Spis treści 1. WSTĘP...3 1.1 Cel i założenia Planu...3 1.2 Podstawowe definicje związane ze zwalczaniem zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi...3 1.

Spis treści 1. WSTĘP...3 1.1 Cel i założenia Planu...3 1.2 Podstawowe definicje związane ze zwalczaniem zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi...3 1.3 Objaśnienia skrótów...4 1.4 Adresaci Planu oraz sposoby udostępniania dokumentu...5 1.5 Zasady aktualizacji Planu...5 2. CHARAKTERYSTYKA ZAGROŻEŃ EPIDEMICZNYCH NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO Z ELEMENTAMI ANALIZY RYZYKA...5 2.1 Sytuacja epidemiologiczna wybranych chorób zakaźnych...5 2.1.1 Zatrucia i zakażenia pokarmowe...6 2.1.2 Wirusowe zapalenie wątroby...8 2.1.3 Choroby zakaźne wieku dziecięcego...10 2.1.4 Grypa...11 2.1.5 Choroby odzwierzęce...12 2.1.6 Zakażenia szpitalne...14 2.1.7 Gruźlica...15 2.1.8 HIV/AIDS...16 2.1.9 Choroby szczególnie niebezpieczne...17 2.2 Źródła zagrożeń...19 2.2.1 Infrastruktura komunalna...19 2.2.2 Obrót środkami spożywczymi...20 2.2.3 Środowisko pracy...24 2.2.4 Zagrożenia powodziowe...25 2.2.5 Bioterroryzm...26 3. WYKAZ MIEJSC, KTÓRE MOGĄ ZOSTAĆ PRZEZNACZONE DO LECZENIA, IZOLOWANIA LUB PODDAWANIA KWARANTANNIE...29 3.1 Zakłady opieki zdrowotnej z oddziałem zakaźnym lub obserwacyjno zakaźnym...29 3.1.1. Liczba łóżek szpitalnych do hospitalizacji w przypadku zwiększonej ilości zachorowań...29 3.2 Obiekty użyteczności publicznej...32 4. ORGANIZACJA REAGOWANIA...61 4.1. Kompetencje organów administracji publicznej w zakresie walki z epidemią...61 4.1.1. Wojewoda...61 4.1.2 Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny...62 4.1.3 Wojewódzki Sztab Wojskowy w Łodzi...63 4.1.4 Procedura zwolnienia rezerw strategicznych z ARM...64 4.2.1 Postępowanie z osobami chorymi na chorobę zakaźną...65 4.2.2. Postępowanie z materiałem zakaźnym...67 4.3 Wykaz jednostek współpracujących na wypadek wystąpienia epidemii...69 4.3.1 Dane teleadresowe administracji zespolonej i niezespolonej...69 4.3.2 Dane teleadresowe podmiotów leczniczych z terenu województwa łódzkiego...71 4.3.3 Wykaz podmiotów leczniczych na terenie województwa łódzkiego wyposażonych w komory dezynfekcyjne...76 4.3.4 Dane teleadresowe oddziałów Powiatowych Stacji Sanitarno Epidemiologicznych z województwa łódzkiego...77 4.3.5 Wykaz laboratoriów w woj. łódzkim badających czynniki biologiczne...80 5. IMIENNE LISTY OSÓB, KTÓRE MOGĄ ZOSTAĆ SKIEROWANE DO DZIAŁAŃ SŁUŻĄCYCH OCHRONIE ZDROWIA PUBLICZNEGO PRZED ZAKAŻENIAMI I CHOROBAMI ZAKAŹNYMI...81 6. WYKAZ ZAŁĄCZNIKÓW...83 2

1. WSTĘP 1.1 Cel i założenia Planu Wojewódzki Plan działania na wypadek wystąpienia epidemii służy Wojewodzie Łódzkiemu oraz Wojewódzkiemu Zespołowi Zarządzania Kryzysowego w procesie podejmowania decyzji, w sytuacji wystąpienia na terenie województwa łódzkiego przypadków zachorowań ludzi na choroby szczególnie niebezpieczne1. Podstawą prawną opracowania Planu jest: 1. art. 44 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.): W celu zapewnienia skuteczności działań służących ochronie zdrowia publicznego przed zakażeniami i chorobami zakaźnymi wojewoda sporządza wojewódzki plan działania na wypadek wystąpienia epidemii. 2. art. 22 pkt. 2 ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2008 r. Nr 31, poz. 206 ze zm.): Wojewoda (...) zapewnia współdziałanie wszystkich organów administracji rządowej i samorządowej działających w województwie i kieruje ich działalnością w zakresie zapobiegania zagrożeniom życia, zdrowia lub mienia oraz zagrożeniom środowiska, bezpieczeństwa i utrzymania porządku publicznego, ochrony praw obywatelskich, a także zapobiegania klęskom żywiołowym i innym nadzwyczajnym zagrożeniom oraz zwalczania i usuwania ich skutków, na zasadach określonych w odrębnych ustawach, 3. art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590 ze zm.): Do zadań wojewody w sprawach zarządzania kryzysowego należy: kierowanie działaniami związanymi z monitorowaniem, planowaniem, reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie województwa. 1.2 Podstawowe definicje związane ze zwalczaniem zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi2 CHOROBY ZAKAŹNE choroby, które zostały wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego. EPIDEMIA wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących. 1 2 Szczegółowy wykaz zakażeń i chorób zakaźnych zawiera załącznik do ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ( Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.) Zob. art. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ( Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.). 3

PANDEMIA epidemia danej choroby zakaźnej, występująca w tym samym czasie w różnych krajach i różnych kontynentach. STAN EPIDEMII sytuacja prawna wprowadzona na danym obszarze w związku z wystąpieniem epidemii w celu podjęcia określonych w ustawie działań, przeciwepidemicznych i zapobiegawczych dla zminimalizowania skutków epidemii. STAN ZAGROŻENIA EPIDEMICZNEGO sytuacja prawna wprowadzona na danym obszarze w związku z ryzykiem wystąpienia epidemii, w celu podjęcia określonych w ustawie działań zapobiegawczych. IZOLACJA odosobnienie osoby lub grupy osób chorych na chorobę zakaźną, w celu uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby. KWARANTANNA odosobnienie osoby zdrowej, która była narażona na zakażenie, w celu zapobieżenia szerzeniu się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych. ZAKAŻENIE SZPITALNE zakażenie, które wystąpiło w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych, w przypadku gdy choroba: a) nie pozostawała w momencie udzielania świadczeń zdrowotnych w okresie wylęgania albo b) wystąpiła po udzieleniu świadczeń zdrowotnych, w okresie nie dłuższym niż najdłuższy okres jej wylęgania; 1.3 Objaśnienia skrótów Plan Wojewódzki Plan działania na wypadek wystąpienia epidemii; ŁUW Łódzki Urząd Wojewódzki w Łodzi; WZZK Wojewódzki Zespół Zarządzania Kryzysowego; WCZK Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego; LKRM Lekarz Koordynator Ratownictwa Medycznego; WBiZK Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego ŁUW w Łodzi; KWP Komenda Wojewódzka Policji w Łodzi; KW PSP Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej w Łodzi; JST Jednostka Samorządu Terytorialnego; PWIS Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Łodzi; SP ZOZ Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej; GIS Główny Inspektor Sanitarny; WSSE Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna; PSSE Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna; 4

1.4 Adresaci Planu oraz sposoby udostępniania dokumentu Wojewódzki Plan działania na wypadek wystąpienia epidemii adresowany jest do wszystkich podmiotów administracji publicznej w województwie łódzkim, które zajmują się zapobieganiem wystąpieniu chorób zakaźnych u ludzi, planowaniem działań na wypadek epidemii, reagowaniem, gdy epidemia wystąpi oraz niwelowaniem jej skutków. Dokument zostaje podany do publicznej wiadomości poprzez zamieszczenie na stronie internetowej Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi: www.lodzkie.eu oraz w Biuletynie Informacji Publicznej, z wyjątkiem danych podlegających ochronie w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.). 1.5 Zasady aktualizacji Planu Wojewoda sporządza Wojewódzki plan działania na wypadek wystąpienia epidemii na okres trzech lat, z możliwością jego aktualizacji. W przypadku informacji pozyskanych od jednostek samorządu terytorialnego, zakładów opieki zdrowotnej i innych dysponentów obiektów użyteczności publicznej, podmioty te, są zobowiązane do niezwłocznego powiadomienia wojewody o zmianie danych oraz przedstawienia aktualnych informacji3. 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARZE ZAGROŻEŃ WOJEWÓDZTWA EPIDEMICZNYCH ŁÓDZKIEGO Z NA ELEMENTAMI ANALIZY RYZYKA 2.1 Sytuacja epidemiologiczna wybranych chorób zakaźnych Sytuacja epidemiczna chorób zakaźnych zarówno w skali wojewódzkiej, jak i krajowej jest stabilna. Zgony z powodu chorób zakaźnych stanowią około 1% wszystkich zgonów. Od kilku lat obserwowany jest spadek zapadalności wielu chorób zakaźnych w Polsce. Coraz częstsze i szybsze przemieszczanie się ludzi w celach turystycznych, jak i biznesowych stanowi zagrożenie przywleczenia różnych chorób zakaźnych. Dotyczy to chorób, które w Polsce uległy eliminacji w wyniku wykonywanych obowiązkowych szczepień ochronnych (poliomyelitis, błonica), chorób o niskiej zapadalności (WZW A, czerwonka bakteryjna), czy też chorób, które dotychczas u nas nie występowały (gorączki krwotoczne). Przyczyną pojawiania się nowych czynników zakaźnych 3 Zob. art. 44, ust. 5 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.). 5

mogą być ruchy migracyjne ludności oraz globalny charakter transportu i handlu żywnością. Jednym z najistotniejszych zagrożeń była epidemia grypy w sezonach 2008/2009 i 2009/2010, która dotknęła w obu tych sezonach ponad 100 tysięcy ludności w skali województwa i przeszło 1 milion w skali kraju. Pomimo obawy przed nowym szczepem wirusa grypy A(H1N1) odsetek osób zakażonych tą odmianą w województwie łódzkim okazał się znikomy. Niemniej istotnym zagrożeniem była powódź w 2010 roku, która niosła ze sobą ryzyko epidemii chorób takich jak dur brzuszny, tężec, zatrucia i zakażenia pokarmowe. Podjęte wówczas działania pozwoliły zapobiec występowaniu i rozprzestrzenianiu się tych zagrożeń. Wśród chorób, których liczba zarejestrowanych przypadków, z mniejszymi bądź większymi wahaniami jest wysoka lub stanowi istotne zagrożenie są zatrucia i zakażenia pokarmowe, wirusowe zapalenia wątroby, choroby zakaźne wieku dziecięcego, choroby odzwierzęce, zakażenia szpitalne, gruźlica oraz HIV/AIDS. 2.1.1 Zatrucia i zakażenia pokarmowe W ostatnich latach w województwie łódzkim w przypadku zatruć pokarmowych obserwowane są korzystne zmiany, liczba zarejestrowanych osób systematycznie spada. Najczęstszą przyczyną są niezmiennie pałeczki Salmonella, tj. 92%. Wyraźną tendencję spadkową obserwuje się w przypadku zatruć pokarmowych wywołanych przez inne bakterie oraz bakteryjne nieokreślone (z 47 w 2009 r. do 20 przypadków w 2010 r.), co prawdopodobnie jest związane ze skuteczniejszym rozpoznawaniem czynnika etiologicznego. W 2009 roku nastąpił wzrost zakażeń gronkowcami (18 przypadków), jednak w kolejnym roku nastąpił 3-krotny spadek tej liczby. Przypadki zatruć pokarmowych w województwie łódzkim 1000 800 600 400 200 0 2007 2008 Zatrucia ogółem Inne określone 2009 Salmonelozy Inne nieokreślone 2010 Gronkowce W przypadku zakażeń jelitowych bakteryjnych również wyraźnie maleje liczba zarejestrowanych osób. Spośród wszystkich odnotowanych zakażeń jelitowych bakteryjnych 26,4% stanowiły zakażenia wywołane przez Escherichia coli. 6

Wśród zarejestrowanych przypadków zakażeń jelitowych wirusowych 75,8% to rotawirusowe zakażenia jelitowe. Liczba tych zakażeń utrzymuje się od lat na podobnym poziomie. Wirusowe zakażenia jelitowe były w 53,2% rozpoznawane u dzieci do lat 2, natomiast bakteryjne zakażenia jelitowe w 42,2%. Dzieci stanowią najliczniejszą grupę chorych, dlatego zwiększeniu powinna ulec uwaga rodziców, służb sanitarno-epidemiologicznych, a także zespołów ds. zakażeń szpitalnych. Istotne jest również kształtowanie zachowań prozdrowotnych, mających na celu zwiększenie higieny osobistej i higieny przygotowania posiłków. Zapadalność na zakażenia jelitowe wirusowe w 2010 roku była 3-krotnie większa w porównaniu z zapadalnością na zakażenia jelitowe bakteryjne i zatrucia pokarmowe. Przypadki zakażeń jelitowych w województwie łódzkim 2500 2000 1500 1000 500 0 2007 2008 2009 E. Coli biegunkotwórcza Yersinia enterocolitica lub pseudotuberculosis Zakażenia bakteryjne ogółem 2010 Inna E. Coli lub BNO Inne określone i nieokreślone Wirusowe zakażenia jelitowe W 2011 r. opracowano 20 ognisk zatruć zakażeń pokarmowych, podczas gdy w roku wcześniejszym 17. Większość ognisk zarejestrowanych w 2011r. było wywołanych przez bakterie Salmonella lub norowirusy i rotawirusy. W 5 ogniskach nie ustalono czynnika etiologicznego. W 2011 r. wystąpiły 4 ogniska w szpitalach, po 2 ogniska w domach pomocy społecznej i ośrodkach wypoczynkowych, zaś pojedyncze w domu weselnym, stołówce zakładowej i hotelu. Największe ognisko odnotowano w stołówce pracowniczej. W ognisku tym zachorowało 55 osób. Czynnikiem etiologicznym, który spowodował zachorowania były zarówno rotawirusy, jak i norowirusy. Główną przyczyną wystąpienia ognisk były zaniedbania higieniczne w produkcji potraw i ich przechowywaniu oraz używanie do potraw jaj kurzych poddanych niewystarczającej obróbce cieplnej. 7

Liczba ognisk zatruć i zakażeń pokarmowych w województwie łódzkim 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2007 2008 2009 Ogółem Mieszkania pryw atne: 2010 2011 Pozostałe 2.1.2 Wirusowe zapalenie wątroby Wirusowe zapalenia wątroby są grupą chorób stanowiących ważny problem zdrowia publicznego. Istnieją trzy typy zapalenia wątroby typu A, B i C (HAV, HBV, HVC). Różne są drogi zakażenia tymi wirusami. W województwie łódzkim w porównaniu z poprzednimi latami zmalała liczba zarejestrowanych przypadków wystąpienia wszystkich typów wirusowego zapalenia wątroby, jednak jest ona nadal wysoka, dlatego stale należy podejmować działania profilaktyczne i monitorować sytuację epidemiologiczną w tym zakresie. Przypadki zakażeń WZW typu A, B i C w województwie łódzkim 350 300 250 200 150 100 50 0 2007 2008 WZW A WZW C 2009 WZW B ostre WZW B+C 2010 WZW B przewlekłe WZW inne i nieokreślone Wirusowe zapalenie wątroby typu A Polska przestała być krajem o wysokiej endemiczności występowania WZW A, jednak nadal istnieje zagrożenie wybuchem epidemii wyrównawczej z uwagi na fakt powszechnej i wzrastającej 8

wrażliwości populacji na zakażenie tym wirusem. Przeniesienie wirusa HAV następuje drogą pokarmową lub przez brudne ręce, najczęściej pomiędzy osobami pozostającymi ze sobą w bliskim kontakcie. Wirus może znajdować się na produktach pokarmowych. Ryzyko zakażenia ogranicza szczepionka, ale ważne jest również przestrzeganie zasad higieny osobistej. W województwie łódzkim najwięcej zachorowań na wirusowe zapalenie wątroby typu A zarejestrowano w 2009 roku, tj. 77, liczba ta zmalała do 3 w 2010 roku. Były to głównie zachorowania młodych mężczyzn uczęszczających do tych samych klubów dla osób homoseksualnych. Prawdopodobną drogą zakażenia były kontakty seksualne oraz droga pokarmowa. Należy pamiętać, że mała ilość źródeł zakażenia zwiększa populację ludzi wrażliwych na tą chorobę, szczególnie narażone są dzieci i młodzież do 15 roku życia. Cały czas istnieje ryzyko wystąpienia epidemii wyrównawczych spowodowanych importowaniem WZW A przez osoby z krajów o wysokiej zapadalności na tą chorobę. Wirusowe zapalenie wątroby typu C i B W przypadku wirusowego zapalenia wątroby typu C również odnotowano spadek zarejestrowanych osób, jednak nadal ta liczba jest wysoka i niepokojący jest fakt, że zakażenia wirusem HCV ujawniają się w fazie przewlekłego zapalenia wątroby, ma to znaczenie terapeutyczne, ekonomiczne i społeczne. Ograniczenie ryzyka zakażenia polega na unikaniu zachowań ryzykownych, zwłaszcza ostrożność przy zabiegach związanych z naruszeniem ciągłości tkanek. W 2010 roku zarejestrowano w województwie łódzkim 134 przypadki WZW typu C, jest to najniższa liczba w ciągu ostatnich czterech lat. W latach 2005-2009 zapadalność na WZW typu C w województwie łódzkim przewyższała zapadalność na WZW typu B, a w 2010 roku ta relacja uległa odwróceniu. Należy stale monitorować poziom zachorowalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C, gdyż w tym przypadku nadal nie można zastosować działań profilaktycznych w postaci szczepień ochronnych. Większość zarejestrowanych przypadków zachorowań na WZW typu B i typu C dotyczy przewlekłego WZW B i C, oznacza to że do zakażenia doszło we wcześniejszych latach. Liczba zarejestrowanych przypadków zachorowań na ostre wirusowe zapalenie wątroby typu B również uległa zmniejszeniu, jest to efekt prowadzonych od 1989 roku obowiązkowych szczepień ochronnych i uodpornieniu większej części populacji. Zakażenie wirusowym zapaleniem wątroby typu B może doprowadzić do odległych skutków zdrowotnych, jakimi są przewlekłe zapalenie wątroby, marskość wątroby oraz pierwotny rak wątroby. 9

2.1.3 Choroby zakaźne wieku dziecięcego Ze względu na szeroko prowadzoną realizację programu szczepień ochronnych część chorób zakaźnych wieku dziecięcego została znacznie ograniczona, jednak aby całkowicie wyeliminować te choroby trzeba utrzymać wysoki stopień odporności w populacji. Do chorób zakaźnych wieku dziecięcego o szczególnym znaczeniu należą krztusiec, odra, ospa wietrzna, różyczka, świnka oraz ostre porażenia wiotkie u dzieci w wieku 0-14 lat. Większość z tych chorób przebiega w obecnym czasie łagodniej bądź zostały one znacznie ograniczone w wyniku prowadzonych szczepień ochronnych. Choroby wieku dziecięcego zazwyczaj przebiegają z gorączką i wysypkami w sposób łagodny, jednak w niektórych przypadkach mogą prowadzić do poważnych powikłań. Najbardziej skutecznym sposobem zapobiegania chorobom zakaźnym wieku dziecięcego są szczepienia ochronne. W Polsce rutynowo szczepi się przeciwko krztuścowi, odrze, śwince i różyczce. W województwie łódzkim najwięcej zarejestrowanych przypadków chorób zakaźnych wieku dziecięcego dotyczyło ospy wietrznej, taka sytuacja epidemiologiczna występuje od kilku lat. Korzystna sytuacja przedstawia się w zapadalności na różyczkę (ponad dwukrotny spadek), krztusiec oraz świnkę. Różyczka ulega wahaniom epidemicznym, mimo że prowadzone są obowiązkowe szczepienia ochronne. Epidemia wyrównawcza różyczki nastąpiła w 2008 roku, w następnych latach liczba zarejestrowanych przypadków znacznie zmniejszyła się. Zachorowalność na krztusiec cechuje się dużą zmiennością, od 2003 roku prowadzone są szczepienia przypominające, które mają na celu znacznie ograniczyć zachorowalność na tą chorobę. Przypadki zachorowań na choroby dziecięce w województwie łódzkim 10000 8000 6000 4000 2000 0 2007 2008 Krztusiec 2009 Różyczka Ospa wietrzna 2010 Świnka Nadzór nad przypadkami ostrych porażeń wiotkich u dzieci do lat 14 prowadzony jest w ramach programu eliminacji poliomyelitis. Do stacji sanitarnych na terenie województwa łódzkiego zostały zgłoszone 4 przypadki ostrego porażenia wiotkiego u dzieci w wieku 0-14 lat (1,12 na 100 tys.). Istotne są zachorowania na odrę, w 2010 roku nie zarejestrowano żadnego zachorowania, 10

natomiast w roku poprzednim 7 przypadków. W nieszczepionych populacjach choroba w postaci epidemii szerzy się przede wszystkim wśród małych dzieci. Odra może przebiegać bardzo ciężko i prowadzić do wyniszczenia organizmu, często występują ciężko przebiegające wtórne zakażenia bakteryjne. 2.1.4 Grypa Grypa jest ostrą, bardzo zaraźliwą chorobą układu oddechowego ludzi, jak i zwierząt. Występuje w postaci ognisk miejscowych, epidemii, pandemii, najczęściej w okresach jesiennozimowych, jest niebezpieczna tak samo dla dzieci, jak i dla osób starszych. Epidemie grypy powodują znaczne koszty społeczne. Przyczyną grypy są różne szczepy wirusa: A, B i C, dwa pierwsze są przyczyną ciężkich zachorowań, które mogą powodować epidemie. Typ C prowadzi do zachorowań o lżejszym przebiegu i nie wywołuje epidemii. Wirusy grypy bytujące u ptaków rzadko są dla ludzi zaraźliwe w swej pierwotnej formie. Wirus A(H5N1) jest szczególnie niebezpieczny dla drobiu, a zachorowania ludzi dotychczas zarejestrowane na świecie dotyczyły osób, które kontaktowały się bezpośrednio z chorym ptactwem. Wirus A(H5N1) nie przenosi się z człowieka na człowieka. Istnieje jednak niebezpieczeństwo mutacji tego wirusa i powstania nowego zjadliwego dla ludzi szczepu pandemicznego. Wirus A(H1N1)2009 spowodował pandemię grypy, zapoczątkowaną w Meksyku wiosną 2009 r. Pod względem genetycznym był kombinacją genów wirusów świń, ptasiego i ludzkiego. Grypa A(H1N1)2009 miała przebieg niewiele odbiegający pod względem ciężkości od grypy sezonowej. Większość przypadków śmiertelnych dotyczyła osób z chorobami przewlekłymi, lecz zdarzały się takie przypadki wśród dzieci i młodych osób dorosłych bez współistniejących chorób oraz u kobiet w ciąży. Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła fazę 5 alarmu pandemicznego w dniu 29.04.2009 r. Decyzja o jej ustanowieniu wskazuje państwom członkowskim WHO na potrzebę uruchomienia planów reagowania kryzysowego. Krajowy Komitet ds. Pandemii Grypy opracował Krajowy plan działań dla Polski na wypadek wystąpienia kolejnej pandemii grypy. Główny Inspektor Sanitarny zatwierdził Plan działań Państwowej Inspekcji Sanitarnej na wypadek wystąpienia epidemii lub pandemii grypy. Zakończenie pandemii grypy A(H1N1)2009 zostało ogłoszone przez WHO w dniu 10.06.2011 r. Wirusy grypy mają dużą zdolność mutacji. Wysoki potencjał pandemiczny mają zwłaszcza wirusy grypy typu A. Co kilkanaście kilkadziesiąt lat występują epidemie grypy o zasięgu światowym wywołane nowo pojawiającymi się podtypami wirusa, gdyż wrażliwość populacji 11

ludzkiej na nowy szczep jest powszechna. Państwowa Inspekcja Sanitarna od kilku lat prowadzi nadzór epidemiologiczny i wirusologiczny nad grypą w systemie Sentinel w okresach sezonowych zwyżek zachorowań (wrzesień kwiecień następnego roku), w ramach którego monitoruje się wirusy grypy krążące w populacji. W sezonie epidemicznym 2009/2010 zarejestrowano 81906 zachorowań i podejrzeń zachorowań na grypę, ponad 39,33% zachorowań dotyczyło dzieci do 14 lat. Od lipca 2009 roku badania na grypę wywołaną nowym wirusem A(H1N1) wykonywane są w WSSE w Łodzi. W 2009 roku rozpoznano grypę wywołaną tym wirusem u 340 mieszkańców województwa łódzkiego, w tym u 68 dzieci do 14 roku życia. W roku 2010 było tylko 7 przypadków zachorowań na grypę wywołaną wirusem A(H1N1), w tym u 2 dzieci do lat 14. W ostatnich kilku sezonach zachorowania wywołane wirusem grypy znacznie wzrastają. Przypadki zachorowań na grypę w województwie łódzkim 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2.1.5 Choroby odzwierzęce W Polsce nadzór nad chorobami odzwierzęcymi i odzwierzęcymi czynnikami chorobotwórczymi oraz ich odpornością na środki przeciwdrobnoustrojowe sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna we współpracy z Inspekcją Weterynaryjną. Nadzór ten oparty jest na zaleceniach organizacji międzynarodowych, takich jak WHO, FAO, OIE oraz instytucji europejskich (ECDC, EFSA). Choroby odzwierzęce spowodowane są prze drobnoustroje i pasożyty bytujące nie tylko na chorych zwierzętach, ale także w ich narządach wewnętrznych i wydzielinach, ponadto mogą znajdować się w produktach pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, w glebie, kompoście, wodzie i powietrzu. Nie wszystkie zarazki wywołują objawy chorobowe u zwierząt, dlatego mogą one być nosicielami bakterii, wirusów, grzybów czy pasożytów, które wywołują poważne schorzenia u ludzi 12

oraz zwierząt innego gatunku. Przed chorobami odzwierzęcymi można się uchronić poprzez stosowanie zaleceń higieniczno-sanitarnych, do których należy utrzymywanie właściwych warunków higienicznych otoczenia, dbanie o higienę osobistą, ostrożność w kontaktach ze zwierzętami, zarówno domowymi jak i dzikimi. Po powrocie z lasu powinno się obejrzeć dokładnie swoje ciało, gdyż mogą znajdować się na nim kleszcze, które są nosicielami wielu groźnych chorób. Należy także spożywać mięso i produkty mięsne tylko od zwierząt wiadomego pochodzenia, zbadane przez lekarza weterynarii, a w przypadku skaleczeń przedmiotami zanieczyszczonymi ziemią, pogryzienia przez zwierzę i zauważenia nietypowych objawów ze strony własnego organizmu, należy bezzwłocznie zgłosić się do lekarza. Ponadto niezbędne są szczepienia ochronne. Sytuacja epidemiologiczna niektórych chorób odzwierzęcych jest niepokojąca i może być narastającym problemem w najbliższych latach. Do najczęściej występujących chorób odzwierzęcych należą między innymi salmonelozy odzwierzęce, wścieklizna, borelioza, tasiemczyce, tężec i bruceloza. Najczęściej rejestrowaną chorobą odzwierzęcą w województwie łódzkim jest borelioza. Liczba przypadków rejestrowanych wzrastała rokrocznie, jest to związane z powszechniejszym wykonywaniem badań w tym kierunku oraz rozpoznawaniem i zgłaszaniem tej choroby przez lekarzy. Przypadki zachorowań na boreliozę 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2007 Obserwowana 2008 jest tendencja 2009 spadkowa liczby 2010 pokąsań ludzi przez zwierzęta w województwie łódzkim przy jednoczesnym wzroście liczby osób szczepionych przeciwko wściekliźnie, taka tendencja utrzymuje się od kilku lat. W okresie 3 ostatnich lat, na terenie województwa łódzkiego zarejestrowano kilka przypadków listeriozy, tężca, bąblowicy oraz choroby Creutzfeldta-Jakoba. 13

2.1.6 Zakażenia szpitalne Zakażenia szpitalne są zespołem różnych chorób powiązanych ze środowiskiem szpitalnym, oznacza to że są to zakażenia występujące 48-72 godziny od przyjęcia lub wypisania ze szpitala, dla zakażeń o długim okresie wylęgania (HBV, HCV, HIV, gruźlica) przyjmuje się okres od dwóch tygodni do wielu lat. Występują one na całym świecie, we wszystkich, nawet najlepszych szpitalach, jednak prowadzony w nich monitoring zakażeń umożliwia bieżącą ocenę sytuacji epidemiologicznej w placówce, szybką identyfikację zagrożenia i zminimalizowanie jego skutków. Dotyczą nie tylko pacjenta, ale również personelu, mogą wystąpić w szpitalu, jak i innej placówce opieki zdrowotnej. Przyczyn powstawania zakażeń szpitalnych jest wiele, ale przede wszystkim pojawiły się w wyniku rozwoju inwazyjnych technik diagnostycznych i terapeutycznych, pojawieniu się nowych chorób, stosowaniu antybiotyków bez kontroli, a także nieprzestrzeganiu zasad higieny szpitalnej. Jednym z bezpośrednich czynników ryzyka jest schorzenie podstawowe, które jest powodem przyjęcia pacjenta do szpitala, gdyż decyduje na jakim oddziale będzie hospitalizowany, a także jakie będzie miał wykonane procedury i jak długo będzie leżał. Znaczenie ma również standard oddziału. Dążenie do zmniejszenia występowania zakażeń szpitalnych powinno być podstawowym z obowiązków kierownictwa i całego personelu zatrudnionego w każdej jednostce ochrony zdrowia. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.) nałożyła na kierowników zakładów opieki zdrowotnej obowiązek powołania zespołów i komitetów do spraw zakażeń szpitalnych i wprowadzenia zakładowego systemu badań, identyfikacji i rejestracji szczepów bakteryjnych. W 2009 roku na zlecenie Głównego Inspektora Sanitarnego Państwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrolę szpitali w zakresie systemu zakażeń szpitalnych 4. Na terenie województwa łódzkiego zostały skontrolowane 23 szpitale. W rezultacie kontroli stwierdzono, że we wszystkich szpitalach powołane są zespoły i komitety ds. kontroli zakażeń zakładowych, każda placówka monitoruje i zgłasza zakażenie szpitalne zgodnie z opracowanymi procedurami, ponadto szpitale mają wdrożone karty zakażenia szpitalnego i karty drobnoustroju alarmowego, dodatkowo niektóre placówki posiadają formularz oceny ryzyka przy przyjęciu do szpitala, we wszystkich placówkach przeprowadzane są szkolenia wewnętrzne personelu, a w niektórych także zewnętrzne. Należy pamiętać, że zadaniem Zespołu Kontroli Zakażeń jest nie tylko kontrola, ale koncentracja na współpracy w zwalczaniu zakażeń i tworzeniu procedur zapobiegawczych. 4 Wyniki kontroli szpitali w województwie łódzkim w zakresie systemu kontroli zakażeń szpitalnych przeprowadzonych w dniach 27-28.10.2009 roku w ramach ogólnopolskiej kontroli szpitali w tym zakresie 14

W 2011 r. ukazały się rozporządzenia wykonawcze do ww. ustawy, które określiły sposób dokumentowania realizacji działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych, zakres, sposób i częstotliwość prowadzenia kontroli wewnętrznych w obszarze tych działań oraz kwalifikacje członków zespołu kontroli zakażeń szpitalnych. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie listy czynników alarmowych, rejestrów zakażeń szpitalnych i czynników alarmowych oraz raportów o bieżącej sytuacji epidemiologicznej szpitala (Dz. U. z 2011 r. Nr 294 poz. 1741 ze zm.) określiło czynniki alarmowe, które muszą być monitorowane oraz sposób prowadzenia rejestrów zakażeń szpitalnych i tych czynników. Na listę czynników alarmowych wpisane zostały biologiczne czynniki chorobotwórcze o szczególnej zjadliwości lub oporności na antybiotyki. W województwie łódzkim oddziałami najwyższego ryzyka wystąpienia zakażeń są oddziały intensywnej opieki medycznej oraz te związane z koniecznością wykonywania inwazyjnej diagnostyki medycznej. Ponadto częstość występowania zakażeń pozostaje w ścisłej relacji z rodzajem wykonanych u pacjentów zabiegów diagnostycznych i terapeutycznych. O niskim poziomie sanitarno-epidemiologicznym placówki ochrony zdrowia świadczy wskaźnik występowania infekcji poniżej 5-10%. Zakażenia szpitalne są problemem niedocenianym w Polsce, wynika to z braku rzetelnego i fachowego przygotowania wszystkich pracowników medycznych na każdym szczeblu. Zagrożeniem dla funkcjonowania systemu w Polsce jest brak środków finansowych. W celu zmniejszenia kosztów utrzymania placówek medycznych podejmowane są przez ich kierownictwo decyzje o likwidacji szpitalnych laboratoriów mikrobiologicznych. Korzystanie z usług laboratoriów poza szpitalnych stwarza zagrożenie zmniejszenia ilości wykonywanych badań i nie gwarantuje odpowiedniego poziomu usług. Brak rzetelnych analiz czynników etiologicznych zakażeń i właściwej oceny aktualnego stanu oporności na leki nie pozwala na odpowiednie postępowanie profilaktyczno-terapeutyczne. W efekcie doprowadza do wzrostu liczby zakażeń szpitalnych, a tym samym do zwiększenia kosztów leczenia, przedłużenia czasu hospitalizacji i procesów odszkodowawczych. 2.1.7 Gruźlica Gruźlica należy do chorób zakaźnych układu oddechowego, wywołanych prątkiem gruźlicy. Choroba może obejmować nie tylko płuca, ale również inne narządy takie jak nerki, mózg czy kości. Najbardziej narażone na gruźlicę są osoby źle odżywiające się, prowadzące niehigieniczny tryb życia oraz przeżywające silny stres psychiczny. Gruźlica jest niebezpieczna, gdyż jest bardzo zaraźliwa. Najczęstszym jest zakażenie drogą powietrzną. Jeden nieleczony chory prątkujący może zarazić w ciągu roku około 15 osób. Zakażenie przebiega zazwyczaj bezobjawowo. Prątki gruźlicy 15

są bardzo odporne i mogą przez dłuższy czas nie atakować organizmu, ryzyko zachorowania rośnie, gdy spada odporność. W 2009 roku zgłaszanie zachorowań na gruźlicę i prowadzenie rejestru w województwie łódzkim zostały przejęte przez Państwową Inspekcję Sanitarną. Kontrole wykazały uchybienia w realizacji ustawowego obowiązku zgłaszania zachorowań na gruźlicę i brak nadzoru nad osobami z kontaktu. Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny opracował Procedury postępowania w zakresie zwalczania i zapobiegania gruźlicy na terenie woj. łódzkiego w 2009 roku. Sytuacja epidemiologiczna zachorowań na gruźlicę w Polsce jak i w województwie łódzkim jest niepokojąca. W ostatnich 4 latach obserwowany jest wzrost zachorowalności na gruźlicę w województwie łódzkim, wskaźnik zapadalności ogółem wynosił 31,9/ 100 tys. ludności (2010 r.) i był on wyższy od średniej Polski (19,7/100 tys.). W województwie łódzkim jest najwyższa liczba zarejestrowanych przypadków gruźlicy w Polsce. Przypadki zachorowań na gruźlicę w województwie łódzkim 760 740 720 700 680 660 640 620 600 580 560 2007 2008 2009 2010 Aby zmniejszyć liczbę zachorowań na gruźlicę prowadzone są programy profilaktyczne skierowane do osób dorosłych nieposiadających w dotychczasowym wywiadzie rozpoznanej gruźlicy. 2.1.8 HIV/AIDS Zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS) wywołany jest przez ludzkiego wirusa upośledzenia odporności (HIV). Dotychczas poznano dwa typy wirusa HIV-1 i HIV-2. HIV obecnie jest najlepiej poznanym wirusem, ale charakteryzuje się dużą zmiennością, która może mieć miejsce nawet u jednego pacjenta. Liczba zakażeń HIV ulega małym wahaniom w poszczególnych latach, jednak utrzymuje się na podobnym poziomie. Do największej liczby zakażeń dochodzi w wyniku ryzykownych 16

zachowań seksualnych i liczba ta wzrasta od kilku lat. Przypadki zakażeń HIV w województwie łódzkim 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2007 Narkomani Dziecko nosicielki HIV 2008 2009 Ryzykow ne zachow ania seksualne Brak informacji/inne 2010 Biorcy krw i i tkanek Razem W 2010 roku wzrosła liczba zarejestrowanych przypadków zachorowań na AIDS. Wśród chorych do zakażenia w większości dochodziło poprzez stosowanie dożylnych narkotyków, tj. 56,3% oraz drogą ryzykownych kontaktów seksualnych. W każdym przypadku zachorowań podstawą rozpoznania była co najmniej jedna choroba wskaźnikowa. 2.1.9 Choroby szczególnie niebezpieczne Według Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1570 ze zm.) choroby szczególnie niebezpieczne i wysoce zakaźne to takie, które łatwo rozprzestrzeniają się, o wysokiej śmiertelności, powodujące szczególne zagrożenie dla zdrowia publicznego i wymagające specjalnych metod zwalczania. Należą do nich między innymi cholera, dżuma, ospa prawdziwa, wirusowe gorączki krwotoczne. Pojawiły się także nowe choroby szczególnie niebezpieczne, na które warto zwrócić uwagę. Gorączka krwotoczna EBOLA jest jedną z najgroźniejszych chorób zakaźnych dla człowieka, charakteryzuje się wysoką śmiertelnością (60-90%). Wirus Ebola pojawił się w Afryce. Znane są cztery biotypy Eboli, nazwy biorą się od miejsca ich wykrycia, jest to Ebola Zair, Ebola Reston, Ebola Sudan, Ebola Tai lub Ivory Coast, do tej rodziny zaliczany jest również wirus Marburg (Niemcy). Zakażenie następuje drogą kropelkową, podczas pośredniego i bezpośredniego kontaktu. Rezerwuarem są chorzy ludzie, prawdopodobnie gryzonie i niektóre gatunki małp. Zakażenia wśród służb medycznych kończą się najpoważniej, gdyż następują wskutek kontaktu z płynami ustrojowymi i kałem. Większość przypadków kończy się śmiercią z wykrwawienia. 17

Występuje powszechna wrażliwość populacji na wirus Ebola. Trwają prace nad szczepionką. SARS (ang. Severe Acute Respiratory Syndrome) jest to zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej, przyczyną jest niewystępujący do tej pory u ludzi wirus z rodziny Coronaviridae, nazwany wirusem SARS. Po raz pierwszy pojawił się w końcu 2002 roku w prowincji Guandong, na południu Chin. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, jednak nie da się także wykluczyć, że może też rozprzestrzeniać się poprzez kontakt z wydzielinami i przedmiotami z otoczenia pacjenta. Do chwili obecnej śmiertelność w przypadku zachorowania na SARS jest oceniana na około 7%. Objawy na początku przypominają grypę, następnie pojawiają się duszności. W około 10-20% przypadków konieczne jest podłączenie chorego do respiratora. Zgodnie z zaleceniami WHO pacjenci powinni być izolowani, najlepiej w pokojach z podciśnieniem, z zachowaniem rygorystycznych barier epidemicznych. Choroba Creutzfeldta-Jakoba spowodowana jest prawdopodobnie przez priony, jest to choroba neurologiczna z grupy pasażowalnych encefalopatii gąbczastych (TSE), występuje u ludzi w czterech postaciach. Klasyczna postać choroby prowadzi do śmierci chorego w przeciągu pierwszego roku z powodu postępujących zmian neurologicznych oraz otępienia. Około 5% przypadków charakteryzuje się długim, przewlekłym przebiegiem. Częstość pojawiania się tej choroby na świecie wynosi 1 przypadek na milion ludzi w ciągu roku, około 15% przypadków spowodowane jest dziedzicznymi mutacjami genu, pozostałe to najprawdopodobniej nabyte drogą pokarmową (nowy wariant choroby nvcjd, jest skutkiem przeniesienia encefalopatii gąbczastej bydła (BSE) na człowieka) lub krwionośną (spowodowana zabiegami lekarskimi). Do tej pory na nowy wariant choroby Creutzfeldta-Jakoba zmarło co najmniej 200 osób, w tym 167 w Wielkiej Brytanii. Ale okres inkubacji choroby to nawet 30 lat, więc nosicielami utajonego BSE może być kilkaset tysięcy Europejczyków. 18

2.2 Źródła zagrożeń5 2.2.1 Infrastruktura komunalna Czynniki występujące w środowisku i mogące powodować zagrożenie dla ludności są następujące: I. W zakresie nadzoru nad jakością wody przeznaczonej do spożycia i kąpieli: 1. Wskaźniki fizyczne: - mętność, barwa, zapach, smak, odczyn, przewodność elektryczna. 2. Wskaźniki chemiczne: - jon amonowy, utlenialność, azotany, azotyny, chlorki, fluorki, siarczany, sód, glin, bor, mangan, żelazo, metale ciężkie (arsen, antymon, ołów, miedź, cynk, kadm, chrom, rtęć, nikiel, selen), benzen, benzo-a-piren, Σ WWA (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne), 1,2-dichloroetan, Σ trichloroetenu i tetrachloroetenu, THM-y, cyjanki, pestycydy, chlorany i chloryny. 3. Wskaźniki bakteriologiczne: - ogólna liczba mikroorganizmów w 22ºC po 72 h, bakterie grupy coli, Escherichia coli, paciorkowce kałowe, Clostridium perfringens, gronkowce, bakterie z rodzaju Pseudomonas, Legionella sp. Wodociągi Na terenie województwa łódzkiego PPIS prowadzą badania pod względem bakteriologicznym i badania parametrów fizykochemicznych wody w wodociągach. Najczęstszą przyczyną warunkowego dopuszczenia do użytkowania sieci jest przekroczona zawartość żelaza i manganu. Woda dopuszczona warunkowo do spożycia nie zagraża zdrowiu konsumentów, a decyzje wydane przez PPIS nakazują doprowadzenie jej jakości do wymogów zgodnych z rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. z 2010 r. Nr 72 poz. 466 ze zm.). Kąpieliska i baseny kąpielowe Duże zanieczyszczenia fizykochemiczne i mikrobiologiczne wody, zarówno basenowej, jak i w kąpieliskach, z uwagi na dużą liczbę osób, które korzystają z tego typu rekreacji mogą być przyczyną zagrożeń skutkujących chorobami przewodu pokarmowego, dermatoz i stanów zapalnych skóry. W sezonie letnim PPIS czuwają nad tym, aby woda w kąpieliskach i miejscach 5 Na podstawie materiałów udostępnionych przez Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w Łodzi dotyczących stanu zagrożeń epidemicznych na obszarze województwa łódzkiego w 2011 r. 19

zwyczajowo przyjętych do kąpieli z województwa łódzkiego odpowiadała obowiązującym wymaganiom. Ponadto prowadzone są także badania stanu jakości wody w pływalniach (całorocznych i sezonowych -odkrytych), głównie pod względem bakteriologicznym z uwzględnieniem gronkowców oraz zawartości chloru wolnego. II. Ocena warunków higieniczno zdrowotnych w pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi i obiektach użyteczności publicznej. W miarę potrzeb prowadzone są pomiary substancji szkodliwych dla zdrowia środowiska mieszkalnego i w obiektach użyteczności publicznej. Badania prowadzi się w zakresie oznaczania w powietrzu zawartości substancji wydzielanych przez materiały budowlane, elementy wyposażenia i urządzenia w budynku: fenol, formaldehyd, benzen, toluen, ksylen, etylobenzen, octanu etylu, octanu butylu, cykloheksanon, ftalan dibutylu, ftalan dioktylu, styren. Ww. oznaczenia mogą stanowić wskaźniki zagrożenia. III. Badania gleby Gleba badana jest tylko awaryjnie w przypadku podejrzenia określonych zanieczyszczeń. Państwowa Inspekcja Sanitarna woj. łódzkiego prowadzi badania jedynie w kierunku skażeń metalami ciężkimi (nie posiadamy specjalistycznego laboratorium badania gleby np. ropopochodne i inne czynniki skażenia gleby). W zakresie badań parazytologicznych możliwe jest wykrywanie: Toxocaris canis, Ascaris Lumbricoides, lamblie i inne. 2.2.2 Obrót środkami spożywczymi W zakresie bezpieczeństwa żywności wyróżnia się zagrożenia biologiczne, chemiczne oraz fizyczne, które mogą spowodować negatywne skutki dla zdrowia człowieka. Zagrożenia mikrobiologiczne np. obecność bakterii chorobotwórczych, tj.: Salmonella, Listeria monocytogenes, Campylobacter jejuni, Bacillus cereus, Yersinia enterocolitica, Escherichia coli 0157 Zagrożenia chemiczne np. przekroczenie dopuszczalnego poziomu pozostałości środków ochrony roślin, ponadnormatywne zanieczyszczenie mikotoksynami, metalami szkodliwymi dla zdrowia (ołów, kadm, arsen, rtęć), azotanami, przekroczenie dopuszczalnego poziomu histaminy, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych benzo(a)pirenu), 3-MCPD, dioksynopodobnych polichlorowanych bifenyli Zagrożenia fizyczne - wszystkie obce substancje i materiały, które mogą spowodować fizyczne uszkodzenie jamy ustnej, przełyku np. obecność kawałków szkła, metalu, tworzywa sztucznego itp. 20

Ponadto zagrożenie zdrowotne stanowi niewłaściwa jakość materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością m.in. z uwagi na przekroczenie limitu migracji globalnej i specyficznej formaldehydu, pierwszorzędowych amin aromatycznych, bisfenolu A z materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych, przekroczenie dopuszczalnej ilości uwalnianego ołowiu i kadmu z wyrobów ceramicznych. W 2011 r. pod względem parametrów mikrobiologicznych zbadano 2823 próbki środków spożywczych pobranych w ramach urzędowej kontroli i monitoringu, z czego zakwestionowano 71 próbek, co stanowi 2,5 % ogółem zbadanych. Najczęściej wykrywanymi zagrożeniami były: obecność pałeczek Salmonella Enteritidis, Salmonella Bardo z grupy CO, Campylobacter coli (w drobiu i produktach drobiarskich), obecność pałeczek Salmonella z grupy C1, Salmonella Typhimurium, Yersinia enterocolitica (w mięsie, podrobach), obecność Listeria monocytogenes, nadmierna liczba Bacillus cereus (w wyrobach cukierniczych i ciastkarskich). Ponadto przyczyną zakwestionowania próbek była: ponadnormatywna liczba bakterii z grupy Escherichia coli, nadmierne zanieczyszczenie bakteriami z rodziny Enterobacteriaceae (w mleku i przetworach mlecznych), nadmierna liczba pleśni (w przetworach owocowych). W 2011 r. pod względem parametrów chemicznych zbadano 1295 próbek środków spożywczych pobranych w ramach urzędowej kontroli i monitoringu, z czego zakwestionowano 19 próbek, co stanowi 1,5 % ogółem zbadanych. Przyczyną zakwestionowania było: przekroczenie najwyższego dopuszczalnego limitu aflatoksyny B1 i sumy aflatoksyn (w orzechach laskowych, figach suszonych), zawyżona zawartość ochratoksyny A (w mące), wysoka zawartość rtęci (w grzybach suszonych), wysoka zawartość kadmu (w herbatce ziołowej), zawyżona zawartość substancji konserwujących- SO2 (w pieczarkach marynowanych, morelach suszonych), obecność sorbinianu potasu (w wyrobach garmażeryjnych), zawyżona zawartość kwasu benzoesowego, sorbowego (w warzywach i ich przetworach), przekroczenie kryteriów czystości pod względem zawartości ołowiu i arsenu (w bentonicie). W 2011 roku przebadano laboratoryjnie 89 próbek materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, z których zakwestionowano 9 z uwagi na: migrację składników powodujących wyraźne pogorszenie cech organoleptycznych 21

zagotowanej wody (czajniki elektryczne z tworzywa sztucznego), przekroczenie dopuszczalnej ilości uwalnianego ołowiu (talerz głęboki ceramiczny), przekroczenie dopuszczalnej ilości uwalnianego ołowiu i kadmu z obszaru obrzeża wyrobów szklanych (szklanka dekorowana w obszarze obrzeża). Zagrożenia zdrowotne wynikające z nieprzestrzegania zasad dobrej praktyki higienicznej i produkcyjnej w zakładach produkcji i obrotu środkami spożywczymi Najczęściej występujące nieprawidłowości mogące stwarzać zagrożenie dla zdrowia człowieka w obiektach obrotu środkami spożywczymi, poddanych kontroli przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej to: przechowywanie żywności nietrwałej mikrobiologicznie poza urządzeniami chłodniczymi, wprowadzanie do obrotu środków spożywczych po upływie terminu przydatności do spożycia lub o zmienionych cechach organoleptycznych, brak segregacji środków spożywczych przeznaczonych do spożycia po obróbce i artykułów do bezpośredniego spożycia, brak podłączenia obiektu do sieci wodno-kanalizacyjnej, brak warunków do mycia i dezynfekcji rąk, drobnego sprzętu i wyposażenia, brak czystości i porządku w pomieszczeniach, obecność szkodników i śladów gryzoni, nieprzestrzeganie zasad higieny przez personel zakładu, brak prowadzonej dokumentacji umożliwiającej zidentyfikowanie dostawcy żywności, zły stan techniczny pomieszczeń, urządzeń i sprzętu, brak orzeczeń lekarskich do celów sanitarno-epidemiologicznych osób zatrudnionych w kontakcie z żywnością, rozpoczęcie działalności bez uzyskania decyzji o zatwierdzeniu zakładu lub prowadzenie działalności w zakresie niezgodnym z decyzją o zatwierdzeniu zakładu. Najczęściej występujące nieprawidłowości mogące stwarzać zagrożenie dla zdrowia człowieka w zakładach produkcji żywności i zakładach żywienia zbiorowego to: stosowanie do produkcji surowców po upływie terminu przydatności do spożycia, używanie do produkcji jaj nie poddanych dezynfekcji, brak zachowania ciągłości łańcucha chłodniczego żywności nietrwałej mikrobiologicznie, nieprawidłowe warunki do mycia i osuszania sprzętu produkcyjnego i pojemników transportowych, niedokładne mycie sprzętu produkcyjnego, niewłaściwe prowadzenie procesów technologicznych (np. dokonywanie w pomieszczeniach kuchni), 22 obróbki wstępnej surowców

brak czystości i porządku w pomieszczeniach produkcyjnych i magazynowych, obecność szkodników i śladów gryzoni, brak prowadzonej dokumentacji umożliwiającej zidentyfikowanie dostawcy żywności, nieprawidłowy stan sanitarno-techniczny podłóg, ścian i sufitów pomieszczeń produkcyjnych i magazynowych, wyposażenia i sprzętu produkcyjnego, nieprzestrzeganie zasad higieny przez personel zakładu, brak orzeczeń lekarskich do celów sanitarno- epidemiologicznych osób zatrudnionych w kontakcie z żywnością, rozpoczęcie działalności bez uzyskania decyzji o zatwierdzeniu zakładu lub prowadzenie działalności w zakresie niezgodnym z decyzją o zatwierdzeniu zakładu. W wyniku działań kontrolnych przeprowadzonych w 2011 r. w 9 zakładach produkcji żywności (co stanowi 0,7% obiektów skontrolowanych) stwierdzono uchybienia stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego, które były przyczyną unieruchomienia zakładów, w tym: 6 ciastkarni - kontrole wykazały m.in. antysanitarny stan pomieszczeń, urządzeń i sprzętu produkcyjnego, brak ciepłej wody bieżącej, obecność żywych mrówek w pomieszczeniu magazynowym, prowadzenie produkcji podczas wykonywania prac remontowych, wprowadzanie do obrotu wyrobów szkodliwych dla zdrowia. W jednym zakładzie przerwana została produkcja ciast deserowych z uwagi na zakwestionowanie próbki ciastka (obecność Listeria monocytogenes w 25 g), 2 piekarnie - zostały unieruchomione z uwagi na stwierdzenie antysanitarnego stanu pomieszczeń i sprzętu, obecności żywych szkodników i oprzędów, brak bieżącej wody w pomieszczeniu do mycia pojemników transportowych, 1 wytwórnia cukiernicza - została unieruchomienia ze względu na antysanitarny stan pomieszczeń, sprzętu produkcyjnego, obecność śladów gryzoni, brak umywalki do mycia rąk i stanowiska do mycia sprzętu produkcyjnego. Ponadto w 1 zakładzie zbożowo-młynarskim w wyniku badań próbki mąki żytniej typ 720 stwierdzono przekroczenie zawartości ochratoksyny A. W 6 wytwórniach lodów stwierdzono m.in. nieprzestrzeganie zasad GHP podczas produkcji lodów (próbki lodów zostały zakwestionowane z uwagi na nadmierne zanieczyszczenie bakteriami z rodziny Enterobacteriaceae), niewłaściwy stan czystości i porządku pomieszczeń i wyposażenia, nieprawidłowe warunki przechowywania i sprzedaży lodów. W 17 obiektach obrotu żywnością (co stanowi 0,2% obiektów skontrolowanych) stwierdzono uchybienia stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego, które były przyczyną 23

unieruchomienia zakładów, tj. niewłaściwy stan sanitarno-higieniczny obiektu, przechowywanie żywności nietrwałej mikrobiologicznie poza urządzeniami chłodniczymi, brak warunków do mycia i dezynfekcji rąk, drobnego sprzętu i wyposażenia, brak podłączenia do sieci wodno-kanalizacyjnej, obecność śladów gryzoni. W wyniku przeprowadzonych kontroli stwierdzono, iż w 3 zakładach żywienia zbiorowego działalność prowadzona była niezgodnie z decyzją zatwierdzającą (brak warunków do prowadzenia produkcji potraw na bazie surowców), co było przyczyną wydania decyzji zakazujących prowadzenia działalności w rozszerzonym zakresie. W 1 zakładzie produkcja potraw odbywała się w antysanitarnych warunkach, bez uzyskania decyzji o zatwierdzeniu wydanej przez organ PIS, co było przyczyną unieruchomienia. W związku z pojawieniem się przypadków zafałszowania produktów spożywczych na terenie Polski polegających na użyciu do celów spożywczych soli przemysłowej powinna być zwiększona uwaga podczas kontroli obrotu środkami spożywczymi, by nie dopuścić do zagrożenia życia i zdrowia konsumentów. Nadzór nad jakością handlową artykułów rolno-spożywczych w produkcji sprawuje Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w związku z ustawą kompetencyjną tj. ustawą z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolnospożywczych (Dz. U. z 2005 r. Nr 187, poz. 1577 ze zm.). 2.2.3 Środowisko pracy W środowisku pracy pracowników zatrudnionych w zakładach województwa łódzkiego występują różnorodne zagrożenia zdrowia. Dotyczą one występujących na stanowiskach pracy szkodliwych czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych: mikro-i makroorganizmów, które mogą być przyczyną różnorodnych chorób w tym chorób zakaźnych. Zagrożenia zdrowia występują zarówno w dużych zakładach jak i w powstałych w ostatnich latach małych zakładach produkcyjnych, w których praca zorganizowana jest zbyt pośpiesznie, bez odpowiednich zabezpieczeń (systemy wentylacji, środki ochrony indywidualnej, hermetyzacja procesów) lub stosowane dotychczas zabezpieczenia są niewystarczające, co w konsekwencji prowadzi do przekroczenia obowiązujących normatywów higienicznych i zatruć pracowników. Istotne zagrożenie pracowników stanowią czynniki rakotwórcze i mutagenne, wśród których znajdują się związki chemiczne lub grupy związków, czynniki fizyczne (np.: promieniowanie jonizujące), czynniki biologiczne (wirusy zapalenia wątroby typu B i C) oraz całe procesy technologiczne np.: prace związane z narażeniem na pył drewna twardego (dąb i buk) oraz azbest. 24