MUZEUM I INSTYTUT ZOOLOGII POLSKIEJ AKADEMII NAUK FRAGMENTA FAUNISTICA Fragm. faun. W arszaw a, 20X11 1996 3 9 15 207-221 M aria C i c h o c k a W odopójki (H ydracarin a) B agien B iebrzańskich A b stract. The paper presents w ater m ites (Hydracarina) of peat lands in B agna B iebrzańskie. 87 species of w ater m ites were collected in the following w ater habitats: peat ponds, sedges, tem porary forest reservoirs, tem porary field reservoirs, sm all perm anent w ater bodies, drainage ditches, ox-bow lakes, and the rivers: Biebrza, Narew, and W issa. The synecology and distribution of H ydracarina in these h ab itats were analysed. K ey words: Hydracarina, peat lands, Biebrza river. A uthor's address: Zakład Ekologii i O chrony Środowiska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn, POLAND WSTĘP F auna wodopójek torfowisk je st w Polsce poznana stosunkow o słabo. W dotychczas prowadzonych badaniach torfowiska były tylko jednym z elem entów analizowanego zróżnicowania środowiskowego. Są więc pewne dane n a tem at Hydracarina torfowisk Wielkopolski ( B ie s ia d k a 1972), Wyżyny Lubelskiej ( K o w a lik 1984), Pojezierza M azurskiego (B ie s ia d k a, C i c h o c k a, Z a w a l 1989), Wyżyny Łódzkiej ( B a z a n - S t r z e l e c k a 1963), Bieszczadów Zachodnich ( B ie s ia d k a, K o w a lik 1980) i Karkonoszy ( B ie s ia d k a, C i c h o c k a 1993). Nie prowadzono dotychczas żadnych b adań nad wodopójkami Bagien Biebrzańskich. Ten unikalny w skali Europy, bardzo rozległy obszar torfowisk niskich, który uzyskał niedawno sta tu s Parku Narodowego, je st pod względem hydrobiologicznym bardzo słabo poznany. Celem obecnej pracy je st przedstaw ienie wyników bad ań nad Hydracarina Bagien Biebrzańskich n a tle zróżnicowania środowiskowego torfowiska, tworzącego u k ład całościowy, zintegrow any z system em rzecznym.
208 M. Cichocka CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ B adaniam i objęły był Basen Biebrzy Dolnej tzw. Basen Południowy (rys. 1), obszar o długości około 30 i szerokości około 14 km. Rozciąga się on na południe od Osowca w kierunku Wizny, Kurpików i Strękowej Góry. Jego północną granicę stanow i szosa Grajewo-Białystok, a południow ą rzeka Narew. B asen Południowy je st najbardziej dzikim i pierwotnym fragm entem Bagien Biebrzańskich. Biebrza tworzy złożony system rzeczny z wieloma korytarzam i, m nóstwem odnóg i starorzeczy. W swym dolnym biegu płynie ona prawym obrzeżem kotliny, a po lewej stronie rozpościerają się rozległe torfowiska o powierzchni 21 tys. ha, wywierające wpływ na miejscowy klim at i poziom wód gruntow ych. 2^ Gugny Mocarze Rys. 1. M apa badanego terenu (num eram i oznaczono stanow iska).
Wodopój ki (H ydracarina) Bagien B iebrzańskich 209 C harakterystyczną cechą B asenu Południowego je st dobrze zachow ana po p rzeczn a strefow ość ekologiczna doliny zw iązana z zasięgiem wód wylewowych. C harakter stref ekologicznych zm ienia się stopniowo od górnych do dolnych części doliny. W górnym odcinku wyróżnia się strefę m ułową. C harakterystyczną cechą tego odcinka je st wyniesienie brzegów Biebrzy ponad poziom torfowiska, spowodowane nagrom adzeniem m ateriałów aluw ialnych naniesionych przez rzekę. Szeroka je st strefa szuw arów starorzeczy. Za szuw aram i rozciąga się strefa turzyc wysokich, dalej znajdują się turzycow iska m szyste i traw iaste, m echowiska i na brzegu kotliny w ysokopienne olsy. W olsach wody wylewowe utrzym ują się stosunkow o długo. W najniżej położonych częściach Basenu Południowego rozciąga się strefa madowa. U kład stref poprzecznych je st wykształcony podobnie w różnych przekrojach Bagien Biebrzańskich, jednak zróżnicowanie ilości osadzonego m ateriału niesionego przez rzekę powoduje pew ną mozaikowatość urzeźbienia terenu. Różnice wysokości czasem osiągają 1 m. Osady rzeczne tworzą łachy, wysepki i grzędy w yróżniające się z otoczenia odm iennym pokryciem roślinnym. W spółczesna szata roślinna Bagien Biebrzańskich ukształtow ała się głównie w wyniku naturalnych przem ian środow iska oraz działalności człowieka. O stry klim at i obecność wielkich obszarów torfowisk sprawiły, że zachow ało się tu wiele reliktów glacjalnych oraz elem entów pochodzenia północnego. Należą do nich Betula humilis, Salix lapponum, Calamagrostis neglecta, Pedicidaris sceplmm-carolinum, Polemoniam coeruleum, Saxifraga hirculus, Sw eertia perennis, Tńchophorum alpinum, wiele turzyc i innych roślin torfow iskow ych. Pewne elem enty charakterystyki opracow ano w oparciu o prace R ą k o w s k ie - GO (1983), O ś w i t a (1968) i ŻURKA (1984). Sieć w odna badanego terenu je st ściśle zintegrow ana z system em rzecznym. Głównymi rzekami są: Biebrza, Narew i W issa. W pobliżu tych rzek, a zwłaszcza Biebrzy tworzą się liczne starorzecza, które przy stanie wysokiej wody m ają łączność z rzekami. Przy wysokim, wiosennym stanie wody w ystępują liczne zbiorniki okresowe. Zasięg tych zbiorników oraz ich pow ierzchnia są uzależnione od wysokości wezbrań. W okresie, kiedy prowadzono badania w ezbrania wiosenne były stosunkow o niskie. W wyżej położonych częściach krawędziowych badanego terenu znajdują się zbiorniki bardziej odizolowane, kontaktujące się z innym i wodami tylko przy szczególnie wysokim stanie wód. Taki ch arakter m a system torfianek położonych przy północno-w schodniej kraw ędzi B asenu Południowego, leśne zbiorniki w pobliżu Carskiej Szosy, czy też trw ałe zbiorniki koło Laskowca. W badaniach uwzględniono wszystkie typy wód, składające się n a sieć hydrograficzną badanego terenu. Przegląd badanych typów wód 1. Torfianki (stanowisko 1). Duży system torfianek położony po lewej stronie Biebrzy wzdłuż Carskiej Szosy, rozciągający się od okolic Osowca w k ie ru n k u G ugien. W ielkość torfianek bardzo zróżnicow ana (3-250 m 2). W ięk
210 M. Cichocka szość zarośnięta je st przez torfowce (Sphagnum sp.), które przy brzegach tworzą pło nachodzące na lustro wody. Brzegi porasta Eriophorum sp. z zespołem roślinności charakterystycznej dla torfow isk w ysokich i przejściowych. Głębokość torfianek około 0,4-0,5 m. S potyka się też głębsze (0,5-1 m) 0 dnie torfowym nieporośniętym, wodzie brunatnej, zabarwionej od opadłych liści. 2. Turzycowiska (stanowisko 17). W ystępują po obu stro n ach Biebrzy. Po lewej stronie zajm ują rozległy, trudno dostępny obszar. B adane turzycowisko położone je st na prawym brzegu Biebrzy w oklicy wsi Sośnia n a północnym krańcu B asenu Południowego. J e s t to torfowisko niskie turzycowe z typową roślinnością i drobnym i oczkami wody utrzym ującym i się w m iesiącach w iosennych. 3. Leśne zbiorniki okresowe (stanowiska: 2, 3, 4, 24). Położone są w olsie po lewej stronie Biebrzy, przy szosie między G ugnam i a Laskowcem. Są one niezbyt głębokie (0,1-0,5 m), o wodzie brunatnej od opadłych liści i dnie zam ulonym. Ich roślinność tworzą: Scirpus silvaticus, Callitriche v e m a, C. autum nalis, Hottonia palustris, Iris pseudoacorus, Carex sp., Glyceria maxima, Caltha palustris. Stanowisko 24 je st zbiornikiem o charakterze dystroficznym. 4. Zbiorniki okresowe terenów otw artych (stanowiska: 7, 12, 16). Na terenie Bagien Biebrzańskich jest to szczególnie licznie reprezentow any typ wód. B adane zbiorniki położone s ą w rozlew iskach Biebrzy (stanow isko 7, 12) 1W issy (stanowisko 16). C harakterystyki morfometryczne są uzależnione od poziomu wody. Podłoże roślinne stanow ią głównie: Acorus calam us, Glyceria maxima, T ypha latifolia, Carex sp., C altha palustris, M yosotis palustris. 5. Drobne zbiorniki trw ałe (stanowisko 5). Zbiorniki trw ałe pochodzenia innego niż rzeczne są na terenie Bagien Biebrzańskich stosunkow o rzadkie i trudno je traktow ać jako typowy elem ent sieci wodnej. W badaniach uwzględniono tylko jeden z nich, położony koło Laskowca. J e s t to zbiornik śródpolny, od którego odchodzi rów melioracyjny. Dno zbiornika je st m uliste, woda rdzawa. W ystępuje tu Elodea canadensis, Potamogeton obtusifolius. Głębokość przy brzegu około 0,5 m. 6. Rowy melioracyjne (stanow iska 6, 22). Rowy m elioracyjne stanow ią pozostałość po lokalnych pracach m elioracyjnych. Ponieważ je s t to sztuczny, a więc nietypowy elem ent sieci wodnej, uwzględniono tylko dw a stanow iska położone koło miejscowości Laskowiec i Nowa Wieś Kolonia. Szerokość badanych rowów 1-2 m, głębokość 0,4 m. Zarośnięte s ą przez Glyceria maxima, Carex sp., M yosotis palustris, Potamogeton s p. 7. Starorzecza Biebrzy (stanowiska: 8, 9, 14, 18, 19, 20, 21). Stanow ią one najbardziej typowy elem ent sieci wód powierzchniowych badanego terenu. Najwięcej ich znajduje się w system ie Biebrzy. B adane starorzecza rozciągają się głównie po prawej stronie Biebrzy koło miejscowości Ruś, Burzyn, Szostaki, Mocarze. Jed n o uwzględnione starorzecze znajduje się po lewej stronie Biebrzy w okolicy Osowca. M ają one ch arak ter drobnych i średniej wielkości zbiorników eutroficznych. Największe b a d a n e sta ro rz e c za m ają
Wodopój ki (Hydracarina) Bagien B iebrzańskich 211 powierzchnię 1-1,5 ha. Roślinność je st bardzo zróżnicow ana. Z helofitów szczególnie duże znaczenie mają: Carex sp., Glyceria maxima, Sparganium erectum, Schoenoplectus lacustris, Hottonia paluslris. W śród elodeidów licznie reprezentow ane są: M yriophyllum sp., Ceratophyllum sp., Elodea canadensis i Stratiotes aloides. Na powierzchni wody najczęściej spotyka się Nuphar luteum, N ym phaea alba, Lemna tńsnlca, Lem na minor i Spirodela polyrrhiza. Głębokość badanych starorzeczy je st zróżnicowana. Najczęściej nie przekracza 1,5 m, ale niekiedy (koło Osowca) może dochodzić do 3 m. Dno jest najczęściej m uliste, ale w niektórych starorzeczach bywa piaszczyste, naw et ze znaczną ilością kam ieni. 8. Rzeki (stanow iska: 10, 11, 13, 15, 23). Uwzględniono trzy główne rzeki badanego terenu: Biebrzę (stanowiska: 11, 13), Narew (stanowiska: 10, 23) i W issę (stanow isko 15). Przy pobieraniu prób uw zględniono pełne zróżnicow anie środow iskow e b ad an y ch rzek, a więc strefę roślinności przybrzeżnej, roślinności zanurzonej oraz kam ieniste i piaszczyste bystrzyny. Na tle innych rzek nizinnych badane rzeki są dość jednorodne. MATERIAL I METODY B adania terenow e na terenie B asenu Południowego Bagien Biebrzańskich prowadzono w latach 1989-1992. Próby były pobierane w m iesiącach wiosennych, letnich i jesiennych przy pomocy standardow ego czerpaka hydrobiologicznego. Na 24 stanow iskach w najbardziej charakterystycznych środow iskach wodnych pobrano łącznie 114 prób, w których znaleziono 1375 wodopójek (1056 im agines i 319 deutonim f). OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA H \T)RACARINA BASENU POŁUDNIOWEGO BAGIEN BIEBRZAŃSKICH Na badanych stanow iskach zebrano 1056 osobników dorosłych należących do 87 gatunków i 319 deutonim f (tab. I). W stru k tu rze gatunkow ej przew ażają wodopójki z rodziny Arremiridae (23 gatunki, 417 osobników) i Pionidae (17 gatunków, 226 osobników). Na uw agę zasługuje du ża różnorodność g a tu n kowa rodziny Eylaidae (13 gatunków, 57 osobników). Wiele gatunków z rodzaju Eylais L a t r. uznanych je st za formy reliktowe i niezwykle rzadkie (np. E. curvipons, E. discreta, E. muliła). W rodzinie H ydryphantidae stw ierdzono w ystępow anie 8 gatu n k ó w i stosunkow o d u ż ą liczbę osobników (111). Pozostałe rodziny: Hydrachnidae, Limnocharidae, Piersigiidae, Thyadidae, H ydrodrom idae, Lebertidae, Hygrobalidae, Unionicolidae c h a ra k te ryzują się m ałą liczbą gatunków i niską ich liczebnością. Ogólnie m ożna powiedzieć, że wodopójki Bagien B iebrzańskich c h a ra k teryzują się niską liczebnością. W zebranym m ateriale aż 64 gatunki występowały w liczbie poniżej 10 osobników, 14 gatunków charakteryzow ało się liczebnością od 30 do 10 osobników. Liczebność 6 gatunków zawierała się
G atu n ek Tabela I. W ystępowanie w odopójek (H ydracarina) w różnych typach wód Liczba osobników Torfowiska torfia -nki S taro rzecza Biebrzy turzycow iska Leśne zbiorniki okresowe Zbiorniki okresowe terenów otw ar -tych Zbiorniki trwałe Rowy m elioracyjne 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H ydrachna cruenta M u ll. 9 9 H ydrachna globosa (G e e r ) 2 2 H ydrachna incognita Va jn st. 1 1 Lim nochares aquatica (L.) 1 1 2 Eylais curuipons S o k. 3 3 Eylais discreta Ko e n. 1 1 Eylais extendens (M u ll.) 5 4 9 Eylais tullgreni T h o r 1 1 Eylais ham ata Ko e n. 1 1 Eylais muelleri Ko e n. 3 1 4 Eylais m utila K o e n. 1 1 Eylais rim osa P ie r s. 8 2 1 1 1 Eylais seto sa Ko e n. 3 3 Eylais soari P ie r s. 1 4 5 Eylais tantila Ko en. 1 1 Eylais triarcuata PlERS. 1 3 4 Eylais undulosa Ko e n. 10 2 1 13 Piersigia interm edia W il ia m s. 1 1 H yd ryp h a n tes dispar (S c h a u b.) 1 1 2 H ydryphantes hellichi THON 3 3 H ydryphantes nonundulatus V ie t s 1 1 H ydryphantes perouiensis U d a l z. 1 1 H ydryphantes planus T h o n 14 21 3 1 23 13 75 H ydryphantes ruber (Gee r ) 17 1 1 19 H ydryphantes tenuipalpis T h o n 5 1 6 Rzeki Biebrza Narew Wissa Razem
T abela I. c.d. 1 I 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H ydryphantes lhoni PlERS. 1 1 2 4 Thyopsis cancellata (Pr o tz.) 1 1 T hyas barbigera VlETS 1 7 2 10 T hyas direm pta Ko e n. 2 2 T hyas pachystom a Ko e n. 8 1 2 1 1 13 E u th ya s truncata (Ne u m.) 6 1 7 H ydrodrom a despiciens (M u l l.) 2 2 5 2 7 Lebertia insignis N e u m. 2 8 14 4 4 6 Lim nesiafulgida Ko c h. 1 1 Lim nesia ja c ze w sk ii B i e s. 2 4 7 4 9 Lim nesia m aculata (MULL.) 8 8 Lim nesia undulata (M u l l.) 1 1 H ygrobates calliger P ie r s. 7 1 8 H ygrobates Jluviatilis (Str o m.) 4 4 H ygrobates longipalpis (Her m.) 1 1 1 8 1 1 H ygrobates longiporns T h o r 2 2 A tractides nodipalpis T h o r 2 8 10 A tractides ovalis Ko e n. 1 1 Unionicola crassipes (Mu l l.) 2 5 2 5 Unionicola inusitata Ko e n. 1 1 N eum ania im itata Ko e n. 1 1 2 N eum ania papillosa (S o a r) 1 1 Piona alpicola (Neu m.) 1 1 2 Piona clauicomis (M u l l.) 3 18 3 2 4 Piona coccinea (Ko c h ) 1 1 2 Piona conglobata (Ko c h ) 1 1 Piona neum ani (Ko e n.) 3 3 Piona nodata (M u ll.) 4 2 4 3 3 3 1 1 19 Piona obturans (Pie r s.) 2 2 Piona pusilla (Ne u m.) 1 3 1 3 8 Piona stjoerdalensis (Th o r ) 5 5 Piona variabilis (Ko ch ) 9 9 Piona longipalpis (Kr e n d.) 1 i i H ydrochoreutes kram eri P ie r s. 7 7
Tabela I. c.d. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tiphys bullatus (Th o r ) 1 1 Tiphys ensifer (Ko e n.) 3 1 2 4 10 Tiphys latipes (M u l l.) 1 1 10 1 4 1 2 6 Pionopsis lutescens (Her m.) 1 1 Forelia variegator (Ko c h ) 5 5 Arrenurus ajfinis Ko en. 1 1 Arrenurus albator (Mu ll.) 1 1 Arrenurus batillifer Ko en. 4 1 5 Arrenurus bicuspidator B er l. 8 1 3 6 3 1 47 Arrenurus bifidicodulus PIERS. 3 1 2 1 2 7 3 4 Arrenurus bisulcicodulus Pie r s. 3 6 8 1 2 4 7 Arrenurus bruzelii Ko e n. 1 1 Arrenurus cuspidator (M u ll.) 1 5 6 1 1 5 9 Arrenurus fim briatus Ko e n. 1 1 Arrenurus globator (M u ll.) 1 31 2 2 5 4 Arrenurus inexploratus VlETS 4 2 1 1 8 Arrenurus integrator (M u ll.) 1 1 Arrenurus m aculator (Mu ll.) 1 9 10 Arrenurus m ediorotundatus T ho r 1 1 Arrenurus papillator (M u ll.) 4 4 A rrenurus pustulator (M u ll.) 1 1 A rrenurus radiatus P ie r s. 3 3 Arrenurus sinuator (M u l l.) 1 1 Arrenurus stecki Ko en. 5 5 Arrenurus tetracyphus P ie r s. 16 5 21 Arrenurrrus tricuspidator (M u ll.) 4 1 5 A rrenurus truncatelus (M u ll.) 4 1 1 6 Arrenurus tubulator (M u ll.) 1 1 Razem im agines 5 5 1 6 9 1 1 9 14 2 11 4 7 4 5 7 3 6 3 8 1 0 5 6 H ydracarina sp. deutonim fy 1-13 8 5 9 2 0 13 3 4 5 10 3 3 1 9 Im agines + deutonim fy 6 5 182 2 0 4 151 21 6 0 7 1 0 2 4 6 41 1 3 7 5
Wodopój ki (H ydracarina) Bagien B iebrzańskich 2 15 w przedziale 60-30 osobników. Jed en gatunek liczył 75 osobników i dwa gatunki wystąpiły w liczebnościach powyżej 100 osobników (rys. 2). Najliczniejszym gatunkiem był Arrenurus bicuspidator (13,9% zebranego m ateriału). Stosunkow o liczne są także Piona nodata (11,3%) i H ydryphantes planus (7,1%). liczebnotć liczba gatunków 300 250 200 150 100 50 10 20 30 40 50 60 70 ~ r ~ i---------------------------- 1--------------------------- 1----------------------------1----------------------------1---------------------------------- 1----- 1 i 1 > 1 1 klasy liczebnoici < 10 osobników = 10-3 0 EEEEEE 3 1-6 0 = = = = = = = = = = = = = = = = = = I >100 - średnia liczebność gatunku Rys. 2. S tru k tu ra liczebności gatunków. Najwięcej wodopójek znaleziono w starorzeczach Biebrzy (rys. 3). Zebrano tu 44 gatunki o łącznej liczebności 44,1% wszystkich zebranych wodopójek. Drugim środow iskiem o dużym zróżnicowaniu gatunkow ym (34) był trwały zbiornik śródpolny. Znaleziono tu 11% Hydracarina. W rzekach zebrano 24 gatunki wodopójek o liczebności 13,8%. W zbiornikach okresowych leśnych stw ierdzono występowanie 19 gatunków o łącznej liczebności stanowiącej 13,2% zebranego m ateriału. Podobnie w zbiornikach okresowych otw artych - 18 g a tu n k ó w - 14,8% zebranych wodopójek. Bardzo ubogą fa u n ą charakteryzow ały się rowy melioracyjne - 9 gatunków - 2,3% zebranego m ateriału i zbiorniki typowo torfowiskowe - 4 gatunki - 0,8% Hydracarina. WYSTĘPOWANIE HYDRACARINA W RÓŻNYCH TYPACH WÓD Torfowiska F au n a wodopójek w torfiankach i turzycow iskach niskich była nieliczna (rys. 3). Znaleziono tylko cztery gatunki w liczbie 11 osobników. G atunki w ystępujące n a torfowiskach to wodopójki tyrfofilne i należące do fauny wiosennej (rys. 4 A, B). G atunkiem tyrfofilnym je st Arrenurus Stecki, który łowiony był tylko w torfiankach. J e s t to gatunek charakterystyczny dla wód kw aśnych i pospolicie występuje na torfowiskach, zwłaszcza wśród mchów. W faunie wodopójek turzycowisk (torfowiska niskie) występowały tylko gatunki w iosenne: H ydryphantes thoni, Thyas barbigera i Tiphys ensifer.
216 M. Cichocka Leśne zbiorniki okresow e W czterech badanych zbiornikach zebrano 19 gatunków w liczbie 182 osobników, co stanow i 13,2% zebranego m ateriału (rys. 3). Główny elem ent fauny wodopójek zbiorników okresow ych leśnych sta n o w ią g a tu n k i w iosenne (rys. 5 A, B). G atunkam i najliczniejszymi są tu Piona nodata i Arrenurus bisulcicodulus. Liczne s ą także g a tu n ZOO ZT ki z rodzajów H ydryphantes KOCH, Thyas K o c h i Tiphys K o c h. ZOL Nieznaczny udział m ają tu gatunki tyrfofilne i eurytopowe drobnozbior- T SB Rys. 3. W ystępowanie H ydracańna w różnych siedliskach Bagien B iebrzańskich (ZOL - zbiorniki okresowe leśne, ZOO - zbiorniki okresowe terenów otw artych, ZT - zbiorniki trwale, RM - rowy melioracyjne, SB - starorzecza Biebrzy, R - rzeki, T - torfowiska). Zbiorniki okresow e terenów otw artych nikowe. Z asługują one jed n a k na szczególną uwagę. Reliktowy tyrfofilny gatunek Piersigia intermedia został znaleziony w olsie w okolicy Gugn, a drobnozbiornikowy bardzo rzadki w Polsce E ylais triarcuata odnotow a no w olsie w okolicy Laskowca. Z czterech badanych zbiorników leśnych najw iększym zróżnicowaniem gatunkow ym i najw iększą liczebnością fauny wodopójek charakteryzują się dwa zbiorniki w okolicy Gugn (stanow iska 2, 3). W środow iskach tych złowiono 18 gatunków w liczbie 204 osobników, co stanow i 14,8% zebranego m ateriału (rys. 3). Podobnie ja k w zbiornikach leśnych dom inuje fauna wiosenna, która stanow i 72,2% gatunków i aż 93,2% liczby osobników (rys. 6A, B). Najliczniejszym gatunkiem była Piona nodata. Licznie reprezentow ane były H ydryphantoidea oraz Piona clavicom is, Tiphys latipes, Arrenurus bisulcicodulus. W szystkie te gatunki stanow ią elem ent wiosenny. Elem ent tyrfofilny stanow ią dwa gatunki: Lim nesia ja c ze u sk ii i Piona alpicola, a elem ent eurytopowy drobnozbiornikowy trzy gatunki: Pona neum anii, P. pusilla i Arrenurus globator. Z trzech badanych zbiorników na uwagę zasługuje zbiornik w okclicy W ierciszewa (stanowisko 7), charakteryzujący się najw iększą różnorodnością gatunkow ą i najw iększą liczebnością wodopójek. Zbiornik trwały W badanym zbiorniku śródpolnym w Laskowcu stw ierdzono obecność 34 gatunków wodopójek. Złowiono 151 osobników, co stanow i 11% zebranego m ateriału (rys. 3). Dominuje tu fauna euiytopow a drobnozbiornikow a (iys. 7A, B). Duże znaczenie m a też fau n a w iosenna. W odopójki tyrfofilne craz
Wodopój ki (Hydracarina) Bagien B iebrzańskich 2 1 7 inne odgrywają niewielką rolę. Najliczniejszymi gatunkam i są: Piona nodata - elem ent fauny wiosennej i Arrenurus globator - elem ent fauny euiytopowej drobnozbiornikow ej. Na tym stanow isku odnotowano duże zróżnicowanie gatunkow e w rodzaju Arrenurus DUGES (10 gatunków ). Na szczególną jed n ak uw agę zasługuje znalezienie aż 12 gatunków z rodzaju Eylais L a t r. w łącznej liczbie 40 osobników. Rowy m elioracyjne Wodopójki pochodzące z dwóch rowów m elioracyjnych stanow ią tylko 2,3% zebranego m ateriału (rys. 3). Znaleziono tu 31 osobników należących do 9 gatunków. Głównym elem entem faunistycznym są wodopójki wiosenne. Mniejsze znaczenie m a fauna eurytopowa drobnozbiornikow a oraz wodopójki inne (rys. 8 A,B). W szystkie gatunki charakteryzują się n isk ą liczebnością. W rowie m elioracyjnym przylegającym do zbiornika trwałego w Laskowcu (stanowisko 6) znaleziono tylko dwa osobniki Eylais rimosa - gatu n k u dość licznego na stanow isku 5. Pozostałe gatunki występowały w rowie melioracyjnym w okolicy Nowej Wsi Kolonia. Rys. 4. Analiza synekologiczna Hyd.raca.rina torfowisk (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (T - gatu n k i tyrfofilne, FW - gatunki fauny wiosennej). Rys. 5. Analiza synekologiczna H ydracarina zbiorników okresowych leśnych (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (T - gatunki tyrfofilne FW - g atunki fauny wiosennej, ED - gatunki eurytopowe drobnozbiornikow ej. INNE Rys. 6. Analiza synekologiczna Hydracarina zbiorników okresow ych terenów otw artych (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (T - gatunki tyrfofilne, ED - gatunki eurytopowe drobnozbiom ikow e, FW - gatunki fauny wiosennej). Rys.7. Analiza synekologiczna H ydracarina zbiorników trwałych (%): A - s tru k tu ra g atu n kowa, B - liczebność (T - gatunki tyrfofilne, FW - gatunki fauny w iosennej, ED - gatunki eurytopowe drobnozbiom ikow e, INNE - gatunki o niesprecyzow anych w ym aganiach ekologicznych).
218 M. Cichocka Starorzecza Biebrzy Wodopójki starorzeczy stanow ią 44,1% zebranego m ateriału (rys. 3). C harakteryzują się stosunkow o dużym zróżnicowaniem gatunkow ym - 44 gatunki i znaczną liczebnością - 607 osobników. Stwierdzono tu występowanie gatunków eurytopowych drobnozbiom ikow ych, fauny wiosennej, gatunków jeziornych, reofilnych, tyrfofilnych i tzw. innych (rys. 9 A, B). Fauna eurytopow a drobnozbiornikow a stanow i 47,7% gatunków starorzeczy. G atunki te charakteryzują się stosunkow o niską liczebnością (łącznie 35,8% liczby osobników zebranych w starorzeczach). Należą do tej grupy Hydrachna cruenta, pięć gatunków z rodzaju Eylais L a t r., H ydrodroma despiciens, Lim nesia fulgida, L. maculata, cztery gatunki z rodzaju Piona K o c h, Pionopsis lutescens i 7 gatunków z rodzaju Arrenurus D u g e s. cl Rys.8. Analiza synekologiczna H ydracarina rowów m elioracyjnych (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (FW - gatunki fauny w iosennej, ED - gatunki eurytopow e drobnozbiom ikow e, INNE - g atu n k i o niesprecyzow a- nych w ym aganiach ekologicznych). Rys. 9. Analiza synekologiczna H ydracarina starorzeczy (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (ED - gatunki eurytopowe drobnozbiornikowe, R - reobionty i reofile, J - gatunki jeziorne, INNE - gatunki o niesprecyzow anych w ym aganiach ekologicznych, T - gatunki tyrfofilne FW - gatunki fauny wiosennej). Drugie miejsce pod względem zróżnicowania gatunkow ego stanow i fauna w iosenna (25%). J e s t ona również stosunkow o mało liczna i stanow i 13,3% liczebności. Faunę w iosenną stanow ią gatunki z rodzajów: H ydrachna M u l l., H ydryphantes K o c h, Thyas K o c h, Tiphys K o c h, Arrenurus DUGES. G atunki tyrfofilne stanow ią 11,36% gatunków wodopójek starorzeczy, o łą cznej liczebności 11,38% zebranego tu m ateriału. Najliczniejszym gatunkiem je st Lim nesia ja cze w sk ii w ystępująca najliczniej na stanow isku 9 koło Rusi. Inne gatunki tyrfofilne o małej liczbności to Limnochares aquatica, Piona alpicola, Arrenurus papillator i A. pustulator. G atunki jeziorne stanow ią 6,8% ogólnej liczby H ydracarina, o liczebności 6,9%. Najliczniejszym gatunkiem je s t tu Unionicola crassipes, w ystępująca najliczniej w starorzeczu w Osowcu, zbiorniku o charakterze małego jeziorka. G rupa gatunków tzw. inne o bliżej nie sprecyzowanych w ym aganiach ekologicznych stanow i 6,8 %, ale o stosunkow o wysokiej liczebności (32,2%). O ta k wysokiej liczebności decyduje A rrenurus bicuspidator, któ iy je s t n a j liczniejszym gatunkiem w starorzeczah i w ystępuje niem al na w szystkich badanych stanow iskach. Dość licznym gatunkiem tej grupy je st Arrenurus tetracyphus.
Wodopój ki (Hydracarina) Bagien B iebrzańskich 219 Najmniejszy udział m ają gatunki reofilne. Należy tu tylko jeden gatunek H ygrobates longipalpis. W starorzeczach znaleziono 17 gatunków, które nie występowały w żadnych innych środow iskach. Spośród badanych starorzeczy najwięcej gatunków (20) i najwięcej osobników (137) znaleziono w starorzeczu koło Rusi (stanowisko 9). Innymi stanow iskam i o bogatej faunie są dwa starorzecza w Szostakach, gdzie łącznie złowiono 24 gatunki. Rzeki W rzekach znaleziono 189 osobników należących do 25 gatunków, co stanow i 13,8% zebranych tu Hydracarina (rys.3). W trzech badanych rzekach liczba gatunków je st mniej więcej równa. W Biebrzy znaleziono 12 gatunków, w Narwi - 11, a w W issie - 14. Najwięcej wodopójek pochodzi z Biebrzy (102 osobniki). W Narwi zebrano 46 osobników Hydracarina, a w W issie - 41. Skład gatunkow y wodopójek tych rzek nawiązuje do fauny starorzeczy, ze zwiększonym elem entem reofilnym (rys. 10 A, B). F auna reofilna i reobiontyczna stanow i 30,8% gatunków zebranych w rzekach i stanow i 64,8 % gatunków wszystkich wodopójek rzek. Najliczniejszym reobiontem je st Lebertia insignis, obecna w trzech rzekach. Ponadto występowały tu cztery gatunki z rodzaju Hygrobates KOCH, Atractides nodipalpis, Neum ania papillosa i N. imitata. Rys. 10. A naliza synekologiczna H ydracańna rzek (%): A - stru k tu ra gatunkow a, B - liczebność (R - reobionty i reofile, J - gatunki jeziorne, FW - gatunki fauny w iosennej, ED - gatunki eurytopowe drobnozbiom ikow e, INNE - gatunki o niesprecyzow anych w ym aganiach ekologicznych). Elem ent eurytopwy drobnozbiornikowy stanow i 43,6% gatunków i 12,9% osobników. W szystkie gatunki m ają stosunkow o nisk ą liczebność. Znaczącym elem entem są gatunki wiosenne, wśród których najliczniejszym je st H ydryphantes planus. Elem ent jeziorny stanow i 7,7% gatunków rzek o niskiej liczebności - 2,3%. Zalicza się do tej grupy złowione tu A tractides oualis i Piona obturbans. G rupa gatunków tzw. inne stanow i 11,6% liczby gatunków znalezionych w rzekach i 6,8% liczebności. Należą do nich licznie spotykany w s ta ro rzeczach Arrenurus bicuspidator, a także A. tetracyphus i A. tricuspidator.
220 M. Cichocka OGÓLNY POGLĄD NA FAUNĘ WODOPÓJEK BAGIEN BIEBRZAŃSKICH F auna wodopójek Bagien Biebrzańskich je st stosunkow o uboga i to zarów no pod względem zróżnicow ania gatunkow ego, ja k i liczebności. Zważając na torfowiskowy charakter Bagien B iebrzańskich szczególnie ubogi je st elem ent tyrfofilny - tylko 8 gatunków. W porów naniu z torfiankam i i turzycowiskam i Pojezierza M azurskiego (CICHOCKA, dane niepublikowane) zróżnicowanie gatunkow e i liczebność gatunków tyrfofilnych je s t drastycznie niska. W porów naniu z innym i rzekam i nizinnym i bardzo uboga je s t fauna typowo rzeczna. W Biebrzy, Narwi i W issie odnotowano zaledwie 8 gatunków, które m ożna uznać za elem ent reofilny i reobiontyczny. Tym czasem w Wełnie położonej na Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej stwierdzono 16 gatunków ( B ie s ia d k a 1970) a w Pasłęce - 40 ( C i c h o c k a 1996). Przyczną tak małego zróżnicowania gatunkowego reofili i reobiontów je s t praw dopodobnie niskie ph wody w badanych rzekach. F auna wodopójek Bagien Biebrzańskich koncentruje się głównie w sta ro rzeczach. Ten typ wód odgrywa niewątpliwie istotną rolę w całościowej stabilizacji fauny wodopójek badanego terenu i ukształtow aniu się jej odrębności w stosunku do terenów otaczających. Na podkreślenie zasługuje duża liczebność i zróżnicowanie gatunkow e fauny wodopójek starorzeczy. Skład gatunkow y je st zasadniczo odm ienny od starorzeczy południowej Polski badanych przez B i e s i a d k ę (1979), B i e s i a d k ę i K o w a l ik a (1980) i K o w a l ik a (1980). Biorąc pod uw agę odm ienność fau n wodopójek terenów górskich i wyżynnych, z jednej strony, oraz terenów nizinnych, z drugiej strony, te różnice są w pełni zrozum iałe. C harakterystyczną cechą większości analizow anych typów wód je st duży udział wodopójek fauny wiosennej oraz gatunków drobnozbiornikow ych o d u żej eurytopowości. W ynika stąd, że fauna Hydracarina badanego terenu m a ch arak ter całościowy i zachodzi intensyw na wym iana faunistyczna pomiędzy różnymi typam i wód. Główny m echanizm integracji faunistycznej wynika z regularnych w ahań poziomu wody, czego skutkiem je st okresowe połączenie wszystkich wód położonych na terenie zalewowym. Duża pow ierzchnia okresow ych zalew isk je s t przyczyną silnego rozwoju fauny w iosennej i rozproszenie tej fauny po w szystkich typach wód. PIŚMIENNICTWO Bazan-Strzelecka H. 1963. A ttem ps at analysis of groupings of w ater m ites (Acari, H ydrachnellae) in ox-bow Lake and a pond after peat-digging. Ekologia pol., W arszaw a, 11: 521-530. B iesiadka E. 1970. Wodopójki (Hydracarina) dolnego biegu rzeki Wełny. Fragm. faun.. W arszawa, 16: 43-55. B iesiadka E. 1972. Wodopójki (Hydracarina) W ielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr. Przyr. wielkop. Parku nar., Poznań, 5, 3: 1-102. B iesiadka E. 1979. Wodopójki (Hydracarina) Pienin. Fragm. faun., W arszawa, 24: 97-173.
Wodopój ki (H ydracarina) Bagien B iebrzańskich 221 B iesiadka E., Cichocka M. 1993. Środowiskowe rozm ieszczenie w odopójek (Hydracarina) w K arkonoszach. Geoekologiczne Problemy Karkonoszy. Część II. Ekologia roślin i zwierząt. Wyd. Uniw. Wrocl., Wrocław, pp. 275-283, B iesiadka E., Cichocka M., Zawal A. 1989. Nowe i rzadsze w faunie Polski gatunki wodopójek (Hydracarina) z Pojezierza M azurskiego. Prz. zool., Wrocław, 33: 237-242. B iesiadka E., Kowalik W. 1980. W ater m ites (Hydracarina) of the w estern Bieszczady m ountains. 1. S tag n an t w aters. Acta hydrobiol., Kraków, 22: 279-289. Cichocka M. 1996. W odopójki (Hydracarina) rzeki Pasłęki. Fragm. faun., W arszaw a,.39: 179-205. Kowalik W. 1980. W odopóki (Hydracarina) wód astatycznych Lubelszczyzny. Ann. UMCS. C. Lublin, 35: 343-364. Kowalik W. 1984. S tudia faunistyczno-ekologiczne nad wodopójkam i (H ydracarina) południowow schodniej Polski. Rozpr. nauk. AR, Lublin, 83: 1-67. O świt J. 1968. Strefowy układ zbiorowisk roślinnych jako odzwierciedlenie stosunków w odnych w dolinie dolnej Biebrzy. Zesz. probl. Post. Nauk. roln.. W arszawa, 83: 217-232. Rąkowski G. 1983. Bagna B iebrzańskie. Przewodnik, W arszawa, 108 pp. ŻUREK S. 1984. Relief, geologie, stru ctu re and hydrography of the Biebrza ice m arginal valley. Pol. Ekol. Study. W arszawa, 10: 239-251. SUMMARY [Title: W ater m ites (H ydracadna) of peat lands in Bagna Biebrzańskie] A study on w ater m ites of peat lands in the Biebrza valley w as carried from 1989 to 1992. Sam ples were taken at 24 sites in the m ost typical w ater habitats: peat ponds, sedges, tem porary forest reservoirs, tem porary field reservoirs, sm all perm anent w ater reservoirs, drainage ditches, ox-bow lakes, and in the rivers Biebrza, Narew, and W issa (Fig. 1). 1,056 ad u lts of 87 species and 312 deutonym phs were collected (Tabled). The species stru c tu re w as dom inated by 23 species of the family Arrenuridae. The m ost ab u n d a n t w ater mites: Arrenurus bicuspidator (13,9% of all the collected w ater mites), Piona nodata (11,2%), and H ydryphantes planus (7,1%). W ater m ites were the m ost num erous in ox-bow lakes of the Biebrza - 44 species w hich m ade 44,1% of all collected w ater m ites (Fig. 3). All synecological elem ents of w ater m ites including: tyrphophilous, euiytopic stagnophilous, rheophilous species, lake species, spring fauna, and species with undefinable h ab itat requirem ents were recorded there (Rys. 4-10). A sm all field reservoir in Laskowiec appeared to be worthy of note because as m any as 12 species of the genus Eylais L a t r. were collected in it. Some of species e.g: Eylais tullgreni, E. muelleri, E. tantila and E. tdarcuata are considered to be extrem aly rare. The rheobiotical and rheophilous fauna of w ater m ites of the rivers investigated w as very poor, probably due to the low ph of the water. Tyrphophilous species were not num erous either (8), even though the hab itat conditions seem ed to be favourable for them. The overall conclusion is th at the w ater m ite fauna of peat lands of the Biebrza valley is poor both in respect of species diversity and num bers. The m ost a b u n d a n t is the spring and euiytopic w ater mite fauna occurring in different sta g n a n t w aters. R edaktor pracy - dr W. Mikołajczyk