Antoni Ciężkowski Warszawa 28.02.2012 ul.lazurowa 185 E m 191 01-476 Warszawa Nr dyplomu ASP 5496 Muzeum Łazienki Królewskie ul. Agrykoli 1 00 460 Warszawa PROGRM PRAC KONSERWATORSKICH PRZY DEKORACJACH RZEŹBIARSKICH SALI BALOWEJ PAŁACU NA WYSPIE Warszawa 1
STAN ZACHOWANIA Sala balowa powstała w okresie rozbudowy Pałacu w 1788 r. wg projektu Jana Christiana Kamsetzera. Oś kompozycji Sali wyznaczają dwa kominki: - Herkulesa Farnezyjskiego (Giuseppe Angelini, 1792r., kopia rzeźby antycznej). - Apolla Belwederskiego ( Antonio d Este, 1790r., kopia rzeźby antycznej). Obiekty wykonane w technice narzutu z zaprawy wapienno gipsowej ( A. Le Brun), zachowane są w zadowalającym stanie. Widnieją na powierzchni liczne spękania, przebarwienia i przemalowania, jak również liczne uzupełnienia formy rzeźbiarskiej. Uzupełnień dokonano w różnym czasie, różnymi zaprawami i masami wypełniającymi (gipsowe, wapienno cementowe i na bazie polioctanu winylu). Są to uzupełnienia wykonane po II Wojnie Światowej. W tym czasie prace konserwatorskie prowadzone były przez PP PKZ. Prace wykonywane przez osoby niewykwalifikowane, przyuczone do zawodu. Nieudolne uzupełnienia widoczne są gołym okiem (nierówna, nieobrobiona powierzchnia uzupełnień i przypadkowe zaprawy, ukryte pod warstwami malarskimi. Orzeł rzymski z dębowym wieńcem, widok ogólny płaskorzeźby. Płaskorzeźba nad Herkulesem Farnezyjskim. ( ściana południowa). 2
Orzeł rzymski z laurowym wieńcem, widok ogólny płaskorzeźby. Płaskorzeźba nad Apollem belwederskim. ( ściana północna). Płaskorzeźba Herkules i Omfale, ( ściana wschodnia, prawa strona). 3
Płaskorzeźba Apollo i Dafne, ( ściana wschodnia, lewa strona). Maska Kronosa z klepsydrą. Zegar podtrzymywany przez putta. ( ściana wschodnia, centralnie). 4
Kartusz herbowy podtrzymywany przez putta. ( ściana zachodnia, centralnie). Kartusz herbowy podtrzymywany przez putta. ( ściana zachodnia, centralnie). Fragment po prawej stronie. 5
WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE DOTYCZĄ PŁASKORZEŹB WYKONANUCH TECHNIKĄ NARZUTOWĄ Z ZAPRAW WAPIENNO GIPSOWYCH W SALI BALOWEJ Konserwacja płaskorzeźb wykonanych w narzucie z zaprawy wapienno gipsowej ma za celu powstrzymanie procesów niszczenia i przywrócenie walorów estetyczno wizualnych, założonych przez projektanta i wykonawcę. Konieczne jest usunięcie wtórnych uzupełnień, przemalowań i profilaktycznych unifikacji. Do oczyszczenia powierzchni płaskorzeźb należy wykorzystać system laserowy. Proces ablacji laserowej wywołuje energia dostarczona w postaci wiązki światła spójnego. Jest ona zdolna do usuwania, w sposób skuteczny i precyzyjny, wtórnych warstw zanieczyszczeń zewnętrznych, brudu oraz zeskorupiałych warstw powierzchni, bez naruszenia integralności oryginalnej powierzchni dzieła. Metoda jest kontrolowana bezpośrednio. Poprzez wybór właściwej gęstości energii wiązki laserowej i częstotliwości repetycji, możliwe jest działanie krok po kroku, znacznie precyzyjniej niż przy jakichkolwiek metodach tradycyjnych. Miejsca niedostępne dla promieni lasera, należy doczyścić metodą tradycyjną, przy użyciu skalpeli i drobnoziarnistych materiałów ściernych lub parownicy. Fragmenty płaskorzeźb, zmurszałe i osłabione, należy wzmocnić preparatem systemowym. Wszystkie wadliwe i nieestetyczne uzupełnienia formy rzeźbiarskiej należy usunąć i wypełnić je zaprawami mineralnymi o składzie ustalonym na podstawie badań próby pobranej z powierzchni oryginalnych. Płaskorzeźby były poddane wysokiej temperaturze podczas pożaru w 1944 roku. Po oczyszczeniu laserowym, uwidocznią się przebarwienia i przepalenia pierwotnych powierzchni płaskorzeźb. Należy je zunifikować kolorystycznie farbami laserunkowo. Z uwagi na trudny dostęp do niektórych obiektów, próby ( dobranymi na podstawie prób), do badań specjalistycznych, będą pobierane i badane po rozpoczęciu i w trakcie prowadzonych prac konserwatorskich. Po zakończeniu prac należy rozważyć wykonanie projektu kolorystyki pomieszczenia z uwzględnieniem ujednolicenia powierzchni wszystkich płaskorzeźb. 6
I. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH. 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej stanu zachowania obiektów przed przystąpieniem do prac konserwatorskich. Dokumentowanie prac konserwatorskich w trakcie prowadzenia prac konserwatorskich i badawczych. 2. Pobranie prób materiału sztukatorskiego w celu wykonania badań specjalistycznych (ustalenie składu zapraw, warstw malarskich, nawarstwień). Próby do badań specjalistycznych będą pobierane po ustawieniu rusztowań. W razie potrzeb będą pobierane w trakcie prowadzenia prac konserwatorskich. 3. Usunięcie nawarstwień metodą ablacji laserowej. Jest ona zdolna do usuwania, w sposób skuteczny i precyzyjny, wtórnych warstw zanieczyszczeń zewnętrznych, brudu oraz zeskorupiałych warstw powierzchni, bez naruszenia integralności oryginalnej powierzchni dzieła. 4. Doczyszczenie fragmentów powierzchni płaskorzeźb w miejscach trudno dostępnych dla promieni lasera - mechanicznie przy użyciu skalpeli i drobnoziarnistych materiałów ściernych. 5. Usunięcie wadliwych uzupełnień wykonanych z zapraw cementowych, cementu, gipsu i żywic epoksydowych przy użyciu dłut i skalpeli. 6. Wykonanie prób składu kitu mineralnego do uzupełnienia ubytków i spękań. Skład kitu należy dobrać na podstawie wyników badań próby pobranej z oryginalnych powierzchni płaskorzeźb. 7. Uzupełnienie drobnych ubytków i spękań wcześniej dobranym pod względem uziarnienia i kolorystyki kitem mineralnym. Po okresie wiązania, opracowanie uzupełnień zgodnie z powierzchniami oryginalnymi. 8. Wykonanie scalenia kolorystycznego na powierzchniach płaskorzeźb w miejscach przebarwień. W tym etapie należy wykonać próby różnych farb w celu uzyskania najlepszego efektu wizualnego. 9. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej obiektów po wykonaniu prac konserwatorskich. 7
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH PRZY MARMUROWYCH KOMPOZYCJACH RZEŹBIARSKICH W SALI BALOWEJ PAŁACU NA WYSPIE: od strony południowej- KOMINEK Z RZEŹBĄ HERKULESA, od strony północnej- KOMINEK Z RZEŹBĄ APOLLO BELWEDERSKI, od strony zachodniej DWU POPIERSI : ATENY I RZYMIANINA. 8
STAN ZACHOWANIA Głównym akcentem architektoniczno-rzeźbiarskiego wystroju SALI BALOWEJ Pałacu na Wyspie są dwa marmurowe kominki usytuowane na ścianie południowej i północnej. Od strony zachodniej kompozycję zamykają dwa marmurowe popiersia, umieszczone na postumentach, na tle okien. Kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie wykonane zostały z białego, drobnokrystalicznego marmuru-typu Carrara. Ściana południowa. Kominek usytuowany jest na scianie południowej Sali Balowej Pałacu na Wyspie. Centralnie umieszczona rzeźba Herkulesa posadowiona jest na poziomej płycie (nakrywie) kominka. Poziomą płytę, podtrzymują dwie figury: po prawej stronie- Cerber a po lewej stronie Centaur. Rzeźba Herkulesa zachowana jest w dobrym stanie. Na płaszczyźnie poziomej podstawy oraz w partiach bogato zarzeźbionych występują powierzchniowe zabrudzenia (zalegający kurz przylega do powierzchni). Widoczne drobne wżery, wykruszenia krawędzi oraz wtórne sklejenia i uzupełnienia formy rzeźbiarskiej na palcach lewej dłoni i lewej stopy. Pozioma płyta (nakrywa) kominka posiada powierzchniowe zabrudzenia-szczególnie w partii płaskorzeźbionego ornamentu, drobne wżery i wykruszenia krawędzi. Na płaszczyźnie poziomej, od spodu występują szare przylegające do podłoża nawarstwienia i przebarwienia materiału. Stan zachowania figur, podtrzymujących poziomą płytę (nakrywę) kominka- Cerbera i Centaura oddaje w pewien sposób obraz zniszczeń powstałych w czasie pożaru wnętrza Pałacu na Wyspie w 1944r.. Widoczne są liczne przebarwienia (przepalenia) materiału kamiennego (powstałe w wyniku oddziaływania wysokiej temperatury), spękania i wtórne uzupełnienia formy rzeźbiarskiej szczególnie w partiach podstawy i zwieńczenia obu figur. Występują powierzchniowe zabrudzenia, drobne wżery oraz wykruszenia krawędzi. Na powierzchni bocznej obu figur, od strony komory paleniska szare, przylegające do podłoża nawarstwienia oraz przebarwienia materiału. Lokalnie, występuje zmatowienie poleru. 9
Figura HERKULES, ściana południowa, widok całości z przodu. Figury: po prawej stronie- CERBER a po lewej stronie- CENTAUR, podtrzymujące poziomą płytę kominka, ściana południowa, widok całości 10
Figura SATYRA, podtrzymujące poziomą płytę kominka, ściana północna, lewy bok, widoczne przebarwienia materiału kamiennego spękania,wtórne sklejenia, rekonstrukcje oraz ciemno szare nawarstwienia od strony komory paleniska. Figura SATYRA, podtrzymujące poziomą płytę kominka, ściana północna, zbliżenie na lewy łokieć, widoczne przebarwienia materiału kamiennego, wtórne sklejenia, drobne spękania oraz rekonstrukcje formy rzeźbiarskiej. 11
Figura HERKULESA, ściana południowa, zbliżenie na lewą dłoń, widoczne wtórne rekonstrukcje, sklejenia oraz uzupełnienia formy rzeźbiarskiej. Rzeźba CERBERA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana południowa, zbliżenie na dwie głowy, widoczne powierzchniowe zabrudzenia, przebarwienia, spękania, wtórne sklejenia i rekonstrukcje formy rzeźbiarskiej. 12
Rzeźba CERBERA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana południowa, zbliżenie na dwie głowy, strona od części wewnętrznej od komory paleniska widoczne powierzchniowe zabrudzenia, przebarwienia, spękania, wtórne sklejenia i rekonstrukcje formy rzeźbiarskiej. Ściana północna. Kominek usytuowany jest na scianie północnej Sali Balowej Pałacu na Wyspie. Centralnie umieszczona rzeźba Apollo Belwederski posadowiona jest na poziomej płycie (nakrywie) kominka. Poziomą płytę, podtrzymują dwie figury: po prawej stronie- Satyr a po lewej stronie Król Midas. Rzeźba Apollo Belwederski zachowana jest w dobrym stanie. Na płaszczyźnie poziomej podstawy oraz w partiach bogato zarzeźbionych występują powierzchniowe zabrudzenia (zalegający kurz przylega do powierzchni). Widoczne drobne wżery i wykruszenia krawędzi na podstawie rzeźby. 13
Pęknięcie w połowie prawego łokcia oraz wtórne sklejenia i uzupełnienia formy rzeźbiarskiej na palcach prawej dłoni. Pozioma płyta (nakrywa) kominka posiada powierzchniowe zabrudzenia-szczególnie w partii płaskorzeźbionego ornamentu, drobne wżery i wykruszenia krawędzi. Na płaszczyźnie poziomej, od spodu występują szare przylegające do podłoża nawarstwienia i przebarwienia materiału. Stan zachowania figur, podtrzymujących poziomą płytę (nakrywę) kominka- Satyra i Króla Midasa oddaje w pewien sposób obraz zniszczeń powstałych w czasie pożaru wnętrza Pałacu na Wyspie w 1944r. W partii głowy Satyra wtórne uzupełnienia formy rzeźbiarskie oraz spękania na obu kolanach. Widoczne przebarwienia (przepalenia) materiału kamiennego (powstałe w wyniku oddziaływania wysokiej temperatury) na palcach lewej ręki, spękania i wtórne uzupełnienia formy rzeźbiarskiej szczególnie w partiach obu rąk i nóg rzeźby Króla Midasa. Występują powierzchniowe zabrudzenia, drobne wżery oraz wykruszenia krawędzi. Na powierzchni bocznej obu figur, od strony komory paleniska szare, przylegające do podłoża nawarstwienia oraz przebarwienia materiału. Lokalnie, występuje zmatowienie poleru. 14
Rzeźba, APOLLO BELWEDRSKI, ściana północna, widok całości z przodu 15
Figury: po prawej stronie- SATYR, po lewej stronie- KRÓL MIDAS, podtrzymujące poziomą płytę kominka, ściana północna, widok całości Figura SATYRA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana północna, zbliżenie na twarz, widoczne powierzchniowe zabrudzenia, spękania oraz wtórne rekonstrukcje fr nosa i brody. 16
Figura KRÓLA MIDASA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana północna,zbliżenie na palce prawej stopy, widoczne wtórne sklejenie dużego palca oraz przebarwienia materiału kamiennego Figura KRÓLA MIDASA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana północna,zbliżenie na fragment prawej ręki i prawy bok, widoczne liczne spękania, wtórne sklejenia oraz powierzchniowe zabrudzenia przebarwienia materiału kamiennego. 17
Figura KRÓLA MIDASA, podtrzymująca poziomą płytę kominka, ściana północna,zbliżenie na fragment lewej dłoni - widoczna przebarwienia materiału kamiennego, wtórne rekonstrukcje oraz sklejenia, lewy bok- widoczne ciemno-szare nawarstwienie powierzchniowe od strony komory paleniska i lokalnie przebarwienia materiału kamiennego. Rzeźba, APOLLO BELWEDRSKI, zbliżenie na prawą rękę, widoczne wtórne sklejenie poniżej łokcia oraz na dłoni,u nasady palców. Ściana zachodnia. 18
Na ścianie zachodniej, na tle okien umieszczone są na postumentach dwa marmurowe popiersia: po prawej stronie- Popiersie Ateny a po lewej stronie- Popiersie Rzymianina. Rzeźby, zachowane są w dobrym stanie. Występują nieliczne powierzchniowe zabrudzenia, drobne wżery i wykruszenia przy krawędzi podstawy. POPIERSIA MARMUROWE PALLAS ATENY I RZYMIANINA, USTAWIONE PRZY ZACHODNIEJ ŚCIANIE NA TLE OKIEN 19
WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Marmurowe kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie stanowią integralną część wystroju wnętrza Sali Balowej Pałacu na Wyspie. Z tego względu wszelkie działania konserwatorskie prowadzone przy obiektach nie powinny ograniczać normalnego funkcjonowania Muzeum. Stan zachowania obiektów przed konserwacją, w trakcie oraz po przeprowadzonych zabiegach należy zilustrować w formie standardowej dokumentacji fotograficznej i opisowej. Należy rozważyć wykonanie dokumentacji audio-wizualnej z przebiegiem prac konserwatorskich w celu udostępnienie jej szerszej publiczności (Np. przez Internet) Głównym założeniem prac konserwatorskich przy obiektach będzie przywrócenie marmurowym rzeźbom ich pierwotnych walorów estetycznych. W trakcie działań przy obiektach należy zastosować metodykę konserwatorską (w zakresie: oczyszczenia oryginalnej powierzchni, uzupełnienia formy rzeźbiarskiej oraz pogłębienia ew. ponownego nadania warstwy poleru) opartą na wcześniej przeprowadzonych próbach aby nie naruszyć oryginalnej substancji rzeźby. 20
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej, opisowej oraz audiowizualnej ilustrującej: -stan zachowania marmurowych obiektów rzeźbiarskich i architektoniczno rzeźbiarskich -przebieg prac konserwatorskich, metodykę działań oraz procesy twórcze. 2. Wykonanie badań materiału kamiennego- identyfikacji petrograficznej w celu określenia rodzaju marmuru (ew. miejsca jego wydobycia). 3. Oczyszczenie powierzchni z luźno zalegających nawarstwień (kurzu). 4. Usunięcie wtórnie wykonanych uzupełnień formy rzeźbiarskiej z uwagi na wykruszenia, wadliwie dobrany materiał i wizualnie nieestetyczny wygląd. W trakcie powyższego zabiegu może wystąpić konieczność ponownego rozdzielenia sklejonych fragmentów rzeźby. 5. Opracowanie metodyki działań dotyczącej usuwania zabrudzeń oraz nawarstwień powierzchniowych ściśle przylegających do podłoża oraz oczyszczenie powierzchni. Wykorzystanie metod : mechanicznych,chemicznych i fizyko-chemicznych. Wykorzystanie procesu ablacji laserowej. 6. Zabezpieczenie powierzchni ubytków/ przed etapem uzupełnienia w masie imitującej marmur/ w celu wyeliminowania przebarwień- przesyceń na granicy styku oryginalnego materiału z masą imitującą. 7. Opracowanie masy imitującej oryginalny materiał na bazie żywicy epoksydowej, z dodatkiem: drobno zmielonego marmuru, strąconego węglanu wapnia, mielonego szkła oraz barwników. 8. Uzupełnienie ubytków, szczelin spękań, drobnych wżerów masą imitującą naturalny marmur. Należy przyjąć możliwość ponownego zrekonstruowania pewnych fragmentów, które podczas prac konserwatorskich mogą ulec destrukcji. 9. Opracowanie formy i powierzchni uzupełnień. 21
10. Unifikacja ew. przebarwień występujących w strukturze marmuru. 11. Pogłębienie warstwy poleru na powierzchniach rzeźbiarskich. 12. Zabezpieczenie powierzchni marmuru woskiem mikrokrystalicznym. 22