Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych pod redakcją Jarosława Żbikowskiego Agnieszki Siedleckiej Biała Podlaska 2009
Publikacja realizowana w ramach projektu na zlecenie PFRON: Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Umowa nr 3/4/WRP/B/08/ Wydawnictwo PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Biała Podlaska 2009 Copyright by Wydawnictwo PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Biała Podlaska 2009 ISBN 978-83-61044-76-5 Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska, tel. (83) 342-65-31 http://www.psw.bialapodlaska.pl Druk: PRINT-ART ul. Jatkowa 7, 21-500 Biała Podlaska, - 2 -
SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 ROZDZIAŁ I NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I WYBRANE ZDROWOTNE CZYNNIKI RYZYKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI NA WSI Dominik Dąbrowski, Jarosław Żbikowski, Tomasz Grudniewski DEFINICJE I POJĘCIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ... 9 Mieczysław Adamowicz NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO WYNIK WYPADKOWOŚCI W ROLNICTWIE A DZIAŁALNOŚĆ PREWENCYJNA NA PRZYKŁADZIE PLACÓWKI TERENOWEJ KRUS W BIAŁEJ PODLASKIEJ...23 Krzysztof Sokołowski, Joanna Fidut, Robert Latosiewicz STAN ZDROWIA MIESZKAŃCÓW WSI HOSPITALIZOWANYCH W 2007 ROKU W ODDZIALE REHABILITACJI INSTYTUTU MEDYCYNY WSI W LUBLINIE...53 Joanna Fidut, Krzysztof Sokołowski, Józef Krzak CHOROBA ZWYRODNIENIOWA STAWÓW KOLANOWYCH PRZYCZYNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI...61 ROZDZIAŁ II SPOŁECZNO EKONOMICZNE I RODZINNE ASPEKTY AKTYWIZACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Alina Zajadacz, Adam Marciniak WYBRANE CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE A AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB NIESŁYSZĄCYCH W POLSCE...71 Dorota Ulikowska GMINA I JEJ ROLA W AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...85 Marcin Olejniczak POSTRZEGANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W ŚRODOWISKU LOKALNYM...97 Dorota Tomczyszyn OPINIE O PRACY ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH REFLEKSJE BADAWCZE...111-3 -
Bernadeta Szczupał OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ W ŚRODOWISKU WIEJSKIM WYBRANE LOKALNE INICJATYWY AKTYWIZACJI...119 Marian Stepulak ROLA SYSTEMU RODZINNEGO W PROCESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W STOPNIU LEKKIM W OBSZARACH WIEJSKICH...131 Marta Pawelec ZNACZENIE POSTAW RODZICIELSKICH WOBEC DZIECI Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM DLA ROZWOJU KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH I PRZYGOTOWANIA DO AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ...145 ROZDZIAŁ III WSPOMAGANIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ Waldemar Moska, Alicja Białczyk KULTURA FIZYCZNA JAKO KIERUNEK WSPOMAGAJĄCY MOŻLIWOŚCI AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...159 Stanisława Nazaruk, Anna Ślifirczyk WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ PRÓBĄ PRZYGOTOWANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO PODJĘCIA PRACY ZAWODOWEJ...167 Bogusław Sawicki, Magdalena Jakubiuk ROLA AKTYWNOŚCI TURYSTYCZNEJ UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PROCESIE EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE SPECJALNEGO OŚRODKA SZKOLNO- WYCHOWAWCZEGO NR 1 W LUBLINIE...177 Elżbieta M. Minczakiewicz THE GATEWAY AWARD W ROZWIJANIU ZAINTERESOWAŃ AKTYWNOŚCIĄ ZAWODOWĄ U MŁODZIEŻY Z GŁĘBSZĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ...187 Wojciech Swędzioł PRZYGOTOWANIE DO PEŁNEJ AKTYWNOŚCI ŻYCIOWEJ OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH W PROCESIE EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE CARL-STREHL-SCHULE (CSS) W MARBURGU...199 WARIA Elżbieta Szczygielska, Agata Smoleń WYBRANE METODY ANALIZY DANYCH JAKOŚCIOWYCH W BADANIACH AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...211-4 -
WSTĘP Zjawisko niepełnosprawności to jeden z najpoważniejszych problemów społecznych, z jakim zmaga się współczesna cywilizacja. Stale powiększająca się liczba osób o niepełnej sprawności stawia przed nami wszystkimi, a w szczególności przed rządami poszczególnych państw, organizacjami międzynarodowymi, ale również przed stowarzyszeniami, fundacjami i środowiskiem naukowym cele i zadania związane z możliwie pełnym włączeniem tej grupy społecznej we wszystkie przejawy aktywności, w tym aktywności społecznej i zawodowej. Osoby niepełnosprawne zaliczają się do tej części populacji, która jest narażona, jak żadna inna, na marginalizację. Jednym z najistotniejszych skutków tej sytuacji jest wskaźnik zatrudnienia, który w naszym kraju należy do najniższych w Europie. W Polsce osoby niepełnosprawne stanowią około 10% populacji w wieku produkcyjnym, ale ich udział w ogólnym zatrudnieniu sięga zaledwie niecałych 4%. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi, niezwiązane z gospodarstwem rolnym, chociaż to właśnie rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym i słabo wykształconym. Współczynnik aktywności zawodowej niepełnosprawnych mieszkańców wsi związanych z gospodarstwem rolnym w 2008 r. wynosił 26,5%, a wskaźnik zatrudnienia 26,0%, zaś dla osób zamieszkałych na wsi, niezwiązanych z gospodarstwem rolnym wskaźniki te wynosiły odpowiednio 7,2% i 5,6%. Dlatego działania integracyjne oparte na zasadach dialogu, wzajemności i równorzędności powinny przyczynić się do większej aktywizacji tej grupy społecznej, ponieważ,..aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych jest nie tylko sposobem osiągania samodzielności ekonomicznej, ale także a dla wielu przede wszystkim czynnikiem budującym poczucie własnej wartości i samorealizacji oraz drogą do szeroko rozumianej reintegracji społecznej (A. Ostrowska). W ostatnich latach osoby o niepełnej sprawności i ich sytuacja stały się jednymi z głównych celów polityk tak poszczególnych państw, jak i organizacji międzynarodowych w tym Unii Europejskiej oraz obszarem zainteresowań badawczych szerokiego spektrum naukowców od nauk medycznych, przez psychologię, socjologię, prawo, po ekonomię, organizację i zarządzanie czy kulturę fizyczną. Publikacja, którą oddajemy do rąk czytelników, jest owocem konferencji naukowej, zorganizowanej w ramach projektu badawczego finansowanego przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełno- - 5 -
sprawnych Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Problemem podjętym w niniejszej monografii są rozważania dotyczące czynników i uwarunkowań stymulujących aktywność zawodową osób niepełnosprawnych, w szczególności osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. W trzech rozdziałach, z których zbudowana jest publikacja zostały zawarte treści dotyczące definiowania niepełnosprawności w literaturze krajowej i zagranicznej, czynników ryzyka mających wpływ na poziom niepełnosprawności na wsi, wybranych aspektów determinujących podejmowania aktywności zawodowej przez osoby o niepełnej sprawności zamieszkałych na obszarach wiejskich oraz niezwykle ważnego zagadnienia jakim jest wspomaganie tejże aktywności. Publikację kończy istotny z punktu wiedzenia prowadzenia badań materiał omawiający wybrane metody analizy danych jakościowych w badaniach nad aktywnością zawodową osób o niepełnej sprawności. Publikację kierujemy przede wszystkim do wszystkich osób i instytucji, które są zainteresowane problemami osób niepełnosprawnych. Interesujące informacje powinni znaleźć studenci i pracownicy nauki, osoby niepełnosprawne oraz osoby i instytucje pracujące na co dzień z osobami o niepełnej sprawności. Agnieszka Siedlecka Jarosław Żbikowski - 6 -
ROZDZIAŁ I NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I WYBRANE ZDROWOTNE CZYNNIKI RYZYKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI NA WSI - 7 -
- 8 -
Dominik Dąbrowski, Jarosław Żbikowski, Tomasz Grudniewski PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej DEFINICJE I POJĘCIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Być pełnosprawnym to tak naprawdę żadna zasługa, to dar, który każdemu z nas, o każdym czasie może być odebrany. Pozwólmy więc niepełnosprawnym i członkom ich rodzin, w jak najbardziej naturalny sposób, włączyć się w nasze życie. Chcielibyśmy dać im pewność, że jesteśmy jednością. Richard von Weizacker Wstęp Podstawowym celem prezentowanej pracy jest zwrócenie uwagi na szeroki problem dotyczący definiowania i posługiwania się na co dzień pojęciami związanymi z niepełnosprawnością. Autorzy posługując się różnymi źródłami, próbują wskazać zachodzące przemiany w definiowaniu osoby z niepełnosprawnością, wynikające z tych przemian modele, podejścia oraz prace organizacji międzynarodowych działających na rzecz niepełnosprawnych obywateli. Najważniejszą role w porządkowaniu definicji odgrywa Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). W 1980 r. WHO pod przewodnictwem P. Wooda sformułowała oficjalną definicję niepełnosprawności (International Classification of Impairment, Disability and Handicap ICIDH). Wprowadzone zostało rozróżnienie między uszkodzeniem (impairment) powodującym nienormalne funkcjonowanie narządu lub części ciała, ograniczeniem (disability) oznaczającym ograniczenie codziennej sprawności psychicznej lub fizycznej człowieka, jako rezultatu uszkodzenia narządu lub części ciała i upośledzeniem (handicap), jako skutek uszkodzenia bądź niepełnosprawności, ograniczenie pełnienia określonych ról społecznych. Ta typologia zakłada istnienie fizycznej i psychicznej normalności, niepełnosprawność jest tutaj odstępstwem - 9 -
od obowiązujących norm dotyczących fizycznego i psychicznego funkcjonowania człowieka. 1 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1993 roku, wspominają o tym, że pod koniec lat 60-tych i w latach 70-tych organizacje osób niepełnosprawnych w niektórych krajach zaczęły formułować nowa koncepcje niepełnosprawności. Zwrócono w niej uwagę na to, że ograniczenia dotykające osoby niepełnosprawne są związane ze strukturą środowiska, w którym żyją oraz z postawami społeczeństwa. Od tego czasu zaczęto coraz częściej mówić o społecznej definicji niepełnosprawności, czyli takiej, w której uznaje się, że niepełnosprawność to wynik barier, jakie napotyka osoba niepełnosprawna. Po raz pierwszy zdefiniowano niepełnosprawność w kategoriach relacji pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a środowiskiem, w którym żyją, w Światowym Programie Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne w 1982 roku. 2 Później zdefiniowano niepełnosprawność w ten sposób także np. w klasyfikacjach Światowej Organizacji Zdrowia (2001 r.). Opracowane dotychczas definicje w ramach międzynarodowej klasyfikacji niepełnosprawności i upośledzeń przyjętych przez Światową Organizację Zdrowia, nie są w pełni wystarczające gdyż niedostatecznie wyjaśniają interakcje pomiędzy warunkami społecznymi, a oczekiwaniami i możliwościami jednostki. Dlatego definicja europejska, dysponując mniej lub bardziej precyzyjnymi określeniami stara się ukazać przede wszystkim obowiązek świadczenia pomocy osobom, które mogą mieć trudności w samodzielnym jej uzyskiwaniu; wskazuje na to jak powinna być postrzegana jednostka mająca mniejsze od innych szanse zaspokajania swych podstawowych życiowych potrzeb. 3 Definicji prezentowanej przez WHO zarzucano, że sprowadzanie problemów osób niepełnosprawnych jedynie do zagadnień medycznych, a tym samym wyraźne pomijanie aspektów społecznych oraz kulturowych związanych z niepełnosprawnością. Prace w tym zakresie, które trwały wiele lat, doprowadziły do powstania w 2001 r. Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (International Classification of Functioning, Disability add Health ICF). Odzwierciedla ona wyraźną zmianę nastawienia społecznego w stosunku do niepełnosprawności. 1 J. Martin, H. Meltzer, D. Elliot, The prevalence of disability among adults, HMSO, Lodon 1988, s. 7. 2 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych zostały przyjęte podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993 (Rezolucja 48/96). www.mpips.gov.pl 3 T. Gałkowski, Wokół definicji pojęcia osoba niepełnosprawna doświadczenia europejskie. http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm - 10 -
Spośród wielu podziałów stosowanych w definiowaniu niepełnosprawności należy wspomnieć, przede wszystkim o medycznym i społecznym podejściu do niepełnosprawności. Jest ono widoczne także w opisywanych w dalszej części tekstu klasyfikacjach WHO, ONZ itp. W modelu medycznym problemy, jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością to bezpośrednia konsekwencja choroby lub uszkodzenia. Niepełnosprawność jest więc osobistą tragedią konkretnej osoby. Od takiego rozumienia odchodzi się już w oficjalnych opracowaniach. W modelu społecznym mówi się wtedy, gdy uznamy, że niepełnosprawność powstaje w skutek ograniczeń doświadczanych przez osoby nią dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system transportu, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby niepełnosprawne. Przyczyna niepełnosprawności tkwi nie w jednostce, ale w barierach społecznych, ekonomicznych. Niepełnosprawność jest właśnie wynikiem barier, jakie napotyka osoba niepełnosprawna. 4 Społeczny sposób widzenia niepełnosprawności wyraźnie dominuje od wielu lat w aktach międzynarodowych i stopniowo przejmują go, z różnym skutkiem, prawa krajowe. Prace nad pojęciem niepełnosprawności w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) W Międzynarodowej klasyfikacji uszkodzeń, niepełnosprawności i upośledzeń opracowanej przez WHO w 1980 roku, na podstawie aspektów biologicznych, funkcjonalnych i społecznych, rozróżniono: uszkodzenie (ang. impairment) oznacza jakąkolwiek stratę lub wadę psychiczną, fizjologiczną lub anatomiczną struktury albo czynności; może być trwałe lub okresowe, wrodzone lub nabyte etc.; niepełnosprawność (ang. disability) wszelkie ograniczenie lub brak wynikający z uszkodzenia możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka; niepełnosprawność jest następstwem uszkodzenia; upośledzenie (ang. handicap) oznacza niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za normalne biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne; upośledzenie jest następstwem uszkodzenia i niepełnosprawności. 4 E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny pełnoprawny obywatel, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, UKiE, Warszawa 2002, s. 20. - 11 -
Definicji tej zarzucano zbytnia medykalizację niepełnoprawności (szczególnie w definiowaniu upośledzenia), kosztem niezauważenia aspektów społecznych. WHO zdefiniowała więc pojęcie niepełnosprawności jeszcze raz w 2001 r., w Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (ang. w skrócie ICF). Tym razem uwzględniono społeczny aspekt niepełnosprawności i ograniczenia związane z udziałem w życiu społecznym. W ICF przez niepełnosprawność rozumie się wielowymiarowe zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi a ich fizycznym i społecznym otoczenie. 5 Według ICF niepełnosprawność to szeroki termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności i ograniczenia uczestnictwa. Definicja niepełnosprawności w ICF jest obecnie bardzo często przyjmowana jako punkt wyjścia do tworzenia definicji niepełnosprawności w niektórych krajach europejskich (np. w Hiszpanii, we Francji). W klasyfikacji ICF podano też szczegółowe definicje niepełnosprawności, np. osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby z niepełnosprawnością sensoryczną oraz zdefiniowano takie pojęcia jak, np.: aktywność wykonywanie zadań lub czynności przez dana osobę; ograniczenie aktywności oznacza trudności, których człowiek może doświadczać podczas podejmowania aktywności; uczestnictwo zaangażowanie człowieka w sytuacje życiowe; ograniczenia uczestnictwa problemy, których dana osoba może doświadczać, angażując się w sytuacje życiowe. 6 Zatem niepełnosprawność w ujęciu ICF nie postrzegana jest jako efekt stanu zdrowia, ale jest wynikiem barier napotykanych w otoczeniu. Tym samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest mocno akcentowane w podejściu do niepełnosprawności czyli nacisk na funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich środowisku. 5 E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny, dz. cyt., s. 22. 6 Udoskonalenie systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności. No-we kryteria kwalifikujące do niepełnosprawności oraz procedury postępowania propozycje zmian, materiały szkoleniowe dla lekarzy, red. E. Wegrowska-Koski, J. Walasiuk, P. Wdówik, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s. 11-12. - 12 -
Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych Zmieniające się w ostatnich latach w koncepcje dotyczące niepełnosprawności zmuszają do zrewidowania niektórych dotychczasowych definicji i uściślenia stosowanej terminologii. Coraz wyraźniej wyrażana jest potrzeba uwzględniania w większym niż dotąd stopniu kontekstu środowiskowego. Takie postulaty są zawarte, m.in. w wydanych w 1994 r. Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych udostępnionych zainteresowanym instytucjom i działającym organizacjom. Sformułowane tam cele i zadania zostały następnie wykorzystane przez grupę ekspertów, w październiku 1994 r. w ramach Europejskiego Forum Niepełnosprawności (European Disability Forum). Debaty dotyczyły czterech głównych problemów: 1.europejskiej definicji niepełnosprawności, 2. eugeniki, bioetyki i eutanazji, 3. niezależnego życia i 4. seksualności. Chcąc wyjść naprzeciw aktualnym przemianom dokonującym się w zakresie koncepcji niepełnosprawności, trzeba dokonać podstawowych ustaleń terminologicznych, co nie jest sprawą prostą i łatwą. 7 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych przyjęto podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993 roku. Celem Zasad jest zagwarantowanie niepełnosprawnym członkom swoich społeczności, możliwości korzystania z tych samych praw i obowiązków przysługujących pozostałym obywatelom. To poszczególne państwa odpowiadają za podejmowanie odpowiednich działań w celu usunięcia takich przeszkód w swoim kraju. Osoby niepełnosprawne i ich organizacje powinny być w tym procesie aktywnymi partnerami. Podstawowe pojęcia w sferze polityki wobec osób niepełnosprawnych Ujęcie pojęć, wokół których obracają się autorzy tej pracy, oparte jest na podstawie Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, przez co tekst rozważań przytoczony jest w znacznej całości. 8 1. W tekście Zasad przewijają się przytoczone niżej pojęcia. Opierają się one głównie na pojęciach występujących w Światowym Programie Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Odzwierciedlają również postęp, jaki się dokonał podczas trwania Dekady Osób Niepełnosprawnych pod egidą Narodów Zjednoczonych. 7 T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 8 Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język polski dostępnego na stronie www.mpips.gov.pl - 13 -
2. Termin niepełnosprawność obejmuje wiele ograniczeń funkcjonalnych występujących w każdym społeczeństwie i w każdym kraju na świecie. Niepełnosprawność może być fizyczna, intelektualna lub polegać na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z choroby somatycznej lub choroby umysłowej. Wymienione zaburzenia, sytuacje lub choroby mogą mieć charakter stały lub przejściowy. 3. Termin upośledzenie (handicap) oznacza utratę lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społeczeństwa w tym samym stopniu, co inni obywatele. Termin ten wskazuje na konflikt pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem. Celem tego terminu jest zwrócenie uwagi na braki w środowisku i w wielu zorganizowanych działaniach społecznych, dotyczących na przykład informacji, komunikacji międzyludzkiej i edukacji, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach. 4. Terminy: niepełnosprawność i upośledzenie powinny być rozumiane w świetle współczesnej historii niepełnosprawności. W latach 70-tych przedstawiciele organizacji osób niepełnosprawnych oraz specjaliści w tej dziedzinie przeciwstawiali się ówczesnej terminologii. Terminy niepełnosprawność i upośledzenie były często używane w niejasny i mylący sposób, co nie sprzyjało formułowaniu polityki społecznej i prowadzeniu działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Terminologia ta odzwierciedlała podejście medyczne i diagnostyczne, w którym nie zwracano uwagi na niedoskonałości i braki tkwiące w otaczającym społeczeństwie. 5. W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła międzynarodową klasyfikację uszkodzeń, niepełnosprawności i upośledzeń, w której zaproponowano bardziej precyzyjne, a jednocześnie zrelatywizowane podejście.międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń,Niepełnosprawności i Upośledzeń wprowadza wyraźne rozróżnienie pojęć: uszkodzenie, niepełnosprawność i upośledzenie. Terminy te są powszechnie używane w takich dziedzinach jak rehabilitacja, edukacja, statystyka, polityka, ustawodawstwo, demografia, socjologia, ekonomia i antropologia. Niektórzy użytkownicy sygnalizują wątpliwości co do terminu upośledzenie, zdefiniowanego w Klasyfikacji w sposób, który uważają za zbyt medyczny i zbyt koncentrujący się na jednostce oraz niedostatecznie wyjaśniający interakcję pomiędzy warunkami społecznymi, a oczekiwaniami i możliwościami jednostki. Te i inne wątpliwości, wyrażane przez użytkowników w ciągu 12 lat od opublikowania Klasyfikacji, zostaną wzięte pod uwagę w jej przyszłych wydaniach. 6. Dzięki doświadczeniom zdobytym w trakcie wdrażania Światowego Programu Działań oraz ogólnych dyskusji toczących się podczas Dekady Osób Niepełnosprawnych pod egidą Narodów Zjednoczonych, doszło do pogłębienia wiedzy oraz lepszego zrozumienia problematyki - 14 -
niepełnosprawności jak i używanej terminologii. Obecna terminologia wskazuje na konieczność zwracania uwagi zarówno na indywidualne potrzeby jednostki (takie, jak np. rehabilitacja i sprzęt rehabilitacyjny), jak i na niedoskonałości tkwiące w społeczeństwie (różne przeszkody w pełnym uczestnictwie). 7. Termin prewencja oznacza działania nastawione na zapobieganie występowaniu uszkodzeń fizycznych, intelektualnych, psychicznych i narządów zmysłów (prewencja podstawowa), lub działania zapobiegające temu, by uszkodzenia te spowodowały trwałe ograniczenia funkcjonalne lub niepełnosprawność (prewencja wtórna). Prewencja może obejmować różne rodzaje działań, takie jak podstawowa opieka zdrowotna, opieka prenatalna i postnatalna, edukacja w zakresie żywienia, szczepienia przeciwko chorobom zakaźnym, metody kontrolowania chorób endemicznych, przepisy bhp, programy podejmowane w celu zapobiegania wypadkom w różnych środowiskach, włączając w to przystosowywanie miejsc pracy, by zapobiegać chorobom zawodowym i inwalidztwu, a także zapobieganie niepełnosprawności wynikającej z zatrucia środowiska lub z konfliktów zbrojnych. 8. Termin rehabilitacja oznacza proces, którego celem jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym osiąganie i utrzymanie optymalnego poziomu funkcjonowania fizycznego, narządów zmysłów, intelektualnego, psychicznego i/lub społecznego, m.in. poprzez dostarczanie urządzeń umożliwiających im większą niezależność. Rehabilitacja może obejmować działania zmierzające do odtworzenia i/lub przywrócenia funkcji, kompensacji utraty lub braku funkcji, jak też kompensacji ograniczenia funkcjonalnego. Proces rehabilitacji nie obejmuje początkowej opieki medycznej, natomiast w jej zakres wchodzi szerokie spektrum działań, poczynając od rehabilitacji podstawowej i ogólnej, a kończąc na rehabilitacji nastawionej na realizację ściśle określonego celu, na przykład rehabilitacji zawodowej. 9. Termin wyrównywanie szans oznacza proces, dzięki któremu różne systemy i instytucje istniejące w społeczeństwie i środowisku, takie jak usługi, różne formy działań, informacja i dokumentacja, są powszechnie dostępne dla wszystkich, a zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych. 10. Zasada równych praw oznacza, że potrzeby każdej jednostki są jednakowo ważne, że potrzeby te muszą stanowić podstawę planowania życia w społeczeństwie oraz że wszystkie zasoby muszą być wykorzystane w taki sposób, aby zapewnić każdej jednostce równe szanse udziału. 11. Osoby niepełnosprawne są członkami społeczeństwa i mają prawo do pozostania we własnym środowisku lokalnym. Powinny one otrzymać - 15 -
potrzebne im wsparcie w ramach normalnych struktur edukacyjnych, opieki zdrowotnej, zatrudnienia i usług społecznych. 12. Osoby niepełnosprawne, osiągając równe prawa, powinny także posiadać równe obowiązki. W momencie, gdy prawa te zostaną osiągnięte, społeczeństwa powinny zwiększyć swe oczekiwania względem osób niepełnosprawnych. Częścią procesu wyrównywania szans powinno stać się niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym w tym, by mogły wziąć na siebie pełną odpowiedzialność jako członkowie społeczeństwa. Istnieje specyficzna zależność pomiędzy ogólną definicją osoby niepełnosprawnej, a definicjami szczegółowymi odnoszącymi się do rozmaitych grup klinicznych niepełnosprawności. W 1993 r. europejski program HELIOS II 9 wyodrębnił 6 podstawowych sektorów niepełnosprawności (wzrokowa, słuchowa, ruchowa, umysłowe upośledzenie, sektor zdrowia psychicznego, oraz specyficzne medyczne uszkodzenia, upośledzenia i niepełnosprawności obejmujące 23 europejskie pozarządowe organizacje osób niepełnosprawnych). Definicja ogólna nie może pozostawać w sprzeczności z definicjami szczegółowymi, które określają kryteria oraz stopień nasilenia dysfunkcji, wyznaczając tym samym zakres świadczenia specjalistycznej pomocy. W definicjach szczegółowych zaś znajdują się klasyfikacje ułatwiające dostosowanie świadczonych usług do potrzeb i możliwości ich odbiorców. Definicje szczegółowe mogą wraz z postępem wiedzy i techniki ulegać dalszej rozbudowie. Łączy się to z rozszerzaniem zakresu i doskonaleniem wykrywalności, rozbudowywaniem technik diagnostycznych, coraz większymi możliwościami zabiegów chirurgicznych, zastosowaniem protetyki, z poradnictwem genetycznym. 10 Definicja Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych W 1994 r. Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych, utworzone przez przedstawicieli 24 europejskich organizacji osób niepełnosprawnych, odniosło się do problemów dotyczących tej grupy ludzi w świetle Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych ogłoszonych przez ONZ. Forum uznało, że nie może wyrazić poparcia dla Klasyfikacji Uszkodzeń, Upośledzeń i Niepełnosprawności opracowanej przez Światowa Organizacje Zdrowia i przedstawiło też propozycje własnej definicji: 9 Report on the disabilities represented in the Specific/Medical Disabilities, Impairments and Handicaps Sector of the Helios II programme, 1995. 10 T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm - 16 -
Osoba niepełnosprawna jest jednostką w pełni swych praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa. 11 Społeczeństwo ma eliminować/zmniejszać te bariery, aby każda jednostka mogła korzystać z dóbr publicznych i aby respektowano jej prawa i przywileje. Definicja ta ukazuje przede wszystkim obowiązek świadczenia pomocy osobom, które mogą mieć trudności w samodzielnym jej uzyskiwaniu; wskazuje na to jak powinna być postrzegana jednostka mająca mniejsze od innych szanse zaspokajania swoich podstawowych potrzeb życiowych. 12 Rozwijanie modelu rehabilitacji opartego na lokalnej społeczności oraz promowanie działań mieszczących się w programach prewencji wtórnej, wyznaczają nowe perspektywy dla ogólnej definicji osoby niepełnosprawnej. W ostatnich latach obserwuje się w środowiskach osób z uszkodzeniami zmysłów tendencje do postrzegania siebie jako ludzi stanowiących mniejszość kulturową w społeczeństwie, domagającą się podobnych praw i przywilejów jak te, które należą się tego typu grupom społecznym. W skrajnych przypadkach, jak ma to miejsce w przypadku osób głuchych w USA, występują fakty odmowy przyjmowania świadczeń pieniężnych (rent) należnych osobom niepełnosprawnym, ponieważ nie chcą, by je za takie uznawać. Pisze o tym szeroko w swej książce Harlan Lane. 13 Są to postawy wynikające z zaniedbań i deprecjacji wielu grup osób niepełnosprawnych, które pragną obecnie same decydować o swym losie prezentując bardzo często skrajne stanowiska, przeciwstawiające się powszechnym wyobrażeniom o ich statusie społecznym. Jest sprawą oczywistą, że postrzeganie statusu osoby niepełnosprawnej zależy od takich czynników, jak: wyznawane w danym społeczeństwie systemy wartości, wpływy kulturowe i status socjoekonomiczny danego kraju. Jeśli przez długi okres czasu trwała marginalizacja określonych grup społecznych, to zupełnie naturalną reakcją będą tendencje zmierzające do wzmacniania i utrwalania własnej tożsamości, odrębności kulturowej i społecznej. Osobnym, ale obszernie w wielu publikacjach omawianym zagadnieniem pozostaje tzw. duet zależności pomiędzy darczyńcą i darbiorcą, który odnieść można do wielu relacji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem w jakim przyszło im żyć. W społeczeństwach, gdzie poziom wymagań stawianych przeciętnemu obywatelowi zwiększa się w skutek zachodzących przemian cywilizacyjnych lub transformacji 11 Jw. 12 T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 13 H. Lane, Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996. - 17 -
ustrojowych, sytuacja osób należących do grup zależnych, jest szczególnie trudna. 14 Jak podaje K. Błeszyńska, Istniejące w społeczeństwie grupy mniejszościowe wyodrębnione na podstawie swych specyficznych cech wyzwalają postawy niechęci, a nawet odrzucenia, demonstrując stereotypowe uprzedzenia i tworząc podział na swoich i obcych. Dyskryminację społeczną może pogłębiać i utrwalać niewłaściwa polityka oświatowa, w której akceptuje się brak zainteresowania ze strony szkół masowych problematyką kształcenia i wychowania uczniów niepełnosprawnych. 15 W Unii Europejskiej nie ma jednej, uniwersalnej, ogólnej definicji niepełnosprawności. Definicje te są na tyle zróżnicowane, że, że czasem ktoś uznany za niepełnosprawnego w jednym kraju w drugim już mógłby nie zostać za niego uznany. 16 Obrazują to poniższe przykłady. W wielu krajach UE używa się też różnych definicji niepełnosprawności, np. do celów różnych rodzajów rehabilitacji, opieki medycznej, edukacji. Opracowane przez WHO klasyfikacje, co prawda bardzo szerokie i ogólne, ale miały duże znaczenie, bo zaproponowały pewien ład w sposobach definiowania niepełnosprawności, a już na pewno potwierdziły i wyznaczyły pewne trendy w tym względzie. Oprócz definicji zaproponowanych przez WHO czy ONZ bardzo przecież ogólnych i służących de facto temu, by nadawać pewne kierunki w myśleniu o niepełnosprawności, można mówić również o różnych innych, szczególnych rodzajach definicji. Oto niektóre z nich. Dla określenia konkretnych rodzajów niepełnosprawności, stosuje się podział np. na: osoby niepełnosprawne psychicznie (czyli z niepełnosprawnością intelektualna i chorobami psychicznymi); osoby niepełnosprawne fizycznie (czyli z dysfunkcjami motorycznymi z uszkodzeniem narządów ruchu); z niepełnosprawnością sensoryczna (osoby z uszkodzeniem narządów zmysłowych osoby niewidome i słabowidzące oraz osoby głuche i słabosłyszące); z niepełnosprawnością złożona. 17. 14 T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 15 K. Błeszyńska, Niepełnosprawność jako czynnik kształtujący usytuowanie jednostki w życiu zbiorowości społecznej, Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej (1996) 148, s. 9-17. 16 E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny, dz. cyt., s. 19. 17 Centrum Informacji Europejskiej UKIE, Unia Europejska osoby niepełnosprawne. Tekst dostępny pod adresem: http://www.rcie.lodz.pl/dokumenty/broszury/cie/informator_osoby_ niepelnosprawne.pdf. - 18 -
Stosując kryteria służące określaniu konkretnych rodzajów niepełnosprawności można tu wyróżnić także osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, np. chodzi o choroby układu krążenia. W sytuacji gdy kryterium podziału jest okres życia, w którym dana niepełnosprawność wystąpiła, wyróżnia się: osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa; osoby z niepełnosprawnością nabyta w różnych okresach życia, wśród których są osoby niepełnosprawne z powodu różnych chorób, z powodu chorób zawodowych i wypadków przy pracy, z powodu wypadków (urazów) pozazawodowych, z powodu działań wojennych oraz z powodu zmian spowodowanych starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego. 18 Rozróżnić należy również niepełnosprawność biologiczną i prawną. Bowiem nie każda osoba z ograniczeniami, powstałymi na skutek uszkodzenia lub obniżenia sprawności organizmu, jest uznana przez prawo za niepełnosprawną. Oznacza to tzw. niepełnosprawność biologiczną, a wiec odczuwaną przez kogoś, choć nie została usankcjonowana prawnie. Z drugiej zaś strony, nie każda osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności, musi faktycznie czuć się osobą niepełnosprawną. 19 W tym kontekście istotne wydają się definicje niepełnosprawności używane przez Główny Urząd Statystyczny, nawiązujące do definicji biologicznej i prawnej. W spisie powszechnym z 2002 r. osobę niepełnosprawna określano jako osobę, która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osobę, która takiego orzeczenie nie posiada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa). 20 Użyte przez GUS definicje pokazują, że w praktyce badawczej nie jest możliwe i sensowne wyłączenie spośród osób niepełnosprawnych tych, którzy nie mają formalnego orzeczenia o swojej niepełnosprawności. Dla GUS posiadanie takiego orzeczenia nie jest ważne. Wystarczającym powodem dla uznania kogoś za osobę niepełnosprawną jest odczuwanie ograniczenia sprawności. Definiowanie niepełnosprawności dla celów rentowych, ubezpieczeniowych, jest także istotne w tym opracowaniu, ponieważ związane jest z systemem orzekania o niepełnosprawności, czyli 18 J. Kirenko, Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawność. Tekst dostępny pod adresem: http://www.mdk2.lublin.pl/njs/index.php?a=1&b=1 19 System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, red. W. Otrębski, Fundacja Między Nami, Lublin 1999, s. 19. 20 Ludność. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno ekonomiczna. Województwo mazowieckie, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa 2003, s. 20. - 19 -
tym momentem, kiedy dana osoba zostaje uznana przez specjalistów, w sposób zgodny z przepisami, za osobę niepełnosprawna, choć chodzi w tym przypadku o definicje tylko dla konkretnych celów. Oczywiście kryterium najważniejszym w definiowaniu niepełnosprawności (niezdolności do pracy) do celów rentowych jest możliwość podjęcia pracy, ale bywa ona różnie określana. Jak stwierdza S. Golinowska definicje inwalidztwa stosowane dla celów związanych z ubezpieczeniami (do celów rentowych) odzwierciedlają tradycje filozofii społecznej danego państwa opiekuńczego. Np. w Anglii brana jest pod uwagę ogólna sprawność w codziennym życiu z czysto medycznego punktu widzenia. Z kolei w USA mówi się o niezdolności do zarobkowania, czyli z czysto ekonomicznego punktu widzenia. W Niemczech bierze się pod uwagę niezdolność do pracy na konkretnym rynku i w wykonywanym zawodzie, co bardziej zbliża to podejście do podejścia społecznego. 21 Oto przykładowe definicje inwalidztwa w niektórych krajach 22 : Holandia niezdolność do zatrudnienia pozwalającego zarobić tyle ile zarobiłaby osoba sprawna, o tym samym doświadczeniu, kwalifikacjach i na tym samym terenie; Szwecja ograniczona możliwość zarabiania na skutek utraty zdrowia (utratę zdrowia określa się w% i wynosi ona odpowiednio: 25%, 50%, 75% lub 100%); Wielka Brytania niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa, która ma znaczny lub ujemny wpływ na zdolność wykonywania normalnych, codziennych czynności; Niemcy niezdolność do pracy zarobkowej w powodu utraty życiowego potencjału do tego stopnia, że nie jest możliwe wykonywanie pracy zawodowej co najmniej 3 godziny dziennie; Francja utrata zdolności do zarabiania z powodu utraty zdrowia; USA niezdolność, z powodów medycznych, do jakiejkolwiek aktywności przynoszącej dochód w ciągu co najmniej roku; Węgry niezdolność do pracy zarobkowej co najmniej przez rok. Tym samym też, definicje inwalidztwa uprawniającego do otrzymania renty zmieniają się w konkretnych krajach, ale wyraźnie tam, gdzie najważniejsze było to, czy dana osoba może podjąć pracę zaczyna się od pewnego momentu bardziej zwracać uwagę na ograniczenia związane ze zdrowiem. I odwrotnie tam gdzie ważniejszy był stan zdrowia i ogólna aktywność, później zaczyna przeważać zdolność do pracy zarobkowej. 21 R. Niecikowska, Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności. Niepełnosprawność w formalnych definicjach i aktach prawnych, Warszawa 2006. Tekst dostępny na stronie: http://samiosobie.org.pl/files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 22 Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, red. S. Golinowska, MPiPS, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001, s. 160. - 20 -
Podsumowanie Pojęcie niepełnosprawności, stworzone na gruncie zdrowia i medycyny, przekształciło się w widzenie aspektów społecznych niepełnosprawności, w którym kładzie się nacisk na rozpoznawanie różnorodnych ograniczeń i na pełny udział niepełnosprawnych w życiu społecznym. Przyglądając się historii definiowania niepełnosprawności można powiedzieć, że spłatają się ze sobą aspekty zdrowotne, zawodowe i społeczne, przy czym ostatnio przeważać zaczyna aspekt społeczny. W gruncie rzeczy jednak rozważania nad tym, jakie są, a jakie powinny, być definicje niepełnosprawności są ograniczone możliwościami wprowadzenia poważnych zmian w tym względzie, bo przecież wymagałoby to zmiany w samym systemie zabezpieczenia społecznego skomplikowanych kwestiach różnych rodzajów ubezpieczeń. Definicja niepełnosprawności jest więc sprawą podstawową i jej filozofia powinna być przyjęta dla celów rentowych i pozarentowych. 23 Tworzenie definicji szczegółowych stanowi dość trudne i złożone zadanie, w którym ujawnia się tendencja do porządkowania faktów zgodnie z powszechnie akceptowanymi danymi klinicznymi, które zresztą w miarę postępu wiedzy ulegają rozszerzaniu lub zawężaniu. Coraz częściej są to definicje opisowe, starające się ujmować możliwie szerokie spektrum objawów, uwzględniające stopień ich nasilenia trwałość i rozległość. 24 Literatura 1. Błeszyńska K., Niepełnosprawność jako czynnik kształtujący usytuowanie jednostki w życiu zbiorowości społecznej, Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 148, 1996. 2. Centrum Informacji Europejskiej UKIE, Unia Europejska osoby niepełnosprawne. Tekst dostępny pod adresem: http://www.rcie.lodz.pl/ dokumenty/broszury/cie/informator_osoby_niepelnosprawne.pdf. 3. Gałkowski T., Wokół definicji pojęcia osoba niepełnosprawna doświadczenia europejskie. Tekst dostępny pod adresem: http://www.idn. org.pl/sonnszz/def_on.htm 03070402.htm 4. Golinowska S. (red.), Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, MPiPS, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001. 5. Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język polski. Tekst dostępny na stronie www.mpips.gov.pl. 23 R. Niecikowska, Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności, dz. cyt. http://samiosobie.org.pl/files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 24 T. Gałkowski, Wokół definicji, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm - 21 -
6. Kirenko J., Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawności. Tekst dostępny pod adresem: http://www.mdk2.lublin.pl/njs/index.php?a= 1&b=1. 7. Lane H., Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996. 8. Ludność. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno ekonomiczna. Województwo mazowieckie, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa 2003. 9. Martin J., Meltzer H., Elliot D., The prevalence of disability among adults, HMSO, London 1988. 10. Niecikowska R., Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności. Niepełnosprawność w formalnych definicjach i aktach prawnych, Warszawa 2006. Tekst dostępny pod adresem: http://samiosobie.org.pl/ files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 11. Otrębski W. (red), System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, Fundacja Między Nami, Lublin 1999. 12. Report on the disabilities represented in the Specific/Medical Disabilities, Impairments and Handicaps Sector of the Helios II programme, 1995. 13. Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 1993 (Rezolucja 48/96). www.mpips.gov.pl. 14. Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny pełnoprawny obywatel. Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, UKiE, Warszawa 2002. 15. Wegrowska-Koski E., Walasiuk J., Wdówik P (red.), Udoskonalenie systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności. Nowe kryteria kwalifikujące do niepełnosprawności oraz procedury postępowania propozycje zmian, materiały szkoleniowe dla lekarzy, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006. - 22 -
Mieczysław Adamowicz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO WYNIK WYPADKOWOŚCI W ROLNICTWIE A DZIAŁALNOŚĆ PREWENCYJNA NA PRZYKŁADZIE PLACÓWKI TERENOWEJ KRUS W BIAŁEJ PODLASKIEJ Wstęp Wieś i rolnictwo nie są wolne od negatywnych skutków postępu cywilizacyjnego. Postęp techniczny, mechanizacja wielu czynności życia codziennego i zawodowego, intensywność codziennego życia wymagają od współczesnego człowieka nowych umiejętności i sprawności. Jednym z mierników poziomu adaptacji do tych nowoczesnych warunków życia i pracy jest umiejętność bezpiecznego zachowania się. Za błędy w tym względzie płacimy wzrastającą liczbą wypadków i coraz większą grupą inwalidów powypadkowych. Zawód rolnika wiąże się z licznymi niebezpieczeństwami wypadkowymi i zdrowotnymi. Wiąże się to ze specyfiką pracy i środowiska: ciężka praca fizyczna w różnym środowisku, dwukierunkowość produkcji (roślinna i zwierzęca), sezonowość prac, częste zmiany charakteru wykonywanych czynności, różnorodność używanych narzędzi, maszyn i technologii leżą u podstaw wypadków. Nieszczęśliwe wypadki przy pracy, poza tragedią osób, które zostały nimi dotknięte są wielką stratą zarówno gospodarczą jak i społeczną dla ogółu ludności. W Polsce liczba zdarzeń uznanych za wypadek przy pracy w rolnictwie indywidualnym jest bardzo duża. W roku 2006 r. odnotowano 32 654 takich zdarzeń, z czego 123 to wypadki śmiertelne. 125 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, realizując ustawowe zadania na rzecz ubezpieczonych rolników, uzyskuje informacje o skali wypadków w gospodarstwach rolnych i chorobach zawodowych oraz o ich przyczynach i okolicznościach. W oparciu o posiadaną wiedzę prowadzi wielokierunkową działalność prewencyjną na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy w rolnictwie indywidualnym. Niniejsze opracowanie przygotowane zostało na podstawie danych z Centrali Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) oraz danych udostępnionych przez Placówkę Terenową KRUS w Białej Podlaskiej. W przeprowadzonych badaniach starano się określić przyczyny 1 http://www.pip.gov.pl/html/pl/info/html/rol_01/03070402.htm - 23 -
i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej, choroby zawodowe rolników, wypadki śmiertelne a także kierunki, formy i zakres działalności prewencyjnej. 226 Definiowanie wypadku przy pracy Pojęcie wypadek przy pracy składa się z dwóch członów. Treść pierwszej części oznacza określone zdarzenie, treść drugiej wskazuje obszar ewentualnego źródła niebezpieczeństwa, którego konsekwencja może ujawnić się w postaci krzywdy jaką odnosi człowiek. Zatem wypadek jest zdarzeniem nieplanowanym i przypadkowym, czyli losowym. Definicję wypadku w zatrudnieniu sformułowano w 1931 r. na pierwszej Konferencji Przewodniczących Sądów Rozjemczych do spraw byłego ZUS od wypadków. Brzmiała ona: jest to każde nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które zaszło z powodu pracy i wywołało bezpośrednio lub pośrednio śmierć pracownika względne obrażenia ciała lub chorobę pracownika. 327 Art. 137 ustawy o ubezpieczeniach społecznych nie zwierał definicji wypadku, lecz wyróżnił kilka jego postaci: 428 1. za wypadek w zatrudnieniu należy uważać wypadek przy pracy, tudzież wypadek przy domowych zajęciach, do których ubezpieczony został użyty przez pracodawcę lub inną osobę, której podlegał z powodu swego zatrudnienia, 2. to samo dotyczy wypadków przy przechowaniu, czyszczeniu, naprawie i przenoszeniu narzędzi pracy, chociażby dostarczonych przez zatrudnionego, 3. za wypadek w zatrudnianiu należy uważać wypadki w drodze do pracy i z pracy, a u osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach i zakładach, służących do przewożenia rzeczy, również wypadki poza granicami Rzeczypospolitej, jeśli osoby te przebywają tam w związku z ruchem środków przewozowych. 2 W pracy wykorzystano badania przeprowadzone w ramach pracy magisterskiej Anny Chomińskiej, Wypadkowość w rolnictwie a działalność prewencyjna na przykładzie Placówki Terenowej w Białej Podlaskiej, SGGW, Warszawa 2007. 3 M. Taroch, Cechy nieszczęśliwych wypadków w zatrudnieniu na podstawie polskiej umowy o ubezpieczeniu społecznym, BHP 1949, nr 12, s. 12. 4 Dz. U. z 1933 nr 51 poz. 396. - 24 -
W tym kierunku poszła również powojenna praktyka ustawodawcza, uwzględniając trzy przesłanki wypadku: nagłość zdarzenia, przyczynę zewnętrzną, związek z pracą. Po raz pierwszy definicja wypadku w zatrudnieniu została sformułowana na użytek prawa do świadczeń pracowników PKP w 42 rozporządzenia Rady Ministrów z 25 lipca 1946 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa PKP. 529 Natomiast począwszy od ustawy z 23 I 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadku przy pracy w art. 2 ust 1, wprowadzono pojęcie wypadku przy pracy. W tym czasie obowiązywały jednak dwa pojęcia prawne: wypadek przy pracy i wypadek w zatrudnieniu. Zgodnie z Art. 3.1 ustawy z dnia 30 października 2002 za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzna, które nastąpiło w związku z pracą: - podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych, - podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, - w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. 630 Zgodnie z powyżej wymienioną ustawą na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie, traktowany jest wypadek, któremu pracownik uległ: - w czasie podróży służbowej, w okolicznościach innych niż określone wyżej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań, - podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, - przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizację związkowe. 731 Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzna, powodujące śmierć lub uraz, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas: 832 - uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe, 5 Dz. U. z 1946, nr 38, poz.231. 6 Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. 7 Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. 8 Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. - 25 -
- wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, - pełnienia mandatu posła lub senatora, - odbywania szkolenia lub stażu przez absolwenta pobierającego stypendium tego stażu lub szkolenia na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy, - wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inna osobę, traktowana na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni, - wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, doktórem zgodnie z Kodeksem Cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, - wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, - odbywania zastępczych form służby wojskowej, - nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium, - wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dot. zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Wypadki przy pracy rolniczej Zabezpieczeniem i ubezpieczeniem od wypadków przy pracy w rolnictwie zajmuje się Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Systematyczne zapobieganie wypadkom przy pracy rolniczej wśród rolników indywidualnych prowadzone jest od czasu powołania KRUS. Działalność prewencyjna to działanie, które przynosi poprawę bezpieczeństwa pracy w gospodarstwach rolnych. Zmniejszenie liczby wypadków, w tym wypadków śmiertelnych, osiągnięto przy współpracy z wieloma instytucjami i organizacjami, głównie z Państwową Inspekcją Pracy, Ośrodkami Doradztwa Rolniczego, społeczno zawodowymi organizacjami rolników, Izbami Rolniczymi, samorządem terytorialnym i administracją państwową, a także z placówkami naukowymi głównie z Instytutem Medycyny Wsi w Lublinie i Centralnym Instytutem Ochrony Pracy. Podpisanie w dniu 6 III 2001 r. porozumienia w sprawie - 26 -