Alina Kowalska Włodzimierz Stelmach Wojciech Drygas

Medycyna Pracy 2009;60(1):21 25 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Alina Kowalska Włodzimierz Stelmach Wojciech Drygas PRACA ORYGINALNA ZMIANY ZACHOWAŃ DOTYCZĄCYCH PALENIA TYTONIU PO UPŁYWIE 10 LAT OD PRZYSTĄPIENIA DO KONKURSU RZUĆ PALENIE I WYGRAJ W GRUPACH OBJĘTYCH DODATKOWĄ INTERWENCJĄ CHANGES IN BEHAVIOR RELATED TO TOBACCO SMOKING TEN YEARS AFTER JOINING THE QUIT AND WIN COMPETITION IN THE GROUPS UNDER ADDITIONAL INTERVENTION PROGRAM Uniwersytet Medyczny, Łódź Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Streszczenie Wstęp: Międzynarodowe kampanie antytytoniowe oceniane są jako skuteczne i efektywne ekonomicznie metody redukcji nałogu w skali społecznej. Nadal jednak poszukiwane są nowatorskie metody zwiększania skuteczności antytytoniowych działań interwencyjnych. Celem pracy było dokonanie oceny długofalowej skuteczności dwóch programów dodatkowej interwencji antytytoniowej zastosowanych po zakończeniu kampanii w wybranych losowo grupach osób spośród uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj. Materiał i metoda: Po zakończeniu II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej w Polsce w 1996 roku w losowo wybranych grupach spośród uczestników konkursu zastosowano dwa programy dodatkowej interwencji różniące się pod względem merytorycznym i ekonomicznym. Grupa kontrolna pozostała bez żadnej interwencji. W okresie 10 lat systematycznie oceniano skuteczność programów. Ostatnie badania przeprowadzono w sierpniu 2006 roku. Wyniki: W pierwszej grupie eksperymentalnej 53 respondentów spośród 222 osób biorących udział w konkursie w 1996 roku (23,9%) w odpowiedzi na pytania dotyczące palenia tytoniu w okresie od stycznia do końca lipca 2006 roku stwierdziło, że nie zapaliło ani jednego papierosa. W drugiej grupie eksperymentalnej całkowitą abstynencję tytoniową zadeklarowało 72 ankietowanych spośród 242 uczestników konkursu (29,8%), a w grupie kontrolnej liczącej 224 uczestników konkursu 53 respondentów (23,7%) odpowiedziało, że w wyżej wymienionym okresie nie paliło w ogóle. Wnioski: Jeden z zastosowanych programów dodatkowej interwencji antytytoniowej (program tańszy) w wybranej losowo grupie po zakończeniu II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej Quit & Win w Polsce przyczynił się do osiągnięcia istotnie lepszego długofalowego wyniku kampanii. Med. Pr. 2009;60(1):21 25 Słowa kluczowe: palenie tytoniu, badanie eksperymentalne, abstynencja tytoniowa Abstract Background: International anti-nicotine campaigns have been found to be efficient and economically effective methods of reducing tobacco addiction on a social scale. Nevertheless innovative methods are being looked for in order to increase the efficiency of antinicotine interventions. The aim of the research was to evaluate a long-term efficiency of two programs of additional anti-nicotine intervention introduced after the 2nd International Antinicotine Campaign conducted in Poland (1996) in two randomly chosen groups of people from among the participants of the Quit and Win competition held in 1996. Materials and methods: The two programs of additional intervention differed in their substance and economic terms. For 10 years (June 1996 August 2006), the efficiency of the programs had been systematically evaluated. The study was carried out in two experimental groups, one comprised 222 and the other 242 participants of the 1996 competition, and the control group consisting of 224 participants of the same competition. Results: In the first experimental group, 53 (23.9%) persons responding to s the questions concerning tobacco smoking between January and July, 2006 reported that they had not smoked a single cigarette, and in the second experimental group, 72 (29.8%) persons reported complete abstinence from smoking in that period In the control group, 53 respondents (23.7%) stated that they had not smoked at all in the aforesaid period of time. Conclusions: One of the used programs of the additional anti-nicotine intervention, which proved to be less expensive contributed to achieving a far better long-term results of the campaign. Med Pr 2009;60(1):21 25 Key words: smoking tobacco, experimental research, refraining from smoking Adres autorów: Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź, e-mail: alina.kowalska@vp.pl Nadesłano: 5 stycznia 2009 Zatwierdzono: 26 stycznia 2009 WSTĘP Wyniki badań klinicznych jednoznacznie potwierdzają szkodliwy wpływ palenia tytoniu i narażenia na dym tytoniowy w środowisku (1,2). Ponad 40 substancji zawartych w dymie tytoniowym ma działanie rakotwórcze (3 5). Węglowodory aromatyczne (np. benzopiren) i nitrozaminy mają wybitnie toksyczne działanie na organizm człowieka (6,7). W Polsce aż 32% społeczeństwa jest uzależnione od tytoniu, w tym 40% mężczyzn i około 25% kobiet. Obecnie w żadnym z krajów europejskich udział palących kobiet nie przekracza 30%. Pali

22 A. Kowalska i wsp. Nr 1 także 19% 15-letnich chłopców i prawie 13% 15-letnich dziewcząt. Ponad 68% młodych ludzi jest narażonych na dym tytoniowy we własnym domu. W krajach rozwiniętych palenie tytoniu uważa się za główną przyczynę przedwczesnych zgonów (9 13). Każdego roku na świecie umiera przedwcześnie ponad 3 miliony osób z powodu chorób wywołanych paleniem tytoniu (14). Walka z nałogiem palenia jest nie tylko osobistym problemem człowieka, lecz także wyzwaniem dla rządów (15). Międzynarodowe kampanie antytytoniowe oceniane są jako skuteczne i efektywne ekonomicznie metody redukcji nałogu w skali społecznej, ale nadal poszukiwane są metody zwiększenia skuteczności antytytoniowych działań interwencyjnych. Celem pracy było dokonanie oceny długofalowej skuteczności dwóch programów dodatkowej interwencji antytytoniowej zastosowanych w Polsce po zakończeniu II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej w wybranych losowo grupach osób spośród uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj. MATERIAŁ I METODA Po zakończeniu II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej w 1996 roku w Polsce w 2 losowo wybranych grupach spośród 1700 uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj zastosowano programy dodatkowej interwencji antytytoniowej różniące się pod względem merytorycznym i ekonomicznym (tab. 1, 2). Grupa kontrolna pozostała bez żadnej interwencji. W okresie 10 lat systematycznie oceniano skuteczność programów. Ostatnie badania przeprowadzono w sierpniu 2006 roku. Udział w badaniu ankietowym po upływie 10 lat uczestników konkursu z grup eksperymentalnych i z grupy kontrolnej przedstawiono w tabeli 3. Metody doboru uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj do badania eksperymentalnego były następujące: w Łodzi do konkursu przystąpiło 688 osób, w tym 354 mężczyzn (51,5%) i 334 kobiety (48,5%). Spośród zgłoszonych w pierwszej kolejności wydzielono osoby zamieszkujące w dzielnicy Łódź-Górna i grupę tę oznaczono umownie symbolem II. Do grupy II zaliczono 252 osoby. W dzielnicy Górna w Łodzi od 1992 roku był realizowany program WHO CINDI (Countrywide Intergrated Noncommunicable Disease Intervention Programme). Przyjęto założenie, że 4-letni okres realizowania programu mógł wpłynąć na zmianę zachowań prozdrowotnych jej mieszkańców i ułatwić wytrwanie w abstynencji tytoniowej. Pozostałych 446 osób mieszkających w Łodzi w innych dzielnicach podzielono na 2 grupy podobne do siebie pod względem cech mających znaczenie przy odzwyczajaniu się od palenia tytoniu, tj. płeć, wiek, liczba wypalanych papierosów oraz okres palenia (liczba lat). W celu uzyskania grup o dużym podobieństwie, w pierwszej kolejności wyodrębniono podgrupę kobiet i mężczyzn. W każdej podgrupie wszystkie osoby uporządkowano według wieku, a w każdej grupie wieku dodatkowo ustalono kolejność według liczby wypalanych papierosów. Ze względu na to, że okres palenia jest związany z wiekiem nie porządkowano badanych według tej cechy. Po wykonaniu wymienionych czynności wszystkie osoby podzielono na 2 grupy o zbliżonej liczebności, zaliczając każdą na przemian do jednej i drugiej grupy. Ustalenie, która grupa będzie badana, a która kontrolna nastąpiło na drodze losowania. Pierwszą wylosowaną grupę oznaczono symbolem I i postanowiono, że będzie to tzw. grupa badana, to znaczy, że osoby zaliczone do grupy I zostaną poddane zaplanowanej interwencji. Tabela 1. Badanie eksperymentalne zakres działań antytytoniowych wśród uczestników konkursu zaliczonych do grupy I (222 osoby) Table 1. Experimental study the range of anti-nicotine activities among the participants of group 1 (222 people) Okres realizacji Period of impelementation Czerwiec 96 / June 96 Grudzień 96 maj 98 (18 miesięcy) / December 96 May 98 (18 months) Styczeń 97 / January 97 Styczeń 97 czerwiec 97 (6 miesięcy) / January 97 June 97 (6 months) Lipiec 97 / July 97 Styczeń 98 / January 98 Rodzaj dodatkowej interwencji Kind of additional intervention list zawierający wskazówki Jak przetrwać najtrudniejsze dni abstynencji tytoniowej / a letter with tips as to how to survive the most difficult days of tobacco refraining uruchomienie telefonu zaufania 3 razy w tygodniu w godzinach 16:00 19:00 / starting a hotline: 3 times a week between 4 and 7 pm encouraging to sustain in tobacco abstinence or to make another attempt at quitting prowadzenie terapii indywidualnej / individual therapy: badanie lekarskie / doctor s check-up, rozmowa z pacjentem / conversation with a patient, zastępcza terapia nikotynowa / nicotine replacement therapy

Nr 1 Zmiany zachowań dotyczących palenia tytoniu 23 Tabela 2. Badanie eksperymentalne zakres działań antytytoniowych wśród uczestników konkursu zaliczonych do grupy II (242 osoby) Table 2. Experimental study the range of anti-nicotine activities among the participants of group 2 (242 people) Okres realizacji Name of month Czerwiec 96 / June 96 Styczeń 97 / January 97 Lipiec 97 / July 97 Styczeń 98 / January 98 Rodzaj dodatkowej interwencji Kind of additional intervention list zawierający wskazówki Jak przetrwać najtrudniejsze dni abstynencji tytoniowej / a letter with tips as to how to survive the most difficult days of tobacco refraining encouraging to sustain in tobacco abstinence or to make another attempt at quitting Tabela 3. Udział w badaniu ankietowym po upływie 10 lat uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj z grup eksperymentalnych i z grupy kontrolnej Table 3. Number of the survey participants from the experimental and control groups 10 years after the Quit and Win competition Grupy Groups Liczebność grupy w 1996 roku Number of people in group in 1996 Odpowiedzi z 2006 roku Responses to the survey in 2006 n % I grupa eksperymentalna / Group 1, experimental 222 73 32,9 II grupa eksperymentalna / Group 2, experimental 242 93 38,4 Grupa kontrolna / Control group 224 80 35,7 Osoby zaliczone do następnej grupy stanowiły grupę kontrolną. Grupa ta pozostała bez ingerencji ze strony badacza. W wyniku odpowiedniego doboru grupa badana I i kontrolna były prawie identyczne pod względem płci (wskaźnik podobieństwa struktur wynosi 100%). Analiza pod względem płci grupy I i II wykazała, że również one są podobne. W tym przypadku wskaźnik podobieństwa struktur wynosi 95,9%. Wydzielona spośród zgłoszonych do konkursu grupa II nie różniła się także pod względem płci od grupy kontrolnej. Tym razem powyższy wskaźnik wynosił 95,7%. Następnie dokonano analizy podobieństwa struktury badanych grup pod względem wieku, liczby wypalanych papierosów w ciągu doby oraz liczby lat palenia. Obliczone wskaźniki podobieństwa struktur wykazały, że wyodrębnione losowo grupy są do siebie podobne pod względem analizowanych cech. Zebrany materiał empiryczny opracowano statystycznie, stosując metody opisowe oraz metody wnioskowania statystycznego. Dla opisu badanych grup respondentów obliczono wskaźniki struktury. Porównując rozkłady badanych według analizowanych cech w kolejnych etapach badania, zastosowano test zgodności chi 2. Dla zbadania zależności między cechami statystycznymi zastosowano test niezależności chi 2. Siłę zależności oceniano przy pomocy współczynnika współzależności C-Pearsona. WYNIKI W grupie eksperymentalnej I spośród 73 respondentów 53 osoby (72,6%) na pytanie dotyczące palenia tytoniu w okresie od 1 stycznia do końca lipca 2006 roku odpowiedziały, że nie zapaliły ani jednego papierosa, natomiast 20 badanych (27,4%) nie wytrwało bez palenia. Respondenci niepalący przynajmniej przez 7 kolejnych miesięcy stanowili 23,9% wszystkich uczestników konkursu zaliczonych do tej grupy w 1996 roku (222 osoby). W grupie eksperymentalnej II całkowitą abstynencję w 2006 roku do chwili badań zadeklarowało 72 ankietowanych (77,4%), a palenie w analizowanym okresie 21 osób (22,6%). Respondenci niepalący stanowili 29,8% wszystkich uczestników konkursu zaliczonych do drugiej grupy w 1996 roku (242 osoby). W grupie kontrolnej 53 osoby (66,2%) odpowiedziały, że w roku 2006 nie paliły w ogóle, a 27 badanych (33,8%) stwierdziło, że nie wytrwali w abstynencji tytoniowej (tab. 4). Respondenci niepalący przynajmniej przez 7 kolejnych miesięcy w 2006 roku zaliczeni do grupy kontrolnej stanowili 23,7% wszystkich uczestników konkursu. Po przyjęciu teoretycznego założenia, że osoby, które nie przysłały wypełnionej ankiety palą nadal, respondenci, którzy przyznali się do palenia stanowili w pierwszej grupie eksperymentalnej 11,8%

24 A. Kowalska i wsp. Nr 1 Tabela 4. Zachowania respondentów dotyczące palenia tytoniu w okresie styczeń lipciec 2006 r. po 10 latach od konkursu Rzuć palenie i wygraj Table 4. Behavior of the respondents concerning smoking tobacco between January and July, 2006, 10 years after the Quit and Win competition Palenie papierosów Smoking I grupa eksperymentalna Group 1, experimental II grupa eksperymentalna Group 2, experimental Grupa kontrolna Control group n % n % n % n % Nie / No 53 72,6 72 77,4 53 66,2 178 100,0 Tak / Yes 20 27,4 21 22,6 27 33,8 68 100,0 Razem / Total 73 100,0 93 100,0 80 100,0 246 100,0 Razem Total Ryc. 1. Domniemane zachowania dotyczące palenia tytoniu wszystkich uczestników konkursu w grupach eksperymentalnych i w grupie kontrolnej w okresie styczeń lipiec 2006. Fig. 1. Assumed behavior concerning tobacco smoking of all the competition participants in experimental groups between January and July, 2006. prawdopodobnie nadal palących uczestników konkursu, w drugiej grupie eksperymentalnej 12,4%, a w grupie kontrolnej 15,8% (ryc. 1). OMÓWIENIE Udział osób niepalących przynajmniej przez 7 ostatnich miesięcy w pierwszej grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej po 10 latach od przystąpienia do konkursu Rzuć palenie i wygraj był prawie taki sam różnica wynosiła zaledwie 0,2 punktu procentowego. Porównując drugą grupę eksperymentalną z grupą kontrolną pod względem wielkości odsetka osób pozostających w abstynencji tytoniowej w wyżej wymienionym okresie zaobserwowano różnicę wynoszącą 6,1 punktu procentowego na korzyść grupy eksperymentalnej. Różnica między udziałem niepalących w grupach eksperymentalnych wyniosła 5,9 punktu procentowego na korzyść grupy II, czyli tej, w której zastosowano tańszy program dodatkowej interwencji antytytoniowej po zakończeniu kampanii, polegający na motywowaniu uczestników konkursu drogą korespondencyjną do wytrwania w abstynencji. Tego typu interwencję zastosowano w dzielnicy objętej uprzednio wszechstronnym programem promocji zdrowia CINDI. W pierwszej grupie eksperymentalnej nie wszyscy uczestnicy konkursu korzystali z zaproponowanych możliwości indywidualnej terapii, natomiast w drugiej grupie kontakt korespondencyjny miał miejsce w przypadku każdego uczestnika konkursu. Zdaniem większości respondentów należących do każdej z grup prowadzenie systematycznych badań ankietowych przez 10 lat po zakończeniu kampanii świadczyło o zainteresowaniu ich stanem zdrowia, a to motywowało i pomagało wytrwać w abstynencji tytoniowej. W dostępnych publikacjach krajowych i zagranicznych omawiających problemy kampanii antytytoniowych nie znaleziono informacji na temat skuteczności dodatkowych działań poprawiających wyniki kampanii. W Rosji, w prowincji Pitkaranta, aby pobudzić do dalszej walki z nałogiem po zakończeniu kampanii, zorganizowano miesięczny konkurs z nagrodami dla palaczy. Nie badano jednak, o ile zwiększyło to skuteczność kampanii. WNIOSKI 1. Najważniejsze znaczenie w utrzymaniu długotrwałej abstynencji tytoniowej miała silna wola uczestników konkursu. 2. Tani program dodatkowej interwencji antytytoniowej, polegający na motywowaniu byłych palaczy przez 18 miesięcy po zakończeniu kampanii drogą

Nr 1 Zmiany zachowań dotyczących palenia tytoniu 25 3. 4. korespondencyjną do utrzymania abstynencji tytoniowej, okazał się skuteczną metodą osiągnięcia oczekiwanych długofalowych wyników II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej w Polsce. Drogi program dodatkowej interwencji polegający między innymi na umożliwieniu korzystania z indywidualnych porad i bezpłatnej zastępczej terapii nikotynowej przez 18 miesięcy po zakończeniu kampanii, dający początkowo bardzo dobre wyniki, po upływie 10 lat okazał się podobnie skuteczny jak brak dodatkowej interwencji w grupie kontrolnej. Istnieje potrzeba prowadzenia dalszych systematycznych badań w celu wypracowania skutecznych metod utrzymywania trwałej abstynencji tytoniowej przez byłych palaczy. PIŚMIENNICTWO 1. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Office of the Surgeon General. A Raport of the Surgeon General, U.S. The Health Consequences of Tabacco Smoke. Department, Rockville (USA) 2004 2. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Office of the Surgeon General. A Raport of the Surgeon General, U.S. The Health Consequences of Involuntary Exposure to Tabacco Smoke. Department, Rockville (USA) 2006 3. Starek A.: Toksykologia dymu tytoniowego. W: Zdrowotne następstwa palenia tytoniu w Polsce. Wydawnictwo Ariel, Warszawa 1992, ss. 61 73 4. Zatoński W., Przewoźniak K.: Zawartość substancji szkodliwych w polskich papierosach w 1986 roku. Zdrow. Publ. 1998;3:145 150 5. Zatoński W., Przewoźniak K.: Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1996 6. Fisher S., Spiegelhalder B., Preussman R.: Tobacco-specific nitrosamines in commercial cigarettes: Possibilities for reducing exposure. W: Relevance to Human Cancer of N-Nitroso Compounds, Tobacco Smoke and Mycotoxins. International Agency for Research on Cancer, Lyon 1991, ss. 489 492 7. Młynarczyk W., Sadowski C., Kowalczyk H., Łaboda K.: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) w dymie papierosowym. Bromatol. Chem. Toksykol. 1981;14:57 61 8. Mackay J., Eriksen M., Shafey O.: The Tabacco Atlas. American Cancer Society, Atlanta (USA) 2006 9. Schievelbein H.: Nicotine, resorption and fate. W: Balfour D.J. [red.]. Nicotine and the smoking habit. Pergamon Press, Oxford 1984, ss. 1 15 10. Kopczyński J., Goryński P.: Epidemiologia zgonów z przyczyn zewnętrznych w Polsce. W: Zatoński W., Hulanicka B., Tyczyński J. [red.]. Stan zdrowia Polaków. Polska Akademia Nauk, Wrocław 1996 11. Zatoński W.: Stan zdrowia Polaków. Ekspertyza. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1996 12. Peto R., Lopez A., Boreham J., Thun M., Heath C.J.: Mortality from Tobacco in Developed Countries: indirect estimates from national vital statistic. Lancet 1992;339: 1268 1278 13. Zatoński W., Przewoźniak K.: Zdrowotne następstwa palenia tytoniu w Polsce. Wydawnictwo Ariel, Warszawa 1992 14. Zatoński W.: Stan zdrowia w Polsce a palenie tytoniu. W: Kokot F.J. [red.]. Choroby wewnętrzne. Tom 3. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995, ss. 640 652 15. Glynn T.J., Boyd G.M., Gruman J.C.: Self-guided strategies form smoking cessation. National Institutes of Health. US Government Printing Office, Washington (USA) 1990