39 Poprawienie efektywności prowadzenia pasiek amatorskich Jerzy WILDE Katedra Pszczelnictwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Słoneczna 48, 10-710 Olsztyn e-mail: jerzy.wilde@uwm.edu.pl Pszczelarstwo jest bardzo ważnym elementem rozwoju gospodarczego Polski. Pasieki prócz bezpośredniej produkcji w postaci miodu, wosku, obnóży pyłkowych, mleczka i jadu pszczelego, pośrednio gwarantują też zapylanie upraw entomofilnych. Szacuje się że 1/3 produkcji wytwarzanej w rolnictwie jest zasługą zapylającej roli pszczół i dziko żyjących owadów zapylających. Zwiększają one plony owoców i nasion roślin owadopylnych średnio o 30%, stanowią przy tym jedno z ważnych ogniw równowagi ekologicznej. Zajmowanie się pszczołami stwarza możliwość dodatkowego zarobku osobom pracującym w innych zawodach, jak również szansę zatrudnienia bezrobotnym. Ważnym, choć niewymiernym elementem jest działanie inspiracyjne i kulturotwórcze pszczelarstwa. Kryzys w pszczelarstwie polskim nakłonił pszczelarzy do poszukiwania nowych kierunków intensyfikacji gospodarki pasiecznej. Pszczelarz w Polsce, aby rentownie prowadzić swoje gospodarstwo pasieczne, musi nie tylko zintensyfikować produkcję pasieczną, ale przede wszystkim, zwiększyć liczbę pni. W warunkach polskich, przy skutecznym stosowaniu marketingu produktów pasiecznych, można uzyskiwać zadawalający dochód z pasieki liczącej 140-180 pni. Nie wszyscy pszczelarze jednak decydują się na pracochłonny i uciążliwy marketing produktów pasiecznych. Dotyczy to w szczególności pszczelarzy zawodowych, utrzymujących 200-300 pniowe i większe gospodarstwa pasieczne. Czy istnieje zatem możliwość takiego pszczelarzenia w warunkach klimatyczno-pożytkowych Polski, aby z pszczół uzyskiwać dochód umożliwiający utrzymanie rodziny, który przewyższałby średnią płacę w gospodarce i zapewnił przyzwoity standard życia? Wydaje się, iż można odpowiedzieć twierdząco na powyższe pytanie, niezbędne jest jednak spełnienie następujących warunków: 1. Wzrost skali produkcji. Obecnie średnia pasieka w Polsce liczy 20 pni, a tylko prowadzenie 200-300 pniowej pasieki i produkowanie średnio z pnia co najmniej 40 kg miodu przeliczeniowego daje szansę na wypracowanie zysku brutto (Cichoń i Wilde 1996a i b). Pasieki mniejsze 50 i 100 pniowe mogą być rentowne jedynie jako pasieki przydomowe (przy zminimalizowanych kosztach produkcji), zyski osiągać mogą także pasieki mniejsze produkujące np. atrakcyjne cenowo odmiany miodu,. 2. Wprowadzanie intensywnej gospodarki wędrownej, polegającej na podwożeniu rodzin w sezonie pasiecznym na co najmniej 3-4 pożytki, także na pożytki oddalone nawet do 300-400 km. 3. Wykonanie taniego i wielofunkcyjnego ula, umożliwiającego dalekie wędrówki oraz zwiększenie wydajności pracy. Obsługą 200-300 pniowej pasieki nie powinny zajmować się bowiem więcej niż 2-3 osoby. 4. Wprowadzenie na szerszą skalę produkcji pyłku, a nawet matek pszczelich i pszczół (pakiety, odkłady,
rodziny pszczele). Szansą dla polskich pszczelarzy jest pozyskiwanie pyłku. Ta produkcja pozwala na uzyskiwanie dużych wydajności nawet w lata niekorzystne pod względem produkcji miodu. Pozyskiwanie pyłku jest bowiem produkcją mniej zależną od warunków klimatycznych, w porównaniu z produkcją miodu. Potwierdzają to badania Pidka (1988), Wilde (1991), Wilde i Bratkowskiego (1995, 1996) oraz (Wilde i Cichonia 1990, 1991a i b) 5. Produkowanie miodów odmianowych, a szczególnie odmian poszukiwanych na rynkach światowych, za które można uzyskiwać wyższe ceny np. miody spadziowe i wrzosowe. 6. Postęp biologiczny. Wprowadzanie do pasiek matek pszczelich cechujących się dużą wydajnością, łagodnością, dynamicznym tempem rozwoju i słabą skłonnością do rójek. 7. Marketing. Bezpośrednia sprzedaż produktów wytwarzanych we własnym gospodarstwie jest najczęściej jedynym sposobem na zapewnienie rentownego gospodarowania. Dzisiaj, w warunkach gospodarki rynkowej, nie wystarczy tylko produkować. Często większą "sztuką" staje się sprzedaż produktów. Dlatego też wydaje się niezbędne wprowadzanie działań marketingowych (Wilde 1995b, 1996). 8. Kwalifikacje. Pszczelarze stale doskonalić muszą swoje umiejętności, zdobywać wiedzę, aby produkować miód i inne produkty pszczele wysokiej jakości. 9. Uczestnictwo w pomocowym programie WSPARCIE RYNKU PRODUKTÓW PSZCZELICH. W ramach tego projektu pszczelarze, poprzez swoje związki, czy inne organizacje pszczelarskie, mają możliwość refundowania: kosztów leków do zwalczania Varroa, pomocy technicznej skierowanej do pszczelarzy i grup pszczelarzy, w ramach której mogą uczestniczyć w szkoleniach i zakupywać sprzęt pasieczny, zakupu lawet w celu racjonalizacji wędrówek z pszczołami, środków na zasiedlanie uli czyli zakup matek, odkładów, rodzin lub pakietów pszczelich. Z powyższego wynika, że małe pasieki amatorskie, ze względu na niewielką skalę produkcji, nie mają szans na uzyskanie dochodu umożliwiającego utrzymanie rodziny, jednak możliwe jest i w tym wypadku poprawienie efektywności prowadzenia pasiek. Dla przykładu omówię kilka elementów, które, moim zdaniem, mają kluczowe znaczenie w omawianym zagadnieniu. W warunkach Polski korzyści wynikłe z wykorzystania dodatkowych pożytków przekraczają 5- krotnie nakłady finansowe związane z wędrówką. Wyliczony koszt przewozu na odległość do 10 km (tam i z powrotem) jest równoważony przez 1-2 kg miodu, do 60 km - przez 2-4 kg miodu. Uważam, że koszty te, przy właściwej organizacji pracy i wykorzystaniu do transportu własnego samochodu osobowego z przyczepką, można znacznie obniżyć. Wędrówka w 2011 roku 64 pniowej pasieki na wrzosy (tam i z powrotem), oddalonej 160 km od miejsca wcześniejszego postoju pasieki, samochodem własnym i przyczepką kosztowała tylko 4,65 zł/1 pień. Realnie było to mniej niż 0,2 kg miodu wrzosowego z rodziny, którego odwirowano po 8,5 kg z pnia, a sprzedawany jest po 28 zł/1kg. Niestety zaledwie 25-28% pszczelarzy w Polsce przewozi pszczoły w trakcie sezonu. Można 40
przypuszczać, iż zarówno system używanego w ula, jak i ich stan techniczny (stopień zużycia), uniemożliwia wędrówki na większą skalę. Z pszczelarzy stosujących gospodarkę wędrowną, zdecydowana większość (szacujemy ją na 90-95%) korzysta zaledwie z 1-2 pożytków. Wprowadzenie nowych systemów uli pozwoli na wędrówki nawet na odległości 300-400 km, a tym samym wykorzystywanie nawet 5-6 pożytków w sezonie (i tak dwukrotnie mniej niż w Niemczech). Nie znajduje uzasadnienia pogląd niektórych pszczelarzy o braku możliwości, w warunkach Polski, znalezienia więcej niż 3-4 pożytków. Już w 1987 roku Pidek na podstawie analizy 256 pasiek z terenu całego kraju określa 14 następujących, wykorzystywanych przez pszczelarzy pożytków: rzepak ozimy, lipa, sady, akacja, mniszek, malina, spadź, łąki, roślinność leśna, koniczyna, kruszyna, ognicha, gorczyca, facelia. Do tego należałoby wymienić jeszcze inne, których znaczenie w ostatnich latach wzrosło: rzepak jary, bobik, gryka, wyka ozima, fasola nasienna, kapusta nasienna, cebula, ogórecznik lekarski, nawłoć i wrzosy. Dysponujemy zatem listą 24 pożytków, których ewentualne wykorzystanie zależy w dużej mierze od inwencji samych pszczelarzy. Wędrówki na niewielkie odległości. 41 Do niedawna obawiano się powrotu pszczół na poprzednie miejsce postoju z odległości bliższej niż 4-5 km. Dowiedziono jednak, iż można bez strat wywozić na rzepak odległy od stałego pasieczyska, nawet wówczas gdy jest on oddalony jedynie o kilkaset metrów (Bobrzecki 1973). Pięcioletnie doświadczenia tego autora nad przewozem pszczół na niewielkie odległości wykazały, że: 1. Można rodziny pszczele przewozić w zasięgu ich lotu bez dodatkowych zabiegów jak narkoza czy kilkudniowe przetrzymywanie ich w ulu. 2. Powrót pszczół z rodzin przewożonych w zasięgu ich lotu wzrasta wraz z upływem czasu począwszy od początku aż do końca sezonu pasiecznego. Mniej pszczół np. wraca po wywiezieniu rodzin na rzepak ozimy, więcej zaś po wywiezieniu na lipę. 3. Termin przewozu oraz warunki pogodowe w ciągu dwu dni po przewozie mają większy wpływ na powroty pszczół niż odległość przewozu. 4. W gospodarce pasiecznej należy wykorzystać możliwość przewożenia pasiek na pożytki znajdujące się w zasięgu lotu pszczół, lecz oddalone o ponad 1 km. Przewożenie pozwala na osiąganie znacznie większych zbiorów miodu zwłaszcza w okresie złej pogody. Pszczoły oddalone od pożytku o ponad 500 metrów nie wylatują do pracy wcale lub w bardzo małym stopniu. W tych samych warunkach atmosferycznych pszczoły stojące w łanie rzepaku wykorzystują na loty każdą możliwą chwilę. Dlaczego warto utrzymać tylko rodziny silne w pasiece? Już w momencie zazimowania rodzin pszczelich decydujemy o ich wyjściowej jakości na wiosnę. Właściwą kondycję rodzin pszczelich w tym okresie gwarantuje tylko zazimowanie silnych rodzin. Słabe rodziny łączymy z innymi, ale zdrowymi. Stwierdzono, że wiosną rodziny o masie 3 kg wychowują w tym samym czasie o 33% więcej czerwiu niż słabe, mające zaledwie 10 tys. pszczół. Dodatkowo w przeliczeniu na 1 kg pszczół w rodzinach słabszych
karmicielka musi wykarmić 2 razy więcej larw niż w rodzinach silniejszych, co powoduje szybsze spracowanie się robotnic. Robotnice w rodzinach słabych muszą zużyć więcej energii na wentylowanie i ogrzewanie gniazda, a tym samym wykazują większe jednostkowe zużycie miodu. Wykazano również, iż pszczoły wychowane w rodzinach słabych żyją o 15% krócej. Warunki wychowu czerwiu rzutują także na produkcyjność rodzin pszczelich. Robotnice wychowane w słabych rodzinach nawet po połączeniu z innymi słabymi zbierają o 15% miodu mniej niż te wychowane w rodzinach silnych. Pszczoły takie również gorzej pracują i przynoszą mniejsze ładunki nektaru. Farrar (1973) wykazał, że w miarę wzrostu siły rodziny rośnie również ich wydajność (tabela). Wpływ siły rodziny na jej wydajność (Farrar 1973) siła rodziny (liczba zbiór miodu wielokrotność wzrostu pszczół) (kg) pszczół miodu 15 000 7 1 1,0 30 000 19 2 2,7 45 000 30 3 4,3 60 000 42 4 6,0 Słabym rodzinom dojście do maksymalnej siły zajmuje 3 miesiące, podczas gdy rodziny silne maksymalną 42 Tabela. siłę osiągają już po 2 miesiącach. W rodzinach słabych większy procent pszczół jest odrywany od zbiorów i przeróbki pokarmu do pielęgnacji czerwiu i prac porządkowych w ulu. Kolejnym wymogiem nowoczesnej gospodarki pasiecznej jest bardzo sprawna organizacja. Pokrótce omówię najważniejsze jej elementy. Reżim technologiczny. W pszczelarstwie, jak w żadnej innej gałęzi produkcji rolniczej, powinien obowiązywać reżim technologiczny, rozumiany jako konieczność wykonywania określonych czynności, w ściśle określonym czasie. Specyfika gospodarki pasiecznej polega na braku możliwości określenia z góry dokładnych dat prac do wykonania. Zależą one bowiem od rozwoju rodzin pszczelich oraz fazy rozwojowej roślin, stanowiących źródło pożytku. Niedostosowanie się do tych ogólnych zasad powoduje utratę części produkcji, najczęściej z kilku powodów. Rodziny w stosunku do terminu występowania pożytku mogą być zbyt słabe lub zbyt silne. Jest wówczas zbyt mało pszczół lotnych, które mogłyby wykorzystać intensywnie pożytek. W drugim z wymienionych przypadków, pszczoły najczęściej wchodzą w nastrój rojowy, który nie sprzyja intensywnej pracy. Choć jeśli nie wejdą w nastrój rojowy wówczas rodziny silne przynoszą znacznie więcej wziątku niż słabe. Według Farrara (1973) rodziny liczące 15, 30, 45 i 60 tys. pszczół przyniosły odpowiednio 7, 19, 30 i 42 kg miodu. Łatwo zauważyć, iż 4 krotny wzrost siły rodziny spowodował 6 krotny wzrost wydajności. Inna przyczyna braku możliwości intensywnego wykorzystania pożytku tkwi w niewłaściwej strukturze rodziny pszczelej. Posiadanie w okresie głównego pożytku dużej ilości czerwiu otwartego, zmusza pszczoły do ich wychowu, nie pozwalając skoncentrować się wyłącznie na wykorzystaniu pożytku. Aby więc dostosować reżim technologiczny do występującego w danej okolicy pożytku stosujemy zasadę Taranova.
Ogólnie można powiedzieć, iż na pożytek w rodzinie powinno być przygotowanych jak najwięcej pszczół lotnych i jak najmniej czerwiu, zwłaszcza otwartego. Taką strukturę, w większości układów pożytkowych, jakie występują w Polsce, musi wypracować pszczelarz, ingerując w życie rodziny pszczelej. Najlepiej wykonać to stosując się do zasady Taranova, wg której wykorzystanie pożytków jest proporcjonalne do ilości czerwiu wychowanego w okresie optymalnym. Okres ten rozpoczyna się na 51 dni przed spodziewanym pożytkiem, a kończy na 29 dni przed jego zakończeniem. Przyjmując 21 dniowy okres rozwoju robotnicy i 35 dni jej życia, osobniki wygryzione z jaj złożonych na początku tego okresu będą pracowały jeszcze przez 5 początkowych dni pożytku. Pszczoły powstałe z jaj złożonych na 29 dni przed końcem pożytku wygryzą się z komórek plastra na 8 dni przed końcem zbiorów. Wezmą więc jeszcze udział w części prac związanych z przeróbką nektaru w ulu. Zasadę Taranova stosuje się w pasiekach stacjonarnych, przygotowując rodziny na główny pożytek. W pasiekach wędrownych, wykorzystujących co najmniej 3 pożytki w sezonie, staramy się przez cały sezon utrzymywać jak najsilniejsze rodziny, ograniczając matki w czerwieniu przed końcem ostatniego pożytku. Reguła ta nie dotyczy pożytków późnych, takich jak spadź, nawłoć lub wrzos, które to wymagają specjalnych zabiegów, aby utrzymać tak późno silne rodziny. Zachowanie pełnej kontroli właściwego rozwoju rodzin wymaga systematycznego przeglądu pasieki. Przyjąć należy, iż przy produkcji miodu powinien być on wykonywany co 7-10 dni. Przy takiej częstotliwości przeglądów możemy zminimalizować dysproporcje w rozwoju poszczególnych rodzin i skutecznie przeciwdziałać nastrojowi rojowemu. Nie zaleca się wykonywania przeglądów częściej niż 1 raz w tygodniu, gdyż przeszkadza to w rozwoju rodziny, powodując spadek produkcyjności. W innych kierunkach produkcji pasiecznej obowiązuje jeszcze większy reżim technologiczny niż przy produkcji miodu. Przy produkcji mleczka np. bez względu na pogodę musi zostać zachowany 3-4 dniowy cykl produkcyjny, polegający na wybieraniu i poddawaniu ramek z larwami. Inaczej bowiem zgromadzone w matecznikach mleczko pszczele zostanie zjedzone przez szybko rosnące larwy. Jeszcze większej dyscypliny pracy wymaga wychów matek pszczelich. Tutaj 1-2 dniowe odstępstwa od terminów, wyznaczanych kalendarzem wychowu, mogą kosztować hodowcę, stratę danej serii wychowywanych matek pszczelich. Prowadzi to do załamania ciągłości wychowu w całym sezonie pasiecznym. Reżim technologiczny należy zachować także przy pozyskiwaniu obnóży pyłkowych. W zależności od rodzaju poławiacza, obfitości pożytku pyłkowego oraz aktualnej pogody, występuje konieczność wybierania pyłku (opróżniania szuflad). Przy poławiaczach wylotowych czynność dennicowych co 2-5, a przy powałkowych co 5-10 dni. 43 tę wykonujemy co 1-2 dni, przy Rójka ma niewątpliwie negatywny wpływ na produkcję nie do rzadkości należą jednak pszczelarze, którzy nie umiejąc rozmnażać rodzin w sposób planowy i racjonalny, cieszą się, że dzięki rójce powiększają pasiekę. Poza bezpośrednią stratą w produkcji miodu z rójką wiążą się straty miodu, które rodzina zużywa na wzmożony wychów trutni (około 6,9 kg na wychów, wyżywienie i działalność lotną 1000 trutni). Kolejna strata bezpośrednia to niezłapane lub nieodnalezione roje. Ogromne negatywne znaczenie ma destrukcyjna
44 rola rójki w organizacji pracy w pasiece. W nowocześnie prowadzonej pasiece rójka jest zjawiskiem niepożądanym, przyczynia się do strat pośrednich, powodując zmniejszanie produkcyjności rodzin oraz zwiększenie nakładów pracy przy ich pielęgnacji, a także bezpośrednich - w postaci ucieczki rojów. Jak z powyższego widać nawet niewielkie pasieki amatorskie, stosując nowoczesne metody gospodarki pasiecznej mają szansę na zwiększenie dotychczas uzyskiwanego dochodu oraz poprawienie efektywności prowadzenia pasiek. Z pewnością pozostanie to nie bez wpływu na dobre samopoczucie pszczelarza i jego zadowolenie z użytkowanych pszczół.