Zalewska Probl Hig M, Epidemiol Genowska 2013, A, Harasim 94(3): 569-576 E. Wypadki przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 569 Wypadki przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Accidents at work in the Podlasie region Magdalena Zalewska, Agnieszka Genowska, Emilia Harasim Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wprowadzenie. Wypadki przy pracy stanowią istotne zagrożenie zdrowia i życia populacji osób pracujących, a wynikające z nich koszty społeczne i ekonomiczne obciążają całe społeczeństwo. Cel pracy. Analiza występowania wypadków przy pracy z uwzględnieniem przyczyn i skutków w województwie podlaskim w latach 2005-2011. Materiał i metody. W badaniu dokonano analizy wypadków przy pracy w województwie podlaskim z wyłączeniem wypadków w indywidualnych gospodarstwach rolniczych. Informacje uzyskano z Głównego Urzędu Statystycznego za okres 2005-2011. Analizie poddano dane dotyczące poszkodowanych w wypadkach przy pracy według: płci, sektora gospodarki, Polskiej Klasyfikacji Działalności, przyczyn i zdarzeń oraz skutków wypadków, absencji wypadkowej. Wyniki. W województwie podlaskim w latach 2005-2011 współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy wynosił średnio 109/10 000 pracujących. Do wypadków przy pracy częściej dochodziło w sektorze prywatnym niż publicznym (64.3% vs. 35.7%). W populacji mężczyzn wypadki najczęściej zdarzały się wśród zatrudnionych w przetwórstwie przemysłowym (34.5%), a wśród kobiet w sektorze opieka zdrowotna i pomoc społeczna (23.8%). Główną przyczynę wypadków stanowiło nieprawidłowe zachowanie się pracownika (54.3%). Najczęstszym wydarzeniem powodującym uraz u ofiar wypadków było zderzenie/ uderzenie w nieruchomy obiekt (38/10 000 pracujących). Wypadki ze skutkiem śmiertelnym dominowały w sekcji informacja i komunikacja, natomiast wypadki ciężkie występowały w sekcji działalność profesjonalna, naukowa i techniczna. Średnia wartość absencji w wyniku zaistniałych wypadków przy pracy wynosiła 46 dni. Wnioski. Stan warunków pracy w województwie podlaskim w latach 2005 2011 był niezadowalający. Należy prowadzić działania profilaktyczne ze szczególnym uwzględnieniem sektora prywatnego. Introduction. Accidents at work are a significant threat to life and health of the working population, resulting in social and economic costs borne by society as a whole. Aim. The analysis of accidents at work, taking into account their causes and effects in the Podlasie Province. Materials & methods. This study analyzes accidents in Podlaskie, with the exception of the cases at individual farms. The information was obtained from the Central Statistical Office for the period of 2005-2011. The data on the victims of accidents at work by gender, sector of the economy, the Polish Classification of Economic Activities, events, causes and consequences of accidents and lost workday incidence were analyzed. Results. In Podlaskie,, the ratio of the involved in accidents at work was an average of 109/10 000 employees. The accidents occurred more often in the private sector than in the public sector (64.3% vs. 35.7%). In the male population, most accidents occurred among workers in processing industry (34.5%) and among women in health care and social assistance (23.8%). The main cause of accidents was improper behavior of an employee (54.3%). The most common event causing injury to the victims of accidents was the collision/hitting a stationary object (38/10 000 employees). Fatal accidents predominated in the information and communication, and serious adverse events in professional, scientific and technical activities. The average value of absenteeism as a result of accidents at work was 46 days. Conclusions. The status of working conditions in the Podlasie Province was unsatisfactory. Preventive action should be carried out with particular emphasis on the private sector. Key words: health of workers, work environment, occupational risk, absence due to work accident Słowa kluczowe: zdrowie pracujących, środowisko pracy, zagrożenia zawodowe, absencja wypadkowa Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 569-576 www.phie.pl Nadesłano: 04.07.2013 Zakwalifikowano do druku: 08.07.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Magdalena Zalewska Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny w Białystoku ul. Szpitalna 37, 15-295 Białystok, Polska tel. +48 85 686 50 51, +48 85 686 50 49 fax +48 85 686 50 56, e-mail: mzalewska@o2.pl Wprowadzenie Środowisko pracy jest istotnym czynnikiem wpływającym na stan zdrowia populacji. Warunki zatrudnienia i rodzaj wykonywanej pracy mogą prowadzić do negatywnych skutków zdrowotnych [1, 2]. Zgodnie z ustawą z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związ-
570 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 569-576 ku z pracą, podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, ( ) czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia; w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy [3]. Przyczyny wypadków przy pracy są kwalifikowane jako: nieprawidłowe zachowania pracownika, niewłaściwa ogólna organizacja, brak lub niewłaściwe posługiwanie się czynnikiem materialnym, nieużywanie sprzętu ochronnego, niewłaściwe, samowolne zachowanie się pracownika i jego zły stan psychofizyczny [4]. Większość zdarzeń jest inicjowana przez ludzi w wyniku utraty kontroli nad zagrożeniem lub nad własnym zachowaniem. Są to głównie sytuacje, w których istotne znaczenie ma organizacja stanowiska pracy. Ze względu na poniesione skutki wypadki przy pracy klasyfikuje się jako: śmiertelne, ciężkie i lekkie [3]. Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. Lekki wypadek przy pracy to każdy inny wypadek nie mający znamion wypadku śmiertelnego i ciężkiego [3]. Zagrożenia zdrowia w miejscu pracy są bardzo ważnym wskaźnikiem zdrowia publicznego oraz rozwoju społeczno-ekonomicznego [5, 6]. Na całym świecie w wypadkach przy pracy ginie rocznie kilkaset tysięcy osób, a wiele milionów ludzi w ich następstwie staje się obciążone niepełnosprawnością. W Polsce w 2010 r. odnotowano 94 tysiące wypadków przy pracy, w których śmierć poniosło 444 osoby [7]. Niepokojącym jest fakt, że po 2005 r. odnotowuje się niekorzystne zmiany występujące w środowisku pracy [8], co w sposób pośredni i bezpośredni wpływa na kondycję zdrowotną populacji. Wypadki przy pracy przyczyniają się do utraty zdolności do wykonywania pracy, konsekwencją czego jest obniżenie jakości życia pracowników oraz ogromny koszt społeczny i ekonomiczny, który ponoszą wszyscy obywatele. Problematyka prewencji wypadkowej podlega szczególnej uwadze zarówno zespołów kierujących przedsiębiorstwami, jak i inspektorów pracy, osób zarządzających gospodarką narodową oraz polityków [9]. Podstawą działań profilaktycznych i odpowiedniej polityki w dziedzinie poprawy warunków pracy jest ocena sytuacji w zakresie wypadków przy pracy oraz analiza ich przyczyn i okoliczności. Informacje o wypadkach przy pracy (poza indywidualnymi gospodarstwami w rolnictwie) uzyskiwane są ze statystycznej karty wypadku przy pracy (symbol Z-KW). Zakres danych uwzględnionych w karcie w 2005 roku został częściowo zmieniony i dostosowany do Europejskiej Metodologii Statystyki Wypadków przy Pracy. Analizowanie rozmiarów, struktury, przyczyn oraz konsekwencji wypadków przy pracy umożliwia podejmowanie szeroko rozumianych działań prewencyjnych, zarówno w skali kraju, jak i na poziomie lokalnym [4]. Cel pracy Analiza występowania wypadków przy pracy z uwzględnieniem przyczyn i skutków w województwie podlaskim w latach 2005-2011. Materiał i metody W badaniu dokonano analizy wypadków przy pracy w województwie podlaskim z wyłączeniem wypadków w indywidualnych gospodarstwach rolniczych. Analiza została opracowana na podstawie danych o wypadkach przy pracy gromadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w okresie 2005-2011. Analizie poddano dane dotyczące poszkodowanych w wypadkach przy pracy według: płci, sektora gospodarki, Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), przyczyn i skutków wypadków, absencji wypadkowej. Do analizy zastosowano następujące współczynniki: współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem, który przedstawia liczbę osób poszkodowanych w wypadkach ogółem przypadającą na przeciętną liczbę osób zatrudnionych (bez zatrudnionych w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie oraz bez osób (uczniów) zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego) na 10 000 pracujących; współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem według sektorów własności wyrażający liczbę osób poszkodowanych w wypadkach ogółem w sektorze publicznym (prywatnym) przypadającą na przeciętną liczbę osób zatrudnionych (bez zatrudnionych w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie oraz bez osób (uczniów) zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego) na 10 000 pracujących; współczynnik ciężkości wypadkowej wyrażający liczbę wypadków śmiertelnych (ciężkich) przypadającą na liczbę wypadków ogółem na 1 000 wypadków; współczynnik absencji wypadkowej wyrażający łączną liczbę dni niezdolności do pracy przypada-
Zalewska M, Genowska A, Harasim E. Wypadki przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 571 jącą na liczbę osób poszkodowanych w wypadkach ogółem z wyłączeniem wypadków śmiertelnych. Tabele i ryciny dotyczące wypadków przy pracy zostały opracowane samodzielnie, z wykorzystaniem materiałów źródłowych. Wyniki W województwie podlaskim w latach 2005-2011 współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy wyniósł średnio 109/10 000 pracujących. Do 2008 r. współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy wykazywał tendencję wzrostową. W 2009 r. odnotowano znaczne obniżenie się współczynnika do 98/10 000 pracujących i była to najniższa wartość w analizowanym okresie. Po 2009 r. odnotowano niewielki wzrost współczynnika poszkodowanych w wypadkach przy pracy. W ostatnim roku analizowanego okresu wyniósł 106/10 000 pracujących. Trend współczynnika poszkodowanych przy pracy w latach 2005-2011 na terenie województwa podlaskiego przedstawia rycina 1. współczynnik na 10 000 pracujących 125 120 115 110 105 100 95 90 Ryc. 1. Współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Fig.1. Coefficient of victims of accidents at work in total in Podlaskie Z tabeli I wynika, że wśród poszkodowanych w wypadkach przy pracy dominowali mężczyźni. Obserwowano wzrost liczby poszkowanych mężczyzn do roku 2008, po którym nastąpiło obniżenie się wartosci odsetka o 4.9% w porównaniu do roku 2005. W kolejnych latach widoczny był nieznaczny wzrost odsetka poszkodowanych mężczyzn. Wśród kobiet obserwowano systematyczny wzrost liczby poszkodowanych we wszystkich analizowanych latach. Ogółem w analizowanym okresie wypadkom przy pracy uległo 10883 mężczyzn i 5213 kobiet. W latach 2005-2011 przeważały wypadki przy pracy w sektorze prywatnym i stanowiły średnio 64.3% wszystkich wypadków. Jak wynika z ryciny 2, współczynnik wypadków przy pracy w sektorze prywatnym wzrastał do roku 2008, w którym wyniósł 81/10 000 pracujących. W 2009 r. odnotowano wyraźne ob- Tabela I. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Table I. Victims of accidents at work in Podlaskie Zmiana w stosunku do roku Liczba wypadków przy pracy Rok 2005 [w %] mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety 2005 1443 679 0 0 2006 1599 756 10.8 11.3 2007 1712 739 18.6 8.8 2008 1788 854 23.9 25.8 2009 1373 710-4.9 4.6 2010 1481 717 2.6 5.6 2011 1487 758 3.0 11.6 współczynnik na 10 000 pracujących 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 sektor publiczny sektor prywatny Ryc. 2. Poszkodowani w wypadkach przy pracy według sektorów własności w woj. podlaskim w latach 2005-2011 Fig. 2. Victims of accidents at work in public and private sectors in Podlaskie niżenie się wartości współczynnika w tym sektorze do 61/10 000 pracujących. Po 2009 r. współczynnik osób poszkodowanych w sektorze prywatnym wzrastał i w 2011 r. osiągnął wartość 69/10 000 pracujących. Natomiast tendencja analogicznego współczynnika w sektorze publicznym była spadkowa i współczynnik był dwukrotnie niższy niż w sektorze prywatnym. W 2011 r. współczynnik poszkodowanych w wypadkach przy pracy w sektorze publicznym osiągnął wartość 37/10 000 pracujących. Tabela II przestawia udział w wypadkach przy pracy według płci w województwie podlaskim. W sektorze publicznym udział mężczyzn w wypadkach przy pracy w porównaniu do kobiet był podobny (odpowiednio 50.4% i 49.6%), natomiast w sektorze prywatnym wypadkom znacznie częściej ulegali mężczyźni niż kobiety (77.1% i 22.9%). Analizując działy gospodarki według PKD w latach 2005-2011 w województwie podlaskim najwięcej poszkodowanych w wypadkach przy pracy było zatrudnionych w przetwórstwie przemysłowym średnio 34.5% spośród wszystkich działów PKD. W tym dziale większość wypadków dotyczyła mężczyzn niż kobiet (41.3% vs. 20.3%). Wysoki odsetek wypadków odnotowano w dziale handel hurtowy i detaliczny
572 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 569-576 Tabela II. Odsetek wypadków przy pracy według sektorów własności w podziale na płeć w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Table II. Percentage of accidents at work in public and private sectors according to gender in Podlaskie Rok Sektor publiczny Sektor prywatny mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety 2005 53.91 46.09 76.61 23.39 2006 51.68 48.32 78.31 21.69 2007 52.39 47.61 78.55 21.45 2008 50.24 49.76 75.92 24.08 2009 48.04 51.96 76.82 23.18 2010 50.46 49.54 76.19 23.81 2011 46.26 53.74 77.06 22.94 oraz naprawa pojazdów samochodowych udział osób poszkodowanych przy pracy (średnio 13.8%), Wypadki te przeważały u kobiet niż u mężczyzn (16.3% vs. 12.6%). Stosunkowo wysokie obciążenie wypadkami występowało w dziale opieka zdrowotna i pomoc społeczna (10.6%), w którym również przeważały wypadki u kobiet niż mężczyzn (23.8% vs. 4.3%). Najniższy odsetek (poniżej 1%) odnotowano w działach: działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, informacja i komunikacja oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, a także w dziale górnictwo i wydobywanie (tab. III). Zgodnie z tabelą IV, najczęstszą przyczyną wypadków przy pracy w analizowanym okresie w województwie podlaskim było nieprawidłowe zachowanie się pracownika, które stanowiło średnio 54.3% ogółu przyczyn. Drugą przyczyną wypadków przy pracy był niewłaściwy stan czynnika materialnego (średnio 9.6% ogółu przyczyn), zaś kolejną przyczynę wypadków przy pracy stanowił brak lub niewłaściwe posługiwanie się czynnikiem materialnym (średnio 8.3% ogółu przyczyn). Najrzadziej występującymi przyczynami wypadków przy pracy były: nieużywanie sprzętu ochronnego oraz niewłaściwy stan psychofizyczny pracownika. Najczęstszym wydarzeniem powodującym uraz u poszkodowanych w wypadkach przy pracy w województwie podlaskim było zderzenie z lub uderzenie w nieruchomy obiekt (ryc. 3). Współczynnik poszkodowanych w wydarzeniach powodujących urazy w latach 2005-08 mieścił się w przedziale 39-45/10 000 pracujących i od 2009 r. obniżył się do poziomu 32/10 000 pracujących. Drugim co do częstości wydarzeniem, które spowodowało uraz było uderzenie przez obiekt w ruchu (średnio 22/10 000 pracujących). Współczynnik poszkodowanych z powodu tego typu wydarzeń systematycznie wzrastał do 2008 roku, w którym wyniósł 26/10 000 pracujących. W 2009 r. współczynnik obniżył się do poziomu 19/10 000 pracujących, natomiast w ostatnim roku analizowanego okresu wzrósł do 22/10 000 pracujących. Kontakt z przedmiotem ostrym, szorstkim, chropowatym był Tabela III. Odsetek poszkodowanych w wypadkach przy pracy według sekcji PKD w woj. podlaskim w latach 2005-2011 Table III. Percentage of victims of accidents at work by PKD in Podlaskie Podział sekcji według PKD 2007 Ogółem Mężczyźni Kobiety A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 1.58 2.03 0.63 B Górnictwo i wydobywanie 0.65 0.97 0.00 C Przetwórstwo przemysłowe 34.50 41.32 20.29 D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 1.99 2.67 0.59 elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych E dostawa wody; gospodarowanie ściekami 1.63 2.23 0.37 i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją F Budownictwo 8.02 11.57 0.65 G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa 13.81 12.60 16.29 pojazdów samochodowych H Transport i gospodarka magazynowa 6.06 7.86 2.34 I Działalność związana z zakwaterowaniem 0.90 0.48 1.78 i usługami gastronomicznymi J Informacja i komunikacja 0.23 0.21 0.26 K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 0.76 0.30 1.68 L Działalność związana z obsługą rynku 1.52 1.70 1.15 nieruchomości M Działalność profesjonalna, naukowa 0.44 0.43 0.47 i techniczna N Działalność w zakresie usług administrowania 2.65 2.67 2.67 i działalność wspierająca O Administracja publiczna i obrona 5.86 4.18 9.35 narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne P Edukacja 7.41 3.38 15.79 Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 10.62 4.29 23.82 R Działalność związana z kulturą, rozrywką 0.87 0.85 0.90 i rekreacją S,T,U* 0.48 0.26 0.96 (*): S Pozostała działalność usługowa; T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby; U Organizacje i zespoły eksterytorialne Tabela IV. Odsetek poszkodowanych w wypadkach przy pracy według przyczyn w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Table IV. Percentage of victims of accidents at work by causes in Podlaskie Przyczyna niewłaściwy stan czynnika 11.23 11.17 9.51 9.23 8.34 9.25 8.75 materialnego niewłaściwa organizacja 5.42 5.33 4.68 5.04 4.82 4.75 4.61 pracy niewłaściwa organizacja 5.28 4.96 5.17 5.21 4.70 5.84 5.17 stanowiska pracy brak lub niewłaściwe posługiwanie 8.70 8.49 8.19 8.08 7.95 8.18 8.28 się czynnikiem materialnym nieużywanie sprzętu 1.49 1.58 1.78 1.35 1.28 1.66 1.58 ochronnego niewłaściwe samowolne 7.01 6.76 7.74 6.26 6.52 6.36 6.42 zachowanie pracownika niewłaściwy stan psychofizyczny 3.97 4.70 3.99 3.28 3.49 2.68 2.84 pracownika nieprawidłowe zachowanie 51.07 51.80 54.35 57.19 56.37 54.78 54.70 pracownika inna przyczyna 5.83 5.22 4.60 4.37 6.52 6.50 7.65
Zalewska M, Genowska A, Harasim E. Wypadki przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 573 współczynnik na 10 000 pracujacych 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 zderzenie z/uderzenie w nieruchomy obiekt uderzenie przez obiekt w ruchu ogółem kontakt z przedmiotem ostrym, szorstkim, chropowatym obciążenie fizyczne lub psychiczne ogółem uwięzienie, zmiażdżenie ogółem kontakt z prądem, temperaturą, substancjami niebezpiecznymi Ryc. 3. Wydarzenia powodujące urazy u osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Fig. 3. Events causing injuries in victims of accidents at work in Podlaskie trzecim co do częstości wydarzeniem powodującym uraz, dla którego współczynnik stanowił średnio 17/10 000 pracujących. Tendencja współczynnika poszkodowanych w wyniku tego wydarzenia utrzymywała się na względnie stałym poziomie z niewielkim spadkiem w 2007 r. Rzadziej występowały urazy z powodu obciążenia fizycznego i psychicznego ogółem (średnio 12/10 000 pracujących), uwięzienia, zmiażdżenia ogółem (średnio 7/10 000 pracujących) oraz kontraktu z prądem elektrycznym, temperaturą, niebezpiecznymi substancjami (średnio 3/10 000 pracujących). Na podstawie ryciny 4 można stwierdzić, iż w województwie podlaskim w latach 2005-2011 współczynnik ciężkich wypadków przy pracy osiągał wyższe wartości niż współczynnik wypadków śmiertelnych (z wyjątkiem roku 2010). Współczynnik wypadków ciężkich systematycznie się obniżał do współczynnik na 1 000 wypadków ogółem 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 śmiertelne ciężkie Ryc. 4. Współczynnik śmiertelnych i ciężkich wypadków przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Fig. 4. Coefficient of fatal and serious accidents at work in Podlaskie roku 2008, w którym wynosił 9/1 000 wypadków ogółem i w porównaniu z rokiem 2005 obniżył się prawie dwukrotnie. W latach 2009-2011 wartość współczynnika ulegała wahaniom od 5-11/1 000 wypadków. Trend współczynnika poszkodowanych w wypadkach ze skutkiem śmiertelnym miał charakter fluktuacyjny. Najwyższą wartość odnotowano w roku 2010 (9/1 000 wypadków). Łącznie w badanym okresie w województwie podlaskim wypadkom ze skutkiem ciężkim uległo 174 osoby, natomiast ofiar śmiertelnych było 97. Uwzględniając działy PKD pod względem poszkodowanych w wypadkach przy pracy według skutków wypadków (tabela V), należy stwierdzić, iż średnio 98.21% osób odniosło lekkie obrażenia ciała. Wypadki śmiertelne w badanym okresie we wszystkich działach stanowiły średnio 0.86%, natomiast ciężkie 0.93%. Najwyższy odsetek osób poszkodowanych w wypadkach ze skutkiem śmiertelnym w województwie podlaskim odnotowano w sekcji informacja i komunikacja (3.6%). Drugą sekcją, w której odnotowano wysoki odsetek poszkodowanych wypadkach śmiertelnych było budownictwo (2.2%). Wypadków śmiertelnych nie odnotowano w sekcjach: B, E, I, L. Najwyższy odsetek osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy ze skutkiem ciężkim odnotowano w sekcji działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (3.5%). Na drugim miejscu odnotowano wypadki w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (2.5%). Natomiast wypadków ciężkich nie odnotowano w sekcjach: B, J, K, R, S, T, U. Wypadki Tabela V. Odsetek poszkodowanych w wypadkach przy pracy według skutków wypadków i sekcji PKD w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Table V. Percentage of victims of accidents at work by effects of accidents and by PKD in Podlaskie Sekcja PKD Wypadki śmiertelne Wypadki ciężkie Wypadki lżejsze A 1.72 2.51 95.77 B 0.00 0.00 100.00 C 0.26 1.42 98.31 D 1.17 0.71 98.12 E 0.00 1.17 98.83 F 2.18 2.15 95.67 G 0.68 0.73 98.59 H 1.57 1.45 96.97 I 0.00 1.06 98.94 J 3.57 0.00 96.43 K 0.71 0.00 99.29 L 0.00 0.99 99.01 M 0.89 3.47 95.64 N 1.59 0.18 98.23 O 0.21 0.94 98.85 P 0.09 0.64 99.28 Q 0.06 0.19 99.75 R 0.79 0.00 99.21 S,T,U 0.89 0.00 99.11 Oznaczenia sekcji PKD: jak w tabeli III
574 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 569-576 lżejsze dominowały w sekcji górnictwo i wydobywanie (100%), w pozostałych sekcjach odsetek wahał się od 95.6% do 99.8%. Wartość współczynnika absencji wypadkowej w województwie podlaskim w analizowanym okresie ulegała znacznym wahaniom (ryc. 5). W latach 2010 i 2011 średnia liczba dni absencji była niższa (odpowiednio 43 i 44), w porównaniu do lat poprzedzających. Średnia wartość absencji wypadkowej w badanym okresie wynosiła 46 dni. średnia liczba dni absencji na osobę poszkodowaą 48 47 46 45 44 43 42 41 Ryc. 5. Współczynnik absencji wypadkowej w województwie podlaskim w latach 2005-2011 Fig. 5. Coefficient of post-accident absenteeism in Podlaskie between 2005-2011 Dyskusja Przeprowadzona analiza dotycząca występowania wypadków przy pracy w województwie podlaskim dostarczyła informacji o przyczynach i skutkach ich powstawania. W latach 2005-2011 poziom wypadkowości w środowisku pracy w województwie podlaskim był wyższy niż w skali Polski (średnio 109 vs. 100/10 000 pracujących). Najniższe obciążenie odnotowano w województwie mazowieckim (57/10 000 pracujących), zaś najwyższe w warmińsko-mazurskim (138/10 000 pracujących). Informacje te wskazują na znaczne zróżnicowanie poziomu wypadkowości w środowisku pracy, a także niezadowalający stan warunków pracy występujący w województwie podlaskim. Na niekorzystne warunki wykonywania pracy w Polsce zwraca uwagę Europejska Fundacja Poprawy Warunków Pracy i Życia. Wyniki Europejskiego Badania Warunków Pracy 2010 wskazują, iż polscy pracownicy czują się bardziej zagrożeni warunkami pracy niż zatrudnieni w krajach Europy Centralnej i Zachodniej. W raporcie tym negatywny wpływ warunków pracy na własne zdrowie potwierdziło ponad 36% Polaków, przy średniej dla krajów UE wynoszącej 25% [10]. Z przeprowadzonej analizy wynika również, że do 2008 r. zarówno w województwie podlaskim, jak i w pozostałych województwach tendencja współczynnika była wzrostowa, co mogło świadczyć o pogarszaniu się warunków pracy w całym kraju. Zwiększona wypadkowość w środowisku pracy mogła wynikać z ożywienia gospodarczego powodującego wzrost poziomu zatrudnienia, które nie skutkowało optymalizacją warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Widoczny spadek poziomu współczynnika poszkodowanych w wypadkach przy pracy odnotowano w 2009 r. we wszystkich województwach. Sytuacja ta z kolei była konsekwencją kryzysu ekonomicznego związanego z załamaniem koniunktury, ograniczonymi możliwościami inwestycji w działalność gospodarczą, przez co nastąpiło zmniejszenie zatrudnienia [11]. Reakcja na kryzys ekonomiczny w województwie podlaskim i innych województwach była szczególnie widoczna poprzez zmniejszenie wypadkowości w sektorze prywatnym w 2009 r. W kolejnych latach tendencje ogólnego współczynnika wypadkowości, a także współczynnika wypadkowości w sektorze prywatnym we wszystkich województwach ponownie uległy pogorszeniu. W badanym okresie w całym kraju stwierdzono poprawę warunków pracy w sektorze publicznym, a zmiany gospodarcze nie wpłynęły znacząco na warunki pracy w tym sektorze. Wyniki te wskazują na konieczność prowadzenia działań profilaktycznych w środowisku ze szczególnym uwzględnieniem sektora prywatnego. Niekorzystne zdarzenia, jakie mają miejsce w środowisku pracy, są najczęściej związane z nieprawidłowym zachowaniem się pracownika. W województwie podlaskim odsetek takich zdarzeń kształtował się na poziomie 54.3%, podobnie jak w skali całego kraju (54.0%). Najwyższą częstotliwość odnotowano w województwie pomorskim (56.2%), a najniższą w zachodniopomorskim (50.6%). Duży udział tzw. czynnika ludzkiego wśród przyczyn wypadków wymaga intensyfikacji działań prewencyjnych w obszarze lepszego przygotowania pracowników do wykonywania zadań, informowania o zagrożeniach i ryzyku, przestrzeganiu właściwej organizacji stanowisk pracy oraz zapewnieniu lepszych warunków środowiska pracy. Niezmiernie ważne jest również utrzymywanie wysokiego poziomu higieny oraz dbałość o jakość wyposażenia technicznego [9, 12]. Ryzyko wypadków przy pracy jest ściśle związane z sekcjami gospodarki, a także z jej poziomem rozwoju w poszczególnych regionach. Największe rozpowszechnienie wypadków przy pracy występowało w sekcji przetwórstwo przemysłowe, w której odsetek wypadków w województwie podlaskim był niższy w porównaniu do poziomu ogólnopolskiego. Wśród mężczyzn odsetek wynosił odpowiednio 41.3% vs. 42.5%, a u kobiet 20.3% vs. 24.4%. Również wśród mężczyzn w województwie podlaskim widoczne były różnice w sektorze budownictwo (podlaskie 11.6% vs. Polska 13.0%). Różnice te mogły wynikać z usy-
Zalewska M, Genowska A, Harasim E. Wypadki przy pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 575 tuowania województwa podlaskiego w regionie mniej rozwiniętym gospodarczo i wyższym poziomem zatrudnienia w innych sekcjach. Przykładem tego może być znaczny odsetek wypadków, jaki stwierdzono u podlaskich kobiet w sekcji opieka zdrowotna i pomoc społeczna, który przewyższał poziom ogólnopolski (23.8% vs. 21.1%). W niektórych sekcjach sytuacja pod względem wypadkowości w województwie podlaskim była zdecydowanie niekorzystna. I tak na przykład w sekcji wytwarzanie i zaopatrywanie w energię oraz sekcji działalność związana z obsługą rynku nieruchomości u podlaskich mężczyzn występowało najwyższe rozpowszechnienie wypadkowości. Podobnie jak w sekcji edukacja u kobiet. Należy jednak podkreślić, że województwo podlaskie zajmowało również najkorzystniejszą pozycję spośród wszystkich województw. Najniższy odsetek wypadków zarówno u mężczyzn, jak i kobiet zanotowano w sekcji działalność profesjonalna, naukowa i techniczna. Podobnie wśród kobiet w sekcji dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami stwierdzono najniższe rozpowszechnienie wypadkowością w porównaniu do innych województw. Natomiast w sekcji górnictwo i wydobywanie wypadki u kobiet nie występowały. Powyższe wyniki wskazują na konieczność planowania działań profilaktycznych w środowisku pracy z uwzględnieniem specyfiki struktury gospodarki na poziomie lokalnym. Należy zwrócić uwagę, że warunki pracy w województwie podlaskim należą do najbardziej niekorzystnych w porównaniu do innych województw. Niebezpieczne warunki pracy dotyczą zarówno występowania wydarzeń powodujących urazy u osób poszkodowanych, jak również stopnia ciężkości wypadków. Średni współczynnik urazów z powodu zderzenia/uderzenia w nieruchomy obiekt w województwie podlaskim był najwyższy (38/10 000 pracujących) w porównaniu do skali kraju (24/10 000 pracujących). Podobnie średni współczynnik wypadków z skutkiem ciężkim osiągnął wartość maksymalną 11 poszkodowanych/1 000 wypadków i wartość ta występowała również w województwie małopolskim, świętokrzyskim i opolskim, przy średniej krajowej 9/1 000. Wypadki ze skutkiem ciężkim w województwie podlaskim były najbardziej rozpowszechnione w sekcjach przetwórstwo przemysłowe, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz administracja publiczna i zabezpieczenia społeczne w porównaniu do innych województw. Natomiast średni współczynnik wypadków śmiertelnych kształtował się na poziomie 6/1 000 wypadków (podobnie jak w województwie świętokrzyskim, pomorskim i opolskim), przy średniej ogólnopolskiej 5/1 000. Największe rozpowszechnienie wypadków śmiertelnych w województwie podlaskim dotyczyło sekcji informacja i komunikacja oraz działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca w porównaniu do innych województw. Niekorzystny stan warunków środowiska pracy wiąże się z występowaniem negatywnych skutków zdrowotnych oraz generowaniem kosztów utraty zdrowia, a także przedwczesnej umieralności. Absencja wypadkowa w województwie podlaskim w analizowanym okresie wynosiła średnio 45 dni i była wyższa od wartości średniego współczynnika dla Polski (42 dni). Najwyższy średni współczynnik absencji wypadkowej odnotowano w woj. świętokrzyskim (50 dni), natomiast najniższy w województwie lubuskim (37 dni). Koszty absencji w pracy powstałe w związku z niebezpiecznymi, szkodliwymi i uciążliwymi warunkami pracy są bardzo wysokie i oprócz aspektu humanitarnego odnoszą się do wymiaru ekonomicznego [13]. Straty wynikające z niekorzystnych warunków pracy można oszacować za pomocą kosztów świadczeń wypłacanych przez ZUS. Jak wynika ze statystyk w 2010 r. w Polsce przyznano 1579 rent z tytułu niezdolności do pracy w wyniku wypadku przy pracy oraz 326 rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Wydatki na świadczenia z funduszu wypadkowego wyniosły 5,07 mld PLN [7]. Wypadki przy pracy powodują również znaczne straty związane m.in. ze straconym czasem pracy, niższą wydajnością produkcji. W rezultacie są związane z znacznymi stratami w gospodarce, których koszty, według Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Bilbao, dla starych krajów członkowskich UE wynoszą od 2.6% do 5.9% PKB [14]. Oszacowania Banku Światowego wskazują, że 2/3 utraconych w wyniku warunków pracy zdrowych lat życia można było zapobiec poprzez wdrożenie programów ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracujących [15]. Jedną z przeszkód w doskonaleniu warunków pracy jest niski poziom świadomości w zakresie występowania czynników zagrożeń oraz ryzyka zawodowego, obserwowany zarówno wśród pracowników, jak i pracodawców [5]. Ponadto, słaba kondycja finansowa przedsiębiorstw wpływa na ograniczanie ich nakładów na bezpieczeństwo i higienę pracy. W sytuacji spowolnienia gospodarczego niektórzy pracodawcy uznają bezpieczeństwo pracy za obszar, na którym łatwo mogą zaoszczędzić. W celu optymalizacji społecznej w zakresie kształtowania warunków pracy należy podejmować działania dotyczące ograniczenia skali wypadkowości w miejscu pracy i rozszerzania działalności prewencyjnej. Działania te powinny polegać na pogłębianiu wiedzy i umiejętności kadry zarządzającej oraz systematycznym instytucjonalnym nadzorze nad warunkami pracy [16]. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, wyższa wypadkowość w środowisku pracy w województwie
576 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 569-576 podlaskim w porównaniu do poziomu ogólnopolskiego powoduje wyższe koszty absencji i jest znacznym obciążeniem dla budżetu ubezpieczeń społecznych i lokalnej gospodarki. Należy zatem podejmować działania skierowane na poprawę bezpieczeństwa w środowisku pracy, które angażują zarówno pracownika, pracodawcę oraz podmioty lokalne. Poprawa warunków pracy w województwie podlaskim wymaga działań długofalowych, z uwzględnieniem stałych szkoleń w zakresie bhp oraz edukacji z zakresu promowania kultury zapobiegania wypadkom przy pracy. Wnioski 1. Stan warunków pracy w województwie podlaskim w latach 2005-2011 był niezadowalający biorąc pod uwagę wydarzenia powodujące urazy, jak i stopień ciężkości wypadków. 2. Wśród poszkodowanych w wypadkach przy pracy dominowali pracownicy zatrudnieni w sektorze prywatnym i sektor ten należy traktować priorytetowo w całokształcie działań prewencyjnych. 3. Najczęstszą przyczyną zdarzeń wypadkowych było nieprawidłowe zachowanie się pracownika, stąd skutecznym narzędziem prewencji wypadkowej mogą być programy modyfikacji zachowań niebezpiecznych oraz kampanie informacyjne skierowane zarówno do pracownika, jak i pracodawcy. 4. Poprawa stanu bezpieczeństwa w środowisku pracy w województwie podlaskim powinna dotyczyć w szczególności prewencji urazów doznanych w wyniku zdarzeń wypadkowych, co pozwoli zmniejszyć koszty ponoszone z tego tytułu, a zatem wpłynąć na zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw. Piśmiennictwo / References 1. Benach J, Muntaner C, Santana V. Employment Conditions and Health Inequalities. Final Report to the WHO, Commission Social Determinants of Health 2007. 2. Antoniak M. Warunki pracy w Polsce na tle krajów UE wyniki Europejskiego Badania Warunków Pracy. Bezpiecz Pr 2011, 9: 26-28. 3. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dz.U. 2002 nr 199 poz. 1673 z późn zm. 4. Wypadki przy pracy w 2011 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 5. Brański B. Podstawy polityki ochrony zdrowia pracujących [w:] Medycyna i higiena pracy. Walusiak-Skorupa J (red). CMKP, Warszawa 2011: 5-13. 6. Rydlewska-Liszkowska I. Koszty chorób zawodowych i wypadków przy pracy w Polsce. Med Pr 2006, 57(4): 317-324. 7. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, Polska 2011. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011. 8. Wypadki przy pracy w 2009 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010. 9. Pietrzak L. Analiza wypadków przy pracy dla potrzeb prewencji. Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2007. 10. 5th European Working Conditions Survey. Technical Report. Working document for The European Foundation for the Improvement for Living and Working Conditions, Gallup Europe 2010. 11. Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych. Sedlak & Sedlak, Kraków 2009. 12. Ślawska G. Profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników. Prewen Rehabil 2012, 2 (28): 1-15. 13. Koszty społeczne wypadków przy pracy. ZUS, Warszawa 2013. 14. Rzepecki J. Społeczne koszty wypadków przy pracy w Polsce. Bezpiecz Pr 2012, 5: 20-23. 15. de Greef M. Benefits of Preventive Measures in Occupational Safety and Health BENOSH Project. XIX World Congress on Safety and Health at Work, September 11-15, Istanbul 2011. 16. Saganowska M. Edukacja w nadziei na bezpieczeństwo, czyli aktualne kształtowanie kompetencji z zakresu kultury bezpieczeństwa. General Professional Education 2011, 3: 34-39.