np. prywatne firmy ochrony mogą być przez państwo zakontraktowane jako służba więzienna, i jako takie wykonują akty władzy publicznej tj., akty pozbawienia wolności osób zgodnie z wyrokiem sądowym i dyscyplinowania pozbawionych wolności osób zgodnie z regulaminami więziennymi. Dziennik (5.05.2008) informował o planowanym przetargu, który wyłoni firmę sprawująca elektroniczny dozór, nad osobą pozbawioną wolności a odbywającą wyrok we własnym domu z założoną elektroniczną bransoletką. Wiele firm ochroniarskich zgłosiło swoje oferty. Np. prywatne linie lotnicze mogą zostać autoryzowane do wykonywania aktów kontroli imigracyjnej, jak i aplikowania reguł dotyczących kwarantanny. A.3. Odpowiedzialność państwa za zachowania organów oddanych do jego dyspozycji przez inne państwo. Art. 6 Postępowanie organu oddanego do dyspozycji państwa przez inne państwo będzie uważane za akt pierwszego z nich w rozumieniu prawa międzynarodowego jeśli organ wykonuje elementy władzy państwa w dyspozycji którego pozostaje. Organ państwa - oddany zostaje do dyspozycji innego państwa; - przekazanie następuje za obopólną zgodą zainteresowanych państw; - organ działa na rzecz dysponującego nim państwa, pod jego kontrolą; Np. państwowe, publiczne służby medyczne lub też inne jednostki o takim charakterze przekazane dla zwalczania skutków epidemii lub skutków katastrof, albo sędziowie nominowani w jednostkowych przypadkach do składu sądów innego państwa.

To w istocie swojej praktyka inna niż rutynowe sytuacje międzypaństwowej kooperacji, czy też współpracy. To praktyka dalej idąca, niż rutynowa aktywności niesienia pomocy. A.4. Odpowiedzialność państwa za zachowania organów państwa, które wykraczają poza przyznaną im kompetencję a więc działają ultra vires. Czy każde zachowanie organu przekraczającego jasno określone prawem kompetencje powinno być państwu przypisane? Szczególnie, gdy przekroczenie kompetencji jest w sposób oczywisty ekscesywne? Konwencja nie czyni w takich przypadkach jakichkolwiek koncesji na rzecz państwa tzn. nie zwalnia z odpowiedzialności państwa w przypadku, w którym następuje oczywiste przekroczenie przyznanych kompetencji przez funkcjonariusza. Art. 7 Postępowanie organu państwa lub osoby lub jednostki upoważnionej do wykonywania elementów władzy państwowej, będzie uważane za akt państwa w rozumieniu prawa międzynarodowego jeśli organ, osoba lub jednostka działa w tym charakterze, nawet gdy przekracza swe uprawnienia lub postępuje niezgodnie z wydanymi jej poleceniami. Praktyka orzecznicza dostarcza przykładów: pierwszy - odpowiedzialności państwa wywołanej postępowaniem funkcjonariuszy (organów) niezgodnym z wydanymi poleceniami; drugi odpowiedzialności państwa wywołanej przekroczeniem uprawnień; Sprawa Caire Francja v. Meksyk (1929) zabójstwo obywatela RF przez funkcjonariuszy wojskowych Meksyku (po dokonaniu aktu grabieży) Sąd arbitrażowy stwierdził że dwaj funkcjonariusze, nawet jeśli przyjąć, iż działali poza swymi uprawnieniami... i jeśli nawet przyjąć, że ich zwierzchnicy cofnęli wydany im rozkaz, to odpowiedzialność państwa w badanym przypadku ma miejsce, bowiem osoby te w działaniu wykorzystały swój status wojskowych, jak również użyły środków, pozostawionych do ich dyspozycji, jako przynależnych funkcjonariuszom o takim właśnie statusie. Sprawa Velasquez Rodriguez (1989) Między-amerykański Trybunał Praw Człowieka; Wniosek [stwierdzający naruszenie Konwencji] jest niezależny od konstatacji tego czy organ czy też funkcjonariusz naruszył postanowienia prawa krajowego czy też przekroczył granice swojej władzy; w świetle prawa międzynarodowego państwo ponosi odpowiedzialność za akty swoich przedstawicieli podejmowanych w oficjalnym charakterze, jak i za ich zaniechania, nawet gdy przedstawiciele ci działają poza sferą swych uprawnień lub działaniem swym naruszają prawo wewnętrzne. A.5. Odpowiedzialność państwa za zachowania osoby lub grupy osób, które faktycznie działają na podstawie instrukcji lub też pod kierunkiem lub kontrolą państwa. Art. 8 Postępowanie osoby lub grupy osób będzie uważane za akt państwa w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, jeśli osoba ta lub grupa osób faktycznie działa na podstawie instrukcji, lub pod kierunkiem lub kontrolą państwa. W praktyce: akty szpiegostwa. Zakładnicy w Teheranie (1979) - sprawa Personelu dyplomatycznego i konsularnego Stanów Zjednoczonych w Teheranie (1980); MTS miał sposobność przypomnienia - sprawa Personelu dyplomatycznego i konsularnego Stanów Zjednoczonych w Teheranie (1980) - granic fikcji, do której odwoływały się rządy chcąc uniknąć odpowiedzialności za działania osób prywatnych

i instytucji, stwierdzając, że organy państwa irańskiego aprobowały te zdarzenia i zdecydowały, aby je popełniono, zatem kontynuowana okupacja ambasady i ciągłe uwięzienie zakładników nosiło charakter aktów rzeczonego państwa. Bojownicy... stali się zatem funkcjonariuszami irańskiego państwa, których akty pociągają odpowiedzialność międzynarodową. Natomiast w sprawie Nikaragua v. US (1986), odmówił przyjęcia tezy, iż oto akty formacji kontrrewolucyjnych (tzw. contras) należy przypisać Stanom Zjednoczonym. Stwierdził: Nawet kluczowe uczestnictwo Stanów Zjednoczonych w organizowaniu, szkoleniu, wyposażaniu, finansowaniu i zaopatrywaniu contras, a także wskazywanie militarnych i paramilitarnych celów, jak i planowanie ich operacji jest niewystarczające,... aby można było przypisać Stanom Zjednoczonym, akty popełnione przez contras w toku ich operacji w Nikaragui. Aby odpowiedzialność (Stanów Zjednoczonych) mogłaby być rozważana, należałoby wykazać, że kontrolowały one w sposób efektywny przebieg operacji militarnych i paramilitarnych w toku których podnoszone pogwałcenia prawa popełniono. A.6 Postępowanie osób lub grup osób faktycznie wykonujących elementy władzy państwowej w sytuacji braku lub nieobecności władzy oficjalnej. Art. 9 Postępowanie osób lub grup osób będzie uważane za akt państwa w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, jeżeli osoba lub grupa osób faktycznie wykonuje elementy władzy państwowej w sytuacji braku lub nieobecności władzy oficjalnej i w okolicznościach, które wymagają wykonywania tych elementów władzy. Idea czerpie z przeszłej idei levee en masse, samoobrony obywateli czynionej samodzielnie pod nieobecność regularnych sił zbrojnych (np. cywilna obrona Warszawy we wrześniu 1939 roku). Przykład współczesny Zachowania tzw. strażników rewolucji, bezpośrednio po obalenia rządów Pahlaviego w Iranie (1979), a przed powołaniem nowej władzy islamskiej. Rzecz dotyczyła aktów władzy dotyczących m.in., aktów imigracyjnych, celnych czynionych na lotnisku w Teheranie. Irańsko-Amerykański Trybunał, przyjął (1987) że aktywności strażników rewolucji należy przypisać Islamskiej Republice Iranu, na tej podstawie, że jakkolwiek nie było uznanego rządu w tamtej dobie, niemniej strażnicy wykonywali co najmniej elementy władzy państwowej pod nieobecność oficjalnych władz, o których nowy rząd musiał wiedzieć i wobec których nie podniósł sprzeciwu. B. Odpowiedzialność państwa za zachowania osób fizycznych. Zasadą jest, że państwo nie odpowiada za zachowania jednostek; ich zachowania nie mogą być państwu przypisane. Delicta iuris gentium - zbrodnie międzynarodowe zasada jurysdykcji uniwersalnej/powszechnej) - jurysdykcja międzynarodowych sądów karnych - tę zasadę statuuje Te rozwiązania dowodzą, że jednostki samodzielnie ponoszą odpowiedzialność. Popełnienie przez nie czynów zakazanych nie pociąga za sobą odpowiedzialności państwa. Od generalnej reguły istnieje wszakże znaczący wyjątek, który jest paradoksalnie, również generalną, powszechnie przyjętą, regułą.

Państwo może odpowiadać za czyny jednostek poddanych jego jurysdykcji, jeżeli nie podjęło koniecznych kroków do których było zobowiązane, aby zapobiec naruszeniu prawa przez jednostkę (-i). Odpowiedzialność państwa w sytuacji takiej jest nie tyle rezultatem naruszenia prawa przez jednostkę, ile następstwem zaniechania (nie dołożenia należytej staranności) przez jego organy, w prowadzeniu działań do których było prawem międzynarodowym zobowiązane. W sprawie Personelu dyplomatycznego i konsularnego Stanów Zjednoczonych w Teheranie (1980) MTS zauważył również, że źródłem odpowiedzialności Iranu było nie tylko wspieranie i podżeganie bojowników do zajęcia ambasady i wzięcia zakładników, lecz również zaniechanie ochrony misji dyplomatycznej, do ochrony której Iran był zobowiązany prawem regulującym stosunki dyplomatyczne. Natomiast przedmiotowo zindywidualizowanym wyjątkiem od sygnalizowanej reguły generalnej jest przypadek odpowiedzialności państw za zachowania pozarządowych, osób prawnych w przestrzeni kosmicznej. Kodeks prawa kosmicznego - Układ kosmiczny z 1967 roku - odpowiedzialność państw stron Układu - za skutki swojej działalności w przestrzeni kosmicznej łączy nie tylko, co oczywiste, z aktywnościami instytucji rządowych, lecz również z aktywnościami pozarządowych, osób prawnych! 2.2. Przesłanka druga wystąpienie naruszenia międzynarodowego zobowiązania Naruszenie międzynarodowego zobowiązania państwa ma miejsce wtedy, gdy akt państwa jest niezgodny z tym czego wymaga od niego zobowiązanie, niezależnie od jego pochodzenia i charakteru. Następuje zatem skontrastowanie faktów z nakazem zobowiązania. Zobowiązanie może wymagać działania lub zaniechania, serii działań lub serii zaniechań; połączenia tak działań jak i zaniechań; podjęcia szczegółowo wyznaczonego sposobu postępowania; zabezpieczenia minimalnych standardów; wydania regulacji prawnych; podjęcia aktów administracyjnych, podjęcia sądowych decyzji; sankcjonowania ułatwień lub też wprowadzenia zakazów w każdym przypadku chodzi o rodzaj postępowania przewidziany (zdefiniowany) normą prawa międzynarodowego. Chodzi zatem o zobowiązania płynące... z całej znanej nam gamy źródeł prawa międzynarodowego. 2.3. Dalsze przesłanki odpowiedzialności (?). Czy możliwe jest uzupełnienie wymienionych - projektem konwencji - (dwóch) przesłanek rodzących odpowiedzialność państwa o przesłankę dalszą? Rozważania dotyczą w istocie winy, jako ew. przesłanki odpowiedzialności. Jeśli ją przywołać i dodać to odpowiedzialność państwa rodziłaby okoliczność przypisania państwu bezprawności, która byłaby następstwem uchybienia w postępowaniu państwa standardowi należytej staranności (due diligence) wymaganemu w danej dziedzinie obrotu. Podany wyżej przypadek odpowiedzialności państw za zachowania osób fizycznych w tym konkretnym przypadku te przesłankę przywołuje. l

Skutki jej przyjęcia prowadzą do? - publicznego stawiania suwerennemu państwu zarzutu braku staranności ; - dyskusji nad tym, co jest, a co nie jest standardem należytej staranności; Jak zatem tłumaczyć wskazanie (przywołanie) przez Konwencję jedynie w/w dwóch przesłanek spełnieni których rodzi odpowiedzialność? Konwencja nie uchybiając konieczności skutecznego porządkowania przypadków i skutków bezprawnych zachowań odwołuje się do neutralnych i obiektywnych kryteriów. Przywołanie jedynie dwóch przesłanek jako punktu wyjścia dla rozważań o odpowiedzialności państwa wskazuje, że podstawą odpowiedzialności międzynarodowej jest, co do zasady, (i) bezprawność, którą (ii) można państwu przypisać. Tylko i wyłącznie. Przyjęcie takiego założenia sprawia, że gdy mówimy o problemie odpowiedzialności międzynarodowej mówimy o dominującej ( preferowanej ) w porządku międzynarodowym konstrukcji odpowiedzialności obiektywnej, odpowiedzialności za skutek. Przyjęta przez konwencję konstrukcja nie wyklucza przyjęcia innych zasad normowania odpowiedzialności w danej dziedzinie obrotu (tj., odpowiedzialności na zasadzie winy, czy też na zasadzie ryzyka). 3. Głębia bezprawności, gradacja naruszeń prawa międzynarodowego? Do połowy XX w., nie zastanawiano się nad ew., stopniowaniem naruszeń. Kształtujące się stopniowanie naruszeń jest pochodną przyjęcia konstrukcji: - zbrodni międzynarodowej; - zobowiązań erga omnes; - norm imperatywnych, norm ius cogens; A więc 1945 roku obok konstrukcji znanych - delicta iuris gentium i deliktów pojawia się konstrukcja nowa - zbrodni międzynarodowej; Zobowiązania erga omnes - w wyroku MTS w sprawie Barcelona Traction Light and Power Company (1970) znajdujemy, że Rozróżnienie zasadniczej natury ( ) musi być uczynione między zobowiązaniami państwa wobec całej społeczności międzynarodowej i tymi, które pozostają w relacji wobec innego państwa ( ) Z natury swojej te pierwsze dotyczą wszystkich państw. Mając na uwadze ich znaczenie, wszystkie państwa mogą być uważane za posiadające interes prawny w tym, aby były one przestrzegane; zobowiązania o które chodzi to zobowiązania erga omnes (...) we współczesnym prawie międzynarodowym zobowiązania te wynikają na przykład z postawienia poza prawem aktów agresji i ludobójstwa, a także zasad i norm dotyczących praw fundamentalnych jednostki ludzkiej, włączając w to ochronę przed niewolnictwem i dyskryminacja rasową. - Normy imperatywne, normy ius cogens art. 53 KW o prawie traktatów (1969) - (...) imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dopuszczalne, i która może być zmieniona tylko późniejszą normą powszechnego prawa międzynarodowego mającą taki sam charakter.

Te wskazane wyżej konstrukcje stymulowały potrzebę różnicowania naruszeń prawa międzynarodowego. Konwencja (projekt) różnicuje naruszenia na delikty i poważne naruszenia, definiując te ostatnie. Art. 40. 1 Niniejszy Rozdział normuje odpowiedzialność międzynarodową wywołaną poważnym naruszeniem przez państwo zobowiązania stanowionego imperatywną normą prawa międzynarodowego. 2. Naruszenie zobowiązania jest poważne jeśli polega na masowym lub systematycznym zaniechaniu przez państwo jego wykonania. Poważne naruszenia zobowiązań międzynarodowych w odróżnieniu od deliktów są następstwem: - naruszeń zobowiązań stanowionych normami imperatywnymi (ius cogens); - naruszeń, w skali swej, masowych i systematycznych. Konsekwencjami wystąpienia przypadków poważnych naruszeń zobowiązań międzynarodowych po stronie członków społeczności międzynarodowej jest: - obowiązek współpracy i współdziałania zmierzających do eliminacji praktyki poważnych naruszeń (przede wszystkim współdziałania w ramach GO, np. w ramach mechanizmu rozdz. VII Karty NZ, miarą czego wykonywanie decyzji RB podejmowanych na jego podstawie); - obowiązek powstrzymania się od uznania za zgodne z prawem sytuacji wywołanych poważnymi naruszeniami (m.in., uznania nabytków terytorialnych pozyskanych w następstwie użycia siły, uznania państw powstałych w następstwie użycia siły (doktryna Stimsona), uznania państw, których powstanie następuje z naruszeniem zasady samostanowienia narodów); - obowiązek nieudzielania pomocy jak i stabilizowania sytuacji wywołanych poważnymi naruszeniami (np. rezolucje RB zakazujące niesienia jakiejkolwiek pomocy w stabilizowaniu reżimu apartheid u w RPA); 4. Okoliczności wyłączające (lub ograniczające) odpowiedzialność. Okoliczności wyłączające (lub ograniczające) odpowiedzialność to okoliczności, które powodują że nie występuje jedna z dwóch wskazanych przesłanek odpowiedzialności: (i) postępowanie państwa nie może być uważane za bezprawne; (ii) postępowania tego nie można państwu przypisać; 4.1. W przypadku pierwszej grupy okoliczności wyłączających (lub ograniczających) odpowiedzialność chodzi o okoliczności wyłączające lub ograniczające bezprawność są nimi: A. zgoda państwa; B. działanie w samoobronie; C. stosowanie środków przymusu (represalii); A. Zgoda państwa Art. 20 Ważna zgoda państwa, na dokonanie aktu przez inne państwo wyłącza bezprawność tego aktu w zakresie w jakim jego zakres mieści się w granicach udzielonej zgody.

Przykłady zgody ad hoc, incydentalnej na dokonanie jednostkowego aktu, np.,: dokonania tranzytu (lądowego, powietrznego, w przestrzeni wód wewnętrznych); prowadzenia postępowań śledczych lub dokonania zatrzymania osoby przez obce służby na terytorium państwa, wkroczenia na teren placówki misji dyplomatycznej. Przykłady zgody znajdującej wsparcie w zobowiązaniu (traktatowym) np., na: wykonywanie jurysdykcji nad oddziałami zbrojnymi czasowo przebywającymi na terytorium innego państwa; wykonywanie kompetencji/jurysdykcji w przestrzeni bazy wojskowej. Ryzyko nadużywania tej konstrukcji oczywiste, zatem aby akt udzielenia zgody, aby był prawnie skuteczny: - musi być w sposób rzeczywisty, swobodnie (bez wad) a także wyraźnie deklarowany (wykluczone jest jego dorozumiewanie); - winien być dokonany przez uprawniony do tego organ; - musi poprzedzać zdarzenie do którego się odnosi; B. działanie w samoobronie Art. 21 Bezprawność aktu państwa jest wyłączona jeśli akt stanowi prawnie dopuszczalny środek samoobrony podjęty zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Prawo do samoobrony: Art. 51 Karty NZ - Nic w niniejszej Karcie nie narusza przyrodzonego prawa każdego członka Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Członkowie, którzy zastosowali pewne środki w wykonaniu swego prawa do samoobrony, natychmiast zawiadomią o tym Radę Bezpieczeństwa. Środki te w niczym nie naruszają opartego na niniejszej Karcie prawa i obowiązku Rady Bezpieczeństwa do podejmowania w każdym czasie akcji, jaką uzna ona za konieczną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Działanie w samoobronie jest jednym z trzech wyjątków od zakazu grożenia lub użycia siły w relacjach międzypaństwowych. Art. 2. 4., Karty NZ Wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości któregokolwiek państwa. Owe trzy wyjątki to: * prawo do samoobrony (art. 51 Karty NZ); * prawo do wyzwolenia z zależności kolonialnej (art. 1.4 Protokołu I z 1977 roku do KG z 1949 roku); * prawo stosowania siły w ramach rozdz. VII Karty NZ; Zwrot art. 51 Karty NZ Nic w niniejszej Karcie nie narusza przyrodzonego prawa każdego członka Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, (...) sublimuje wszystkie klasyczne przesłanki jakim musi odpowiadać działanie w samoobronie ukształtowane na przestrzeni niemal 200 lat. Samoobrona zatem: - jest odpowiedzią na atak zbrojny;

- jest odpowiedzią konieczną, wobec braku alternatywy, możliwości innego działania; - jej celem jest położenie kresu napaści; - jest w swej treści proporcjonalną do zagrożenia reakcją; Działanie w samoobronie, a wyłączenie bezprawności... W przypadku samoobrony wyłączona zostaje bezprawność naruszenia zasady zakazującej użycie siły - z zastrzeżeniem podjęcia przez państwo działań w pełnej zgodności z postanowieniami art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych; Działanie w samoobronie nie daje carte blanche na wszelkie działania, nie wyłącza bezprawności we wszystkich przypadkach i wobec wszelkich rodzajów zobowiązań. Właściwe konfliktowi zbrojnemu prawo reguły prawa wojennego, w tym reguły prawa humanitarnego (a więc Konwencje Genewskie z 1949 roku), jak i podstawowy wymiar ochrony podstawowych praw człowieka (prawa niederogowalne w stanie konfliktu zbrojnego) - nie mogą być naruszane żadną miarą w imię samoobrony. Część zobowiązań (traktatowych) nie może być naruszona z tej przyczyny, że ulegają one wygaśnięciu lub zawieszeniu w relacjach między stronami konfliktu. Pozostaje jednak aktualnym pytanie - Czy działanie w samoobronie wyłączać może obok zakazu stosowania siły bezprawność naruszeń innych jeszcze zobowiązań międzynarodowych? MTS w opinii doradczej w sprawie legalności użycia broni nuklearnej, dostarczył pewnych wskazówek pozwalających poprowadzić linię demarkacyjną między przypadkami zachowań, których podjęcie w samoobronie wyłączałyby bezprawność wobec innych jeszcze zobowiązań, a przypadkami zachowań wykluczającymi taką argumentację. Trybunał uczynił to odpowiadając pośrednio na pytanie Międzynarodowej Organizacji Zdrowia: Czy użycie broni atomowej byłoby oczywistym naruszeniem zobowiązań dotyczących ochrony środowiska naturalnego z powodu rozległych i długodystansowych szkód wywołanych jej użyciem? Trybunał stwierdził, Problemem nie jest to czy traktaty dotyczące ochrony środowiska naturalnego są, czy też nie są stosowane w trakcie trwania konfliktu zbrojnego, lecz to czy zobowiązania wypływające z tych traktatów były w intencji ich twórców zobowiązaniami całkowicie ograniczającymi swobodę działania w konfliktach zbrojnych. Sąd nie uważa, aby traktaty te mogły w swej intencji pozbawiać państwa możliwości wykonywania prawa do samoobrony... z przyczyny zaciągnięcia zobowiązań dotyczących ochrony środowiska. Niemniej, państwa muszą wziąć pod uwagę, rozważając co jest konieczne i proporcjonalne w prowadzeniu uprawnionych działań militarnych. Szacunek wobec naturalnego środowiska jest jednym z elementów, który trzeba wziąć pod uwagę w ocenie tego czy działanie pozostaje w zgodzie z zasadami konieczności i proporcjonalności. Działanie w samoobronie wyłączy bezprawność, usprawiedliwi niewykonywanie innych jeszcze zobowiązań innych niż zakaz użycia siły, w tym m.in., zobowiązań w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego - jeśli konieczne dla jej przeprowadzenia działania będą spełniały test konieczności i proporcjonalności. Poszukując zatem kryterium wyróżniającym inne jeszcze zobowiązania, których niewykonanie usprawiedliwi działanie w samoobronie, stwierdzamy, że rzecz nie tyle w materii, przedmiocie zobowiązań, ile w sposobie (rzetelności) uprawiania prawa do samoobrony (skrupulatnego dokonywania testów konieczności i proporcjonalności).

C. stosowanie środków przymusu - represalia; Art. 22 Bezprawność aktu państwa niezgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem wobec państwa innego zostaje wyłączona w zakresie, w jakim akt ten stanowi środek przymusu (represalia) podjęty przeciwko temu ostatniemu zgodnie z rozdziałem II części Trzeciej. 4.2. W przypadku drugiej grupy okoliczności wyłączających odpowiedzialność chodzi o okoliczności wykluczające możliwość przypisanie zachowania państwu są nimi: - stan siły wyższej; - stan zagrożenia; - stan konieczności; A. stan siły wyższej Art. 23 Bezprawność aktu państwa niezgodnego z zobowiązaniem międzynarodowym jest wyłączona, jeśli akt czyniony jest w stanie siły wyższej, to jest w stanie, gdy nie dająca się odeprzeć siła lub nie dające się przewidzieć wydarzenie, wyklucza kontrolę państwa nad biegiem zdarzeń i powodują materialnie niemożliwym postępowanie zgodne z międzynarodowym zobowiązaniem. Materialna niemożliwość wykonania zobowiązania wywołująca stan siły wyższej może być konsekwencją nieprzewidywalnych naturalnych lub społecznych wydarzeń. Np. wtargnięcie w obręb terytorium obcego państwa przez statek lotniczy lub morski, z przyczyny złej pogody lub też awarii samolotu lub też innej przyczyny wyłączającej po stronie kapitana statku możliwość kontrolowania kierunku żeglugi lub lotu. Np. utrata przez państwo kontroli nad częścią terytorium w następstwie działań powstańczych lub też w następstwie zniszczeń wyrządzonych przez operacje militarne podejmowane w jego przestrzeni przez państwo trzecie. Następstwa wydarzeń wywołane stanem siły wyższej, nie są możliwe do uniknięcia państwo nie ma możliwości uchylenia ich biegu. Siła wyższa nie obejmuje okoliczności w których wykonywanie zobowiązań staje się trudne lub też bardzo trudne w następstwie politycznych lub też gospodarczych kryzysów. Brak zdolności spłaty długów wynikający z gospodarczego kryzysu nie jest kwalifikowany jako stan występowania siły wyższej. Nie może powoływać się na siłę wyższą państwo, które przyczyniło się do powstania sytuacji wykluczającej możliwość postępowania zgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem. B. stan zagrożenia Art. 24 Bezprawność aktu państwa niezgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem państwa jest wyłączona jeśli dokonujący aktu nie ma innego racjonalnej możliwości, w sytuacji zagrożenia, uratowania życia lub życia innych osób powierzonych jego opiece. Inaczej niż w przypadku stanu siły wyższej, naruszający prawo konfrontowany z skrajnym niebezpieczeństwem dokonuje wyboru, jest świadomy podjęcia bezprawnego działania w intencji ochrony zdrowia i życia, swego i powierzonych swej opiece osób. W praktyce stan zagrożenia jest najczęściej przywoływany w przypadkach samolotów lub statków wkraczających w przestrzeń terytorium państwa w

następstwie grożących zdrowiu i życiu rzeczywistych awarii statków lub następstwem nawigacyjnych pomyłek. USA Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii SFRJ - (1946); dwukrotne wkroczenia samolotów Stanów Zjednoczonych w przestrzeń powietrzną SFRJ. Wymiana not. W kolejnej nocie jugosłowiańskiej stwierdzono, że Marszałek Josif Broz-Tito zakazał ostrzału samolotów wkraczających w przestrzeń powietrzna SFRJ, zakładając że Administracja Stanów Zjednoczonych podejmie konieczne kroki, aby zapobiegać takim lotom, z wyjątkiem przypadków nadzwyczajnych lub wywołanych pogodą, dla uczynienia czego mogłoby także dojść do zawarcia porozumienia między amerykańskimi i jugosłowiańskimi władzami. W 1975 roku, po wpłynięciu statku brytyjskiego na wody terytorialne Islandii, rząd JKM stwierdził, że statek ten uczynił to w poszukiwaniu schronienia przed niekorzystna pogodą, do czego miał prawo w świetle zwyczajowego prawa międzynarodowego. C. stan konieczności (art. 25) Art. 25.1. Stan konieczności nie może być powołany jako okoliczność wyłączająca bezprawność aktu niezgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem państwa, chyba że akt ten: - jest jedynym sposobem uchronienia zasadniczego interesu państwa przez poważnym i nieuchronnym zagrożeniem, i - nie pociąga za sobą osłabienia zasadniczych interesów państwa, państw których zobowiązanie dotyczy, czy też interesu całej społeczności międzynarodowej. (...) Stan konieczności może być powołany jako okoliczność wyłączająca bezprawność zachowania jedynie wtedy, gdy: - jest jedynym sposobem uchronienia zasadniczego interesu państwa przez poważnym i nieuchronnym zagrożeniem, i - niewykonywanie zobowiązania, nie pociąga za sobą osłabienia zasadniczych interesów państwa, państw, czy też interesu całej społeczności międzynarodowej Ta okoliczność wyłączająca bezprawność - jest dość powszechnie uznaną. Spór anglo-portugalski (1832). Rząd Portugalii argumentował, powołując się na stan konieczności wywołany potrzebą utrzymania w sprawności oddziałów wojskowych eliminujących zamieszki wewnętrzne, że usprawiedliwionym było zajęcie w tym celu własności obywateli brytyjskich, mimo traktatowych gwarancji na ich rzecz. Rządowi brytyjskiemu przed zajęciem stanowiska w sprawie doradzano, aby przyjął że: traktaty pomiędzy Wielką Brytanią a Portugalią nie są tak sztywne i nieelastyczne z natury, aby nie podlegały modyfikacjom w jakichkolwiek okolicznościach, lub aby ich postanowienia musiałyby być tak ściśle przestrzegane, aby pozbawić rząd Portugalii prawa użycia tych dóbr, które mogło być absolutnie i niezbędnie konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa, a nawet zagwarantowania bytu państwowego. Zakres konieczności, który uzasadnia zajęcie własności poddanych JKM, zależy od okoliczności danego przypadku, muszą być one nieuchronne i nadzwyczajne. W sprawie Rosyjskiego odszkodowania (1912) wywołanej zwłoką rządu Ottomańskiego w płatności na rzecz Rosji długu. Zwłoka spowodowana była, w opinii rządu ottomańskiego, skrajnie trudną sytuacją finansową państwa. Jakkolwiek w notach ottomańskich przyczyna wstrzymania płatności była opisywana terminem siły wyższej, w istocie swojej chodziło właśnie o stan konieczności. Trybunał arbitrażowy przyjął, że Ta wyjątkowa okoliczność, przywołana jako decydująca, jest sporna w prawie międzynarodowym publicznym... prawo międzynarodowe musi jednak dostosowywać się do politycznych wymagań. Rząd

Jego Imperialnej Mości wyraźnie dopuszcza... że obowiązek wykonywania przez państwo traktatu może być osłabiony jeśli samo istnienie państwa jest zagrożone, jeśli przestrzeganie międzynarodowego obowiązku prowadzi do... samounicestwienia (self-destructive). I zauważył, że Byłoby oczywistą przesadą założyć, że płatność relatywnie małej sumy 6 milionów franków występującej z roszczeniem stronie rosyjskiej stanowiłaby zagrożenie istnienia Imperium Ottomańskiego lub w sposób poważny zagrażałoby Jego wewnętrznej sytuacji jak i międzynarodowej pozycji... Przykład współczesny: Po podjęciu szeregu prób ratowania osiadłego na skałach w przestrzeni morza pełnego tankowca liberyjskiego Torrey Canyon (1967), nastąpiło jego zatopienie przez lotnictwo brytyjskie. Prawnych uzasadnień tej akcji nie podano, jedynie stwierdzono uzasadniającą podjęcie działań skalę zagrożenia dla wybrzeży Kornwalii. Nie odnotowano żadnych protestów międzynarodowych. Wreszcie sumująca rozważania wypowiedź MTS w sprawie Gabcikovo-Nagymaros (1997) (...) stan konieczności jest uznany w zwyczajowym prawie międzynarodowym jako okoliczność wyłączająca bezprawność aktu niezgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem. Przewiduje ono, że taka podstawa wyłączenia bezprawności może być przyjęta tylko w wyjątkowych okolicznościach. (...) stan konieczności może być przywołany jeśli spełnione zostają łącznie ściśle określone warunki; zainteresowane państwo nie może jedynie samo oceniać czy warunki te zostały spełnione. W niniejszej sprawie, następujące podstawowe warunki... są istotne: musi być przywołany zasadniczy interes państwa, które dokonuje aktu niezgodnego z międzynarodowym zobowiązaniem; ten interes musi być poddany poważnemu i nieuchronnemu zagrożeniu ; akt państwa jest jedynym sposobem uchronienia tego interesu; podjęcie aktu nie może poważnie zagrozić zasadniczym interesom państw, które międzynarodowe zobowiązanie również wiąże; oraz państwo, które aktu dokonuje nie może przyczynić się do powstania stanu konieczności. Te warunki są refleksem międzynarodowego prawa zwyczajowego. 4.3. Żadna z okoliczności wyłączających lub ograniczających odpowiedzialność nie może wyłączyć bezprawności wynikającej zachowania niezgodnego z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens)!!! 5. Odpowiedzialność za działalność dozwoloną. Powaga szkód wśród ludzi i środowiska naturalnego - wywołanych pewnym typem dozwolonych aktywności (działalności) będących następstwem postępu nauki i techniki, wywołuje pytanie o odpowiedzialność tych, którzy podejmują ryzyko posługiwania się nowoczesnymi, z natury swojej niebezpiecznymi, mogącymi wymknąć się spod kontroli człowieka, technikami i technologiami. Pytanie, czy rekompensata uszczerbku wywołana działalnością z natury swej niebezpieczną a dozwoloną jest normowana w porządku międzynarodowym co do zasady - zasady generalnej? W pracach przeszłych KPM, jak i w doktrynie podejmowane (były) są próby wskazania ogólnej zasady prawa statuującej o takiej odpowiedzialności. Podejmujący je odnotowywali, że w większości krajowych porządków prawnych przyjęte zostały regulacje stanowiące o ponoszeniu odpowiedzialności na zasadzie ryzyka w odniesieniu do takich właśnie przypadków.

Ta okoliczność dawała powód, aby wywodzić o istnieniu powszechnej zasady prawa (art. 38 $ 1 lit. c Statutu MTS), która o odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, w takich przypadkach, stanowi. Należy zatem przyjąć, że istnieją pewne domeny ludzkiej aktywności, a tym uprawiane przez podmioty prawa międzynarodowego, które mogą konstrukcją tą być objęte. Domeny aktywności z natury swej niebezpieczne to: energetyka jądrowa, transport morski, aktywności podejmowane w przestrzeni kosmicznej. To przekonanie o normowaniu odpowiedzialności za skutki podejmowania aktywności z natury niebezpiecznych w odwołaniu do wspomnianej ogólnej zasady prawa dzieli jedynie część doktryny, a próby wypracowania przez KPM generalnych reguł dotyczących odpowiedzialności międzynarodowej z szkody wyrządzone w następstwie prowadzenia działalności dozwolonej zostały zaniechane. Można zatem powiedzieć, że reżimy odpowiedzialności za szkody wywołane działalnością dozwoloną są (mogą być) zróżnicowane. I. Można zatem wskazać z jednej strony na wiele traktatów dotyczących szczególnie ochrony środowiska naturalnego, jak i praktykę rekompensowania szkód wywołanych w środowisku naturalnym, które odwołują się do konstrukcji odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. I tak należą do nich przykładowo:: konwencja brukselska (29.11.1969) o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przez substancje ropopochodne; konwencja londyńska (17.12.1976) o kompensacji szkód będących rezultatem prowadzenia badań i eksploatacji zasobów mineralny z podziemi morskich; konwencja helsińska (17.03.1992) o ochronie wód transgranicznych, wód międzynarodowych jezior i środowiska morskiego Morza Bałtyckiego; konwencja brukselska (25.05.1962) o odpowiedzialności cywilnej w dziedzinie transportu morskiego materiałów nuklearnych; Uzależnienie zaś odpowiedzialności od oceny, czy w przypadku wyrządzenia szkód nastąpiło naruszenie standardu należytej staranności przez państwo X z drugiej strony - wywołuje ten skutek, że: (i) odpowiedzialność na zasadzie ryzyka zostaje oddalona; (ii) ponoszenie odpowiedzialności będące następstwem uchybienia standardowi należytej staranności wskazuje, że przesłanką odpowiedzialności jest wina. I takich opcji nie wyklucza, a wręcz sygnalizuje możliwość ich przywołania art. 304 konwencji o prawie morza zatytułowany Odpowiedzialność za szkodę. Stanowi on: Postanowienia niniejszej Konwencji dotyczące odpowiedzialności za szkodę nie naruszają stosowania obowiązujących norm i rozwijania innych norm odnoszących się do odpowiedzialności prawno-międzynarodowej. II. Interesujące połączenie przypadków odpowiedzialności na zasadzie ryzyka i na zasadzie winy odnajdujemy w prawie kosmicznym, ściślej reżimie stanowionym Układem kosmicznym z 1967 roku i konwencji o odpowiedzialności międzynarodowej za szkody wyrządzone przez obiekty wyrzucane w kosmos z 1972 roku Kodeks prawa kosmicznego - Układ kosmiczny z 1967 roku O odpowiedzialności państw stron Układu - za skutki swojej działalności w przestrzeni kosmicznej stanowi ten traktat. Termin swojej działalności obejmuje, co naturalne, aktywności instytucji rządowych, lecz również obejmuje aktywności pozarządowych, osób prawnych za skutki których państwo odpowiada.

Odpowiedzialność państwa jest następstwem umiejscowienia obiektu w przestrzeni kosmicznej i wyrządzenie przez obiekt ten szkody - na Ziemi, w przestrzeni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej. Dotkniętymi szkodą mogą być państwa, jak i jego jednostki (osoby fizyczne i prawne). Państwem odpowiedzialnym wg Układu jest państwo, które wystąpi w jednym z czterech wariantów sytuacyjnych jest państwem, które (i) obiekt wypuszcza ; (ii) powoduje wypuszczenie obiektu ; (iii) z którego terytorium obiekt został wypuszczony ; (iv) z którego urządzenia obiekt został wypuszczony. Układ z 1967 roku stanowiąc o odpowiedzialności nie określa jednak zasady na jakiej odpowiedzialność ta ma się opierać. Pomaga w jej (ich) wskazaniu - konwencja o odpowiedzialności międzynarodowej za szkody wyrządzone przez obiekty wyrzucane w kosmos z 1972 roku. Wg Konwencji państwo wypuszczające obiekt kosmiczny jest bezwzględnie zobowiązane do rekompensowania wyrządzonej szkody w formie odszkodowania, którą wyrządził ten obiekt na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu (art. II). To odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. W przypadku wyrządzenie szkód przez obiekt kosmiczny obiektowi kosmicznemu innego państwa znajdującemu się w miejscu innym niż Ziemia odpowiedzialność na zasadzie winy (art. III). Przyjmuje się, że Państwem poszkodowanym będzie w tym wypadku państwo, które samo także wysłało obiekt kosmiczny, wobec czego można założyć, że będzie ono dysponować odpowiednimi środkami, by tę winę udowodnić. (Szlawski). Dokonujący eksploracji przestrzeni kosmicznej zatem są świadomi istnienia i obowiązku dokonywania jej z poszanowaniem i zachowaniem należytej staranności. Kryterium to precyzują parametry techniczne obiektów i praktyka ich posadowienia w Kosmosie. Konwencja z 1972 roku odniesiona do szkód wyrządzonych przez kosmiczne odpady ( space debris ) pozwala na przyjęcie analogicznych reguł, jak w przypadku eksploracji regularnej. W przypadku wyrządzenia przez kosmiczne śmieci szkód na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu, ma zastosowanie zasada ryzyka. W przypadku kolizji między kosmicznym śmieciem a obiektem kosmicznym, zastosowanie będzie miała zasada winy. Zob. szczegółowo: W. Szlawski, Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności kosmicznej http://www.wiedzaprawnicza.pl/teksty/3-2009/wp_zagrozenia_z_dzialanosci_kosmicznej.pdf 6. Szkoda Jakkolwiek szkoda nie jest przesłanką odpowiedzialności (bezprawność absorbuje szkodę), to jednak stwierdzić należy, że skutek odpowiedzialności (naprawa uszczerbku) jest prostym następstwem jej rzeczywistego wystąpienia. Powiedzieć zatem możemy: że, tak jak zachowanie bezprawne musi być przypisane podmiotowi prawa międzynarodowego, aby można było mówić o odpowiedzialności międzynarodowej; tak szkoda musi zostać wyrządzona realnie, aby skutki odpowiedzialności miały miejsce. O szkodzie i jej naturze słów kilka. 6.1. Czyja szkoda, czyj uszczerbek? Odpowiedzialność ma miejsce, gdy nastąpiło naruszenie prawa, gdy nastąpiło naruszenie prawem chronionego interesu konkretnego podmiotu.

To oznacza, że odpowiedzialność ponosi naruszyciel jedynie wobec podmiotu, którego prawem chroniony interes naruszył, a także, że jedynie doznający uszczerbku może wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym wobec naruszyciela. Istnienie takiej relacji jest konieczne, aby mówić o odpowiedzialności. Orzecznictwo MTS dało wyraz przekonaniu, że w obrębie międzynarodowego porządku prawnego co do zasady państwo nie może (państwa nie mogą) występować przeciwko naruszycielowi reguł prawa międzynarodowego, z samej tylko przyczyny ich naruszenia. Musi ono (muszą one) wykazać, jeśli chcą, aby ich akcja była skuteczna, że naruszenie reguł stanowi zamach na jego (ich) interes, na straży którego to konkretnego interesu reguły te stoją. MTS w sprawie Afryki Pd-zachodniej (1966) odmówił uznania rodzaju actio popularis lub też prawa jakiegokolwiek członka społeczności do podejmowania działania w intencji obrony interesu publicznego. Jedynie nielicznym systemom prawa wewnętrznego konstrukcja ta jest znana, prawo międzynarodowe, takim jakim jest obecnie, jej nie uznaje. 6.2. Szkoda bezpośrednia i szkoda pośrednia; Termin szkody bezpośredniej wiązać należy z przypadkiem naruszenia normy chroniącej interes państwa; Termin szkody pośredniej wiąże się z wywołaniem szkód po stronie obywateli państwa, w imieniu których wchodzi z naruszycielem w relację państwo ich obywatelstwa opieka dyplomatyczna, w którego następstwie wykonywania której wywołany jest spór między państwami. 6.3. Szkoda materialna i szkoda moralna. Szkoda materialna obejmuje szkody majątkowe lub dotyczące innych interesów państwa lub jego obywateli dających się oszacować w kategoriach finansowych. Szkoda moralna obejmuje przypadki indywidualnego bólu i cierpienia, utraty bliskiej osoby, lub osobistej zniewagi wynikającej z faktu wkroczenia w przestrzeń życia prywatnego. Od kiedy... szkoda moralna kompensowanym uszczerbkiem? W wyroku arbitrażowym, w sporze pomiędzy Francją a Wenezuelą (1905), gdy przyszło rozważać problem strat moralnych osób fizycznych, stwierdzono (...) uczucia nie są mierzalne w boliwarach czy też funtach szterlingach. Zmiana nastąpiła za sprawą orzeczenia w sprawie arbitrażowej (1923) dotyczącej strat i szkód poniesionych przez obywateli Stanów Zjednoczoncyh w wyniku zatopienia statku Lusitania przez niemiecki okręt podwodny w roku 1916. W

sprawie tej obowiązek kompensacji strat moralnych został stwierdzony i objęcie obowiązkiem naprawienia szkody tych szkód stało się regułą. Przypadki indywidualnego bólu i cierpienia... państw? Szkoda niematerialna... W sprawie Rainbow Warrior (1990) bezprawne działanie przeciwko niematerialnym interesom (p.m.), takie jak godzenie w honor, dumę lub prestiż państwa, upoważnia państwo ofiarę do uzyskania adekwatnych reparacji, nawet jeśli działania te nie wywołały finansowych lub materialnych strat dla państwa występującego z roszczeniem. I odnosząc to do aktu naruszenia wywołanego działaniami służb specjalnych RF stwierdził, że były one źródłem społecznego oburzenia i zostały przyjęte jako akt publicznej zniewagi w Nowej Zelandii i spowodowały dalsze, niematerialne w swej naturze szkody... moralnej, politycznej i prawnej natury, wypływające z godzenia w godność i prestiż nie tylko Nowej Zelandii jako takiej, lecz także jej najwyższych władz sądowych i wykonawczych. 7. Konsekwencje (skutki) odpowiedzialności. Generalnie polegają na obowiązku usunięcia skutków naruszenia prawa, reparacji, kompensacji uszczerbku. I. Jednakże nim dojdzie do aktu kompensacji uszczerbku naruszyciel spełnić powinien wstępnie, dwa inne istotne obowiązki. Są nimi: - zaprzestanie działań wywołujących skutek naruszenia prawa, oraz; - przedłożenie stosownych zabezpieczeń i gwarancji wykluczających powtórzenie takich działań, jeśli okoliczności tego wymagają; Art. 30 Państwo ponoszące odpowiedzialność z międzynarodowy bezprawny akt jest zobowiązane: a. zaprzestać jego dokonywania, jeśli jest kontynuowane; b. przedłożyć stosowne zabezpieczenia i gwarancje wykluczające powtórzenie takich działań, jeśli okoliczności tego wymagają. Zaprzestanie bezprawnych działań: (i) służy przywróceniu status quo ante, stanu sprzed naruszenia prawa, powrotowi do rządów prawa, w relacjach między naruszycielem, a doznającym uszczerbku. (ii) rzec można, że zaprzestanie bezprawnych działań jest w pewnym sensie istotniejsze niż sama wtórna już kompensacja szkód. (iii) te różnicowane stadia (zaprzestania działań bezprawnych i proces kompensacji) czasami się na siebie materialnie nakładają, np. zaprzestanie działań z restytucją przypadek wydania rzeczy zajętej bezprawnie lub uwolnienie osoby bezprawnie zatrzymanej. Przedłożenie stosownych zabezpieczeń i gwarancji służy (od)budowie zaufania i może być równie istotne jak zaprzestanie bezprawnych działań i przywrócenia status quo ante. Powtarzające się demonstracje przeciwko Stanom Zjednoczonym przed ambasadą Stanów Zjednoczonych w Moskwie (1964-1965), powodujące naruszenie przywileju nietykalności siedziby dyplomatycznej, wywołały

oświadczenie Prezydenta Johnsona i zawierały następujące stwierdzenie: Rząd Stanów Zjednoczonych nalega, aby jego placówkom dyplomatycznym i personelowi była udzielona ochrona wymagana prawem międzynarodowym i zwyczajem, niezbędna dla uprawiania stosunków dyplomatycznych pomiędzy państwami. Wyrazy ubolewania i odszkodowanie nie są żadnym substytutem adekwatnej ochrony. II. Przechodząc do istoty (rdzenia) obowiązku usunięcia skutków naruszenia prawa, reparacji, kompensacji uszczerbku znakomity jego opis odnajdujemy w stwierdzeniach STMS w sprawie fabryki chorzowskiej (1927): Zasadniczą zasadą zawartą w przyjętym pojęciu aktu bezprawnego zasadą ukształtowaną w praktyce międzynarodowej a w szczególności w decyzjach sądów arbitrażowych jest, że reparacja musi, tak jak to możliwe, zatrzeć wszystkie następstwa aktu bezprawnego i przywrócić sytuację, która z całym prawdopodobieństwem istniałaby, gdyby akt ten nie został popełniony. Restytucja w naturze lub, jeśli nie jest to możliwe, wypłacenie kwoty odpowiadającej wartości jakiej wymagałoby dokonanie restytucji w naturze; odszkodowanie, jeśli wymagane, za szkody stratą poniesione, które nie mogą być objęte restytucją w naturze lub zapłatą wniesioną w jej miejsce takie są podstawowe reguły, które powinny służyć ustaleniu odpowiedniej kompensacji uszczerbku wywołanego aktem sprzecznym z prawem międzynarodowym. Formy realizacji obowiązku kompensacyjnego na jaki wskazuje STMS obowiązku reparacji - są zatem różne. Restytucja, zapłacenia kwoty odpowiadającej wartości restytucji, odszkodowanie. W konwencji (2001) znajdujemy, stwierdzenie, że Pełna reparacja uszczerbku spowodowanego bezprawnym aktem przybiera formę restytucji, odszkodowania i satysfakcji czynionych samodzielnie bądź w połączeniu ( ) To oczywiste uzupełnienie form kompensacji naruszeń o satysfakcję jest następstwem rozróżniania uszczerbku materialnego i niematerialnego; szkody materialnej i niematerialnej. Kompensacja szkody niematerialnej W przypadku szkód niematerialnych państwa - formułą kompensacji jest udzielenie satysfakcji. Jest długotrwałą praktyką państw, a także międzynarodowych Sądów i Trybunałów odwoływanie się do satysfakcji jako środka lub formy reparacji (w szerokim tego słowa sensie) w przypadku naruszenia międzynarodowego zobowiązania. Ta praktyka odnosi się w szczególności do przypadku szkód moralnych lub prawnych, i czynionych bezpośrednio państwu (...) sprawa Rainbow Warrior (1990). Przykłady sytuacji wywołujących tę formę reparacji: - obrażanie symboli państwa, takich jak jego flaga; - naruszenia integralności terytorialnej; - ataki na statki lub samoloty; - niewłaściwe traktowanie lub umyślne ataki na szefów państw i rządów lub służby zagranicznej państwa; - naruszania symboli ambasad, konsulatów, rezydencji.

Formy udzielania satysfakcji: - wyrażenie deklaracja publiczną i/lub stosowną notą dyplomatyczną słów ubolewania, przeprosin; np. Nota Departamentu Stanu US po zbombardowaniu ambasady chińskiej w Belgradzie przez samoloty amerykańskie (1999) i gotowość kompensacji szkód materialnych; uzupełniać może w/w formuły: - podjęcie kroków administracyjnych, dyscyplinarnych a nawet karnych przeciwko funkcjonariuszom lub osobom, które dokonały naruszenia; - wszczęcie postępowań mających na zbadanie przyczyn wystąpienia zdarzeń wywołujących uszczerbek - udzielenie zabezpieczeń i gwarancji nie wystąpienia w przyszłości bezprawnych zdarzeń; - jedną z najbardziej powszechnych formuł udzielania satysfakcji jest stwierdzenie aktu bezprawności przez sąd (wyrok sądowy). Użyteczność takiej deklaracji, jako formy udzielenia satysfakcji w przypadku spowodowania niematerialnego uszczerbku po stronie państwa, została potwierdzona przez MTS w sprawie kanału Korfu (1949), w której Trybunał, uznając jako bezprawną operację oczyszczenia przez UK Navy kanału Korfu (wody terytorialne Albanii) z posadowionych w nim przez Albanię, stwierdził: działając na rzecz poszanowania prawa międzynarodowego, do czego jest powołany, Trybunał musi oświadczyć, że działania floty brytyjskiej stanowiły pogwałcenie suwerenności Albanii. To oświadczenie pozostaje w pełnej zgodzie z kierowanym przez Albanie żądaniem [udzielenia jej przez UK satysfakcji] i jest samo w sobie właściwym sposobem udzielenia satysfakcji. Jeżeli chodzi o kompensację (reparację) szkód materialnej natury polega ona na: (i) restytucji, lub (ii) odszkodowaniu; (i) Restytucja Restytucja w naturze pierwsza formuła kompensacji; polega na przywróceniu sytuacji, która istniałaby, gdyby nie popełniono bezprawnego czynu przywrócenie status quo ante; To pierwszeństwo restytucji w naturze, w relacji do innych formuł kompensacyjnych podkreśla wyrok STMS-u w sprawie fabryki chorzowskiej (1927). reparacja musi, tak jak to możliwe, zatrzeć wszystkie następstwa aktu bezprawnego i przywrócić sytuację, która z całym prawdopodobieństwem istniałaby, gdyby akt ten nie został popełniony. (...) Aktualność pierwszeństwa restytucji w naturze, jako formuły kompensacyjnej, podkreśla w szczególny sposób klauzula przyjęta w konwencji o odpowiedzialności międzynarodowej za szkody wyrządzone przez obiekty wyrzucane w kosmos z 29.03.1972 r. Art. XII Odszkodowanie, które państwo wypuszczające jest zobowiązane zapłacić za wyrządzoną szkodę w myśl niniejszej Konwencji, określa się zgodnie z prawem międzynarodowym i z zasadami sprawiedliwości i słuszności w celu zapewnienia takiego wynagrodzenia szkody, które przywróci