Dobrzański T. (red): Rysunek techniczny maszynowy. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2009.

Literatura obowiązkowa: Dobrzański T. (red): Rysunek techniczny maszynowy. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2009. Plik zawiera wybrane materiały tekstowe stanowiące jeden z elementów zaliczenia z przedmiotu: Wprowadzenie do techniki. 1. Podstawowe terminy Wykres - jest to przedstawienie graficzne, zwykle w układzie współrzędnych, zależności między wielkościami zmiennymi. Przekrój - jest to kład przedstawiający dodatkowo zarysy leżące poza płaszczyzną przekroju. Szczegół -jest to przedstawienie na rysunku, zwykle w powiększeniu, pozycji lub części przedmiotu, albo zespołu w celu podania wymaganej informacji. Schemat - jest to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części składowych układu i ich współzależności. Rzut pionowy - jest to widok w płaszczyźnie pionowej. Pozycja -jest to część składowa, część, element lub fizyczna właściwość przedstawiona na rysunku. Nomogram - jest to wykres, z którego można określić bez obliczeń przybliżoną wartość liczbową przedstawionych graficznie wielkości. Widok z góry - jest to widok, kład lub przekrój w płaszczyźnie poziomej, widziany z góry. Kład -jest to przedstawienie rysunkowe pokazujące tylko zarysy przedmiotu leżące w jednej lub kilku płaszczyznach przekroju. Szkic - jest to rysunek, wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce. Rysunek techniczny; rysunek -jest to informacja techniczna podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zwykle w podziałce. Widok - jest to rzut prostokątny przedstawiający widoczną część przedmiotu, a także w miarę potrzeby jego zarysy niewidoczne. Można wyróżnić następujące rodzaje rysunków: Rysunek podwykonawczy - jest to rysunek stosowany do zapisu szczegółów konstrukcji po jej zakończeniu. Rysunek kontrolny - jest to rysunek stosowany w ramach operacji odbioru, charakteryzujący stan realizowanych prac. Rysunek złożeniowy -jest to rysunek przedstawiający wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części. Plan ogólny - jest to rysunek, który identyfikuje teren i zakres robót budowlanych w stosunku do planu urbanistycznego albo podobnego dokumentu. Rysunek elementu - jest to rysunek przedstawiający pojedynczy element składowy, zawierający wszystkie informacje wymagane do określenia tego elementu. Rysunek zestawu elementów - jest to rysunek przedstawiający wymiary, sposób wyróżnienia (rodzaj elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawierający dane dotyczące wykonania zestawu elementów danego rodzaju. Rysunek szczegółu -jest to rysunek przedstawiający na ogół w powiększeniu część konstrukcji lub element i zawierający specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu i połączeń. Rysunek szkicowy; rysunek wstępny -jest to rysunek służący za podstawę do wyboru końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami. Plan ogólny robót - jest to rysunek przedstawiający rozplanowanie robót budowlanych łącznie z ich położeniem, oznaczeniami identyfikacyjnymi i wymiarami. Marek Matulewski 1

Rysunek złożeniowy ogólny -jest to rysunek złożeniowy przedstawiający wszystkie zespoły i części całego wyrobu. Rysunek instalacyjny -jest to rysunek przedstawiający ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących z nią lub związanych z nią innych pozycji. Rysunek połączenia - jest to rysunek podający informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwóch części, odnoszącą się do ich wymiarów, ograniczenia kształtu, wymagań dotyczących eksploatacji i prób. Wykaz części - jest to kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo poszczególnych części przedstawionych na rysunku. Rysunek rozmieszczenia; rysunek sytuacyjny jest to rysunek przedstawiający lokalizację placów, budowli, budynków, terenów, elementów, zespołów lub części składowych. Oryginał rysunku -jest to rysunek przedstawiający aktualnie zatwierdzone informacje lub dane, na którymzostała zarejestrowana ostatnia zmiana. Rysunek obrysu -jest to rysunek przedstawiający zewnętrzny zarys, wymiary gabarytowe i podający masę przedmiotu, niezbędne do określenia wymagań dotyczących pakowania, transportu i instalacji. Rysunek części - jest to rysunek przedstawiający pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona) i zawierający wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części. Plan częściowy robót - jest to rysunek przedstawiający wydzieloną część planu ogólnego robót, na ogół w większej podziałce, i podający informacje uzupełniające. Rysunek modelu -jest to rysunek przedstawiający model wykonany z drewna, metalu lub innego materiału, który otacza się materiałem formierskim w celu wykonania formy odlewniczej. Rysunek wykonawczy - jest to rysunek, na ogół opracowany na podstawie danych projektowych, zawierający wszystkie informacje potrzebne do wykonania. Rysunek odmian wykonania - jest to rysunek przedstawiający części o podobnym kształcie, lecz o odmiennych parametrach. Plan sytuacyjny -jest to rysunek sytuacyjny przedstawiający rozmieszczenie obiektów budowlanych w stosunku do lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie terenu. Może on również zawierać informacje o sieci usług, sieci dróg i krajobrazie. Rysunek podzespołu -jest to rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym, pokazujący tylko ograniczoną liczbę grup lub części. Rysunki patentowe będące częścią dokumentacji patentowej, wykonane według wymagań Urzędu Patentowego RP, Rysunki ofertowe stanowiące część dokumentacji ofertowej, Rysunki katalogowe przeznaczone do umieszczenia w katalogu, Rysunki reklamowe o tematyce technicznej wykonywane do potrzeb reklamowych. Format arkusza rysunkowego - to znormalizowana wielkość arkusza, na jakim wykonany jest lub drukowany rysunek techniczny. Podziałka (skala odwzorowania) - to iloraz wielkości zmierzonej na rysunku i wielkości rzeczywistej. Podziałka rzeczywista 1:1. Podziałki zwiększające 2:1, 5:1, 10:1. Podziałki zmniejszające 1:2, 1:3, 1:200. Podstawowym formatem jest arkusz o wymiarach 210 297 mm, oznaczany symbolem A4. Formaty większe i mniejsze od A4 uzyskuje się przez zwiększenie lub zmniejszenie tego formatu. Wymiary formatów podstawowych w mm A0 841x1189 Marek Matulewski 2

A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 A10 594x841 420x594 297x420 210x297 148x210 105x148 74x105 52x74 37x52 26x37 Formaty pochodne W razie wyraźnej potrzeby można używać formatów pochodnych, które tworzy się przez zwielokrotnienie krótszych boków formatów podstawowych. Tak powstały arkusz oznacza się symbolem formatu arkusza podstawowego i zastosowanej wielokrotności. Przykładowo wydłużając krótszy bok arkusza A3 trzykrotnie otrzymujemy arkusz o symbolu A3x3 i wymiarach 420 x 891 mm Każdy arkusz powinien mieć linię obramowania obszaru rysunku, w odległości a od tej linii powinna znajdować się linia obcięcia kopii, przy czym a = 5 mm na formatach A3 i mniejszych oraz a = 7 10 mm na formatach większych. Następnie jest linia obcięcia oryginału, która znajduje się w odległości b równej 5 mm od linii obcięcia kopii. Grubość tych linii wynosi minimum 0,7 mm. Rysunki techniczne maszynowe wykonuje się liniami różnego rodzaju i grubości. Poszczególne rodzaje i grubości stosowanych linii rysunkowych mają określone zastosowania i służą do przedstawiania zarysów i kładów, osi symetrii, linii podziałowych, linii urwać i innych charakterystycznych cech konstrukcji występujących na rysunkach. Zastosowania poszczególnych linii: Linia cienka ciągła: linie wyobrażalne przenikania, linie wymiarowe, Marek Matulewski 3

pomocnicze linie wymiarowe, linie wskazujące i linie odniesienia, kreskowanie, zarysy kładów miejscowych, krótkie linie środkowe, dno bruzdy gwintu, początek i zakończenie linii wymiarowych, przekątne do oznaczania powierzchni płaskich, linie gięcia na półwyrobach i częściach przetworzonych, obramowanie szczegółów, oznaczenie szczegółów powtarzanych, linie określające elementy zbieżne, położenie warstw połączonych, linie rzutowania, linie siatki. Linia ciągła cienka odręczna (falista): przy kreśleniu ręcznym linii zakończenia przekroju cząstkowego lub przerywanego widoku, przekroju i kładu, jeżeli granicą nie jest linia symetrii lub linia środkowa. Linia ciągła cienka zygzakowata: wykonanie zakończenia cząstkowego lub przerwanego widoku, przekroju i kładu, jeżeli granicą nie jest linia symetrii lub linia środkowa. Linia ciągła gruba: krawędzie widoczne, zarysy widoczne, wierzchołki gwintu, granica długości gwintu pełnego, główne przedstawienia na wykresach planach, schematach technologicznych, układ linii, linie podziału form na widokach, Marek Matulewski 4

linie przekrojów i strzałki kładów. Linia kreskowa cienka: krawędzie niewidoczne, zarysy niewidoczne. Linia cienka z długą kreska i kropką: linie środkowe, okrąg podziałowy kół zębatych, linie symetrii, okrąg podziałowy otworów. Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na płaszczyźnie rzutów, zwanej rzutnią, którą jest płaszczyzna rysunku. Rzut każdej bryły geometrycznej składa się z charakterystycznych rzutów punktów, które mogą być odcinkami linii prostych lub krzywymi. Rzutowanie prostokątne (przedstawienie prostokątne) stanowi odwzorowanie geometrycznej postaci konstrukcji w postaci rysunków dwuwymiarowych. Jest to taki rodzaj rzutowania, w którym kierunki rzutowania są prostopadłe do rzutni. Rozróżnia się dwie metody rzutowania prostokątnego: wg metody europejskiej, wg metody amerykańskiej. Rzutowanie wg metody europejskiej (oznaczane literą E) polega na wyznaczaniu rzutu prostokątnego przedmiotu przy założeniu, że przedmiot rzutowany znajduje się pomiędzy obserwatorem i rzutnią. Marek Matulewski 5

Rzutowanie metodą amerykańską (oznaczenie literą A) cechuje się tym, że rzutnia znajduje się pomiędzy obserwatorem a przedmiotem rzutowanym co powoduje przestawienie położenia niektórych rzutów w stosunku do metody E. Rzutami przedmiotów mogą być zarówno widoki (przedstawiające ich zewnętrzne kształty), jak i przekroje (które pokazują budowę wewnętrzną przedmiotów wydrążonych). Przekrój powstaje przez przecięcie przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną (płaszczyzną przekroju) i odrzucenie tej części przedmiotu, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju Przy rysowaniu przedmiotów w rzutach prostokątnych należy: Marek Matulewski 6

ograniczyć liczbę rzutów do minimum (jednoznaczne przedstawienie kształtu i zwymiarowanie) dlatego też tylko w przypadku bardzo skomplikowanych rysunków przedstawia się wszystkie 6 rzutów (na ogół wystarczą A,B,C). przy rzutowaniu met. E przekroje umieszcza się albo na miejscach odpowiednich widoków (gdy te ostatnie nie są potrzebne), albo na dowolnych wolnych miejscach na arkuszu, jeżeli jednego z widoków nie można umieścić na arkuszu zgodnie z metodą rzutowania E, to można go przesunąć równolegle na dowolne miejsce na arkuszu oznaczając jak na poniższym rysunku gdy któryś z rzutów (oprócz głównego) musi być z jakiegoś powodu odwrócony o pewien kąt w stosunku do swego właściwego położenia, to nad takim rzutem należy umieścić znak w taki sposób ustawić rysowany przedmiot (wewnątrz wyobrażalnego prostopadłościanu), aby większość jego płaszczyzn i osi była równoległa lub prostopadła do rzutni ułatwia to rysowanie i wymiarowanie; rzut główny, zarównano rysunku złożeniowego, jak i rysunku pojedynczej części maszynowej, powinien (jeśli to tylko możliwe) przedstawiać przedmiot w położeniu, jakie ma on zajmować w rzeczywistości, widziany od strony uwidaczniającej najwięcej jego cech charakterystycznych. Dopuszcza się od tej reguły następujące odstępstwa: - długie przedmioty, których położenie jest pionowe można rysować w położeniu poziomym, przy czym dolną część przedmiotu umieszcza się z prawej strony rzutu, - przedmioty, których położenie użytkowe nie jest ani pionowe, ani poziome oraz przedmioty, które przyjmują różne położenie podczas użytkowania (np. korbowody) rysuje się w położeniu poziomym lub pionowym zgodnie z zasadą mówiącą, że należy ustawić rysowany przedmiot (wewnątrz wyobrażalnego prostopadłościanu), aby większość jego płaszczyzn i osi była równoległa lub prostopadła do rzutni. Na rysunku wykonawczym przedmiot przedstawia się najczęściej w położeniu, jakie zajmuje podczas obróbki nadającej mu najwięcej kształtów charakterystycznych (np. wrzeciono wiertarki położenie poziome podczas toczenia wrzeciona) Na rysunkach operacyjnych i zabiegowych (dokumentacja technologiczna) - położeniu, jakie przedmiot zajmuje podczas konkretnej operacji czy zabiegu. Nieznaczne przesadnie. pochylenie powierzchni lub nieznaczną zbieżność można na rysunku zwiększyć Jeżeli przekrój znajduje się na tym samym arkuszu co rzut i narysowany jest zgodnie z metodą rzutowania E to można pominąć oznaczenie literowe przekroju. Kreskowanie nachylenie 45 do linii zarysu przekroju, do jego osi lub do poziomu, przekroje zagięte pod kątem 30 Marek Matulewski 7

długie i wąskie (o szerokości co najmniej 2mm) kreskować tylko przy końcach i ewentualnie przy otworach, przekroje jeszcze cieńsze zaczerniać (pozostawiając między przekrojami prześwit). W celu zaoszczędzenia miejsca na arkuszu i czasu, zamiast całych rzutów (widoków i przekrojów) przedmiotów można rysować tylko istotne w konkretnych przypadkach części rzutów zwane: widokami pomocniczymi, przekrojami pomocniczymi. Położenie rzutów pomocniczych może być zgodne z kierunkiem wskazanym strzałką lub też niezgodne, np. przesunięte albo przesunięte i obrócone. W przypadku przekroju pomocniczego na rysunku złożeniowym, części występujące tylko w widoku ogranicza się linią falistą (lub zygzakową), części występujące tylko w przekroju ogranicza się urywając kreskowanie wzdłuż linii prostych. Drobne szczegóły budowy przedmiotów można przedstawiać w widokach i przekrojach cząstkowych (wyrwania). Widoki cząstkowe wykonuje się w postaci odrębnych rzutów, których nie ogranicza się żadną linią od strony nie narysowanej części przedmiotu, chyba że rysuje się widok połowy określonego fragmentu przedmiotu. Widok cząstkowy powinien być wykonany w rzutowaniu metodą A, linią ciągłą grubą i połączony z widokiem lub przekrojem głównym linią osiową. Przekroje cząstkowe rysuje się jako przekroje miejscowe (tzw. wyrwania) na widokach przedmiotów i ogranicza się je linia falistą lub zygzakową. Gdy trzeba przedstawić w powiększeniu jakiś szczegół budowy przedmiotu, to szczegół ten ujmuje się na rysunku w kółko, owal lub cienką linią i oznacza wielką literą. Kład to zarys figury płaskiej leżącej w płaszczyźnie poprzecznego przekroju przedmiotu, obrócony wraz z tą płaszczyzną o 90 i położony na widoku przedmiotu (kład miejscowy) lub poza jego zarysem(kład przesunięty). Wymiarowanie to wyrażenie pewnej wielkości w przyjętej jednostce wymiarowej i oznaczenie tego na rysunku w odpowiedni sposób. W technice wymiary podajemy zawsze w [mm]! Linie wymiarowe rysuje się jako linie ciągłe cienkie, zakończone: grotami strzałek (niekiedy jednym) dotykającymi ostrzem linii rysunkowych w punktach, w których odległość ma być podana na rysunku; kąt rozwarcia grotu musi mieścić się w przedziale od 15 90 ; wielkość grota powinna być proporcjonalna do wielkości rysunku początek linii wymiarowej (niezaczerniony okrąg o średnicy ok. 3 mm) ukośne kreski zastępujące groty (cienkie kreski o długości co najmniej 3,5 mm, nachylonymi pod kątem 45 o do linii wymiarowych; jeżeli obok siebie znajduje się kilka małych wymiarów i brak jest miejsca na strzałki, to zastępuje się je ukośnymi kreskami lub kropkami ), kropki o średnicy ok. 1 mm. Marek Matulewski 8

Linie wymiarowe kreśli się równolegle do kierunku właściwego wymiaru w odległości 10 mm od zarysu przedmiotu Odległość między liniami powinna wynosić 7 mm Wymiary podajemy w milimetrach z pominięciem miana Jeżeli konieczne jest podanie wymiaru w innych jednostkach, to za liczbą wymiarową należy umieścić oznaczenie jednostki miary, np. 3" lub 10 cm. Liczby wymiarowe wykonuje się normalnym pismem rysunkowym wysokości 2,5 3 mm; 0,5 1,5 mm nad linią wymiarową w środku jej długości Linie wymiarowe nie mogą się krzyżować ze sobą!!! Wymiary powinno się na rysunkach tak rozmieszczać, żeby najwięcej z nich można było odczytać patrząc na rysunek od dołu lub od prawej strony, ale dopuszcza się odstąpienie od tej zasady jeżeli poprawi to czytelność rysunku. Większość wymiarów umieszcza się poza zarysem przedmiotu, posługując się pomocniczymi liniami wymiarowymi. Są to linie ciągłe, będące albo przedłużeniem linii rysunku, albo stycznymi do nich. Pomocnicze linie wymiarowe przeciąga się o 2-3 mm za punkt zetknięcia się z linią wymiarową. Pomocnicze linie wymiarowe mogą się przecinać!!! Pomocnicze linie wymiarowe można przerwać, gdy przecinają napis. Jeżeli pomocnicze linie wymiarowe przechodzą przez zakreskowane pole przekroju, to jej kierunek nie może być zgodny z kierunkiem kreskowania. Linia wymiarowa powinna być zawsze równoległa do kierunku wymiaru. Pomocnicze linie wymiarowe są zwykle prostopadłe do kierunku wymiaru (tylko w przypadku, gdy będzie to miało wpływ na przejrzystość rysunku można je prowadzić ukośnie do kierunku wymiaru). Wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i ewentualnie sekundach, np. 1 52' 35", przy czym w postaci ułamkowej mogą występować jedynie sekundy, np. 0 20' 36,5", a więc błędnie będzie napisany wymiar 10 42,3' (prawidłowo- 10 42' 18"). Liczby wymiarowe rozmieszcza się, stosując tylko jedną z dwóch metod. Metoda 1. liczby wymiarowe należy podawać w taki sposób, aby można było je odczytywać, patrząc od dołu lub z prawej strony rysunku. Metoda 2. - liczby wymiarowe należy wpisywać tak, aby można było je odczytać, patrząc od dołu rysunku. Linie wymiarowe różne od poziomych przerywa się, wstawiając w przerwę liczbę wymiarową. Przy wymiarowaniu średnic powierzchni obrotowych liczbę wymiarową poprzedza się znakiem Ø, niezależnie od tego czy wymiar średnicy ma być podany w rzucie na płaszczyznę równoległą do osi powierzchni obrotowej, czy też w rzucie, na którym powierzchnia obrotowa jest przedstawiona w postaci okręgu. Marek Matulewski 9

Znaku Ø nie pisze się tylko: gdy wymiar średnicy podaje się w postaci symbolu literowego D lub d, bez wskaźnika cyfrowego u dołu lub ze wskaźnikiem jak np. w normach, przed oznaczeniem gwintu. Przy wymiarowaniu kąta linia wymiarowa jest łukiem zatoczonym z wierzchołka kąta, pomocnicze linie wymiarowe są przedłużeniem ramion kąta, a liczbę wymiarową pisze się prostopadle do dwusiecznej kąta (nie łukowo). Liczby wymiarowe wielkości kątowych należy wpisywać na rysunku zgodnie z metodą 1 lub 2. Wymiarowanie kątów za pomocą wymiarów liniowych. Umieszczanie liczb wymiarowych nad linią wymiarową a) liczby wymiarowe pisze się nad liniami wymiarowymi w odległości 0,5-1,5 mm od nich, mniej więcej na środku, b) unikać należy umieszczania liczb wymiarowych dokładnie jedna nad drugą nad przedłużeniem linii wymiarowej, c) jeżeli linia wymiarowa jest krótka, to liczbę wymiarową można napisać nad jej przedłużeniem, z prawej strony. Należy unikać umieszczania liczb wymiarowych na liniach zarysu przedmiotów, osiach i liniach kreskowania przekrojów. Jeżeli to jest konieczne, to trzeba w miejscach, gdzie mają być napisane liczby wymiarowe lub narysowane groty (na widokach), przerwać linie rysunku. Gdy liczba wymiarowa nie odpowiada podziałce rysunku, to tę liczbę należy na rysunku podkreślić. Wymiary mające tylko znaczenie orientacyjne, jak np. wymiary zamykające łańcuch wymiarowy pisze się w nawiasach. Wymiary nominalne, które na rysunkach nie toleruje się, ujmuje się w ramki prostokątne. Należy unikać przecinania się linii pomocniczych wymiarowych z liniami wymiarowymi innych wymiarów i z liniami rysunku. Dlatego też w przypadku kilku wymiarów równoległych należy wymiary dłuższe umieszczać dalej od rysunku niż wymiary krótsze, przy czym odstępy między równoległymi liniami wymiarowymi powinny być równe i nie mniejsze niż 7 mm, a odległość między zarysem przedmiotu (lub osią) i najbliższą linią wymiarową a powinna wynosić co najmniej 10 mm. Wymiarowanie jest przejrzyste, gdy wymiary są umieszczane na tych rzutach, na których wymiarowane elementy przedmiotu występują najwyraźniej. Z tego względu należy raczej wymiarować przekroje, a nie widoki. Przecinanie się linii wymiarowych średnic w ich środku jest jedynym dopuszczalnym wyjątkiem od ogólnego zakazu przecinania się linii wymiarowych. Marek Matulewski 10

W przypadku przedmiotów o kształtach obrotowych rzuty na płaszczyźnie równoległej do ich osi, a nie na płaszczyźnie do niej prostopadłej. Gdy wymiaruje się średnice powierzchni obrotowych w rzucie na płaszczyźnie równoległej do ich osi, linie wymiarowe należy prowadzić tylko po jednej stronie osi, przeciągając je o 9-10 mm za oś. Zasady wymiarowania: Ponieważ prawidłowe i przejrzyste wymiarowanie ułatwia odczytywanie rysunku, a wymiarowanie chaotyczne, nie przemyślane zaciemnia rysunek i może być przyczyną błędnego wykonania rysowanego przedmiotu, przy wymiarowaniu należy przestrzegać następujących zasad obowiązujących: zasada niepowtarzania wymiarów, zasada konieczności wymiarów, zasada niezamykania łańcuchów wymiarowych, zasada pomijania wymiarów oczywistych. Zasada niepowtarzania wymiarów Wymiarów nie należy nigdy powtarzać ani na tym samym rzucie, ani na różnych rzutach tego samego przedmiotu. Każdy wymiar powinien być podany na rysunku tylko raz i to w miejscu, w którym jest on najbardziej zrozumiały, łatwy do odszukania i potrzebny ze względu na przebieg obróbki. Zasada konieczności wymiarów Na ogół podaje się wymiary gabarytowe (zewnętrzne). Wymiary mniejsze umieszczać należy bliżej rzutu przedmiotu. Zawsze podaje się tylko tyle i takich wymiarów, które są niezbędne do jednoznacznego określenia wymiarowego przedmiotu. Przy wyborze rzutu i miejsca na nim, w którym konieczny wymiar ma być umieszczony, należy się kierować przede wszystkim przesłankami technologicznymi, a więc każdy wymiar powinien być umieszczony na tym rzucie i w tym miejscu, w którym jest on najbardziej potrzebny ze względu na przewidywany przebieg wykonywania przedmiotu. Zasada niezamykania łańcuchów wymiarowych Łańcuchy wymiarowe stanowią szereg kolejnych wymiarów równoległych (tzw. łańcuchy wymiarowe proste) lub dowolnie skierowanych (tzw. łańcuchy wymiarowe złożone). W obu rodzajach łańcuchów nie należy wpisywać wszystkich wymiarów, gdyż łańcuch zamknięty zawiera wymiary zbędne wynikające z innych wymiarów. Łańcuchy wymiarowe powinny więc pozostać otwarte, przy czym pomija się wymiar najmniej ważny. Zasada niezamykania łańcuchów wymiarowych Gdy podanie wymiaru zamykającego jest z jakiegoś powodu celowe, np. gdy tym najmniej ważnym wymiarem jest całkowita długość przedmiotu, której podanie na rysunku jest potrzebne do obcięcia odpowiedniego kawałka materiału (aby uniknąć dodawania wszystkich wymiarów łańcucha), to wymiar ten podaje się w nawiasach okrągłych i wówczas-jako wymiar orientacyjny-nie zamyka on łańcucha wymiarowego. Marek Matulewski 11

Zasada pomijania wymiarów oczywistych Pomijanie wymiarów oczywistych dotyczy przede wszystkim wymiarów kątowych, wynoszących 0 o lub 90 o, tj. odnoszących się do linii wzajemnie równoległych lub prostopadłych. (z wyjątkiem przypadku gdy kąt 90 ma być na rysunku tolerowany, np. 90 ±15'). Przy wymiarowaniu promieni łuków linię wymiarową prowadzi od środka łuku i zakańcza grotem lub od strony łuku, a liczbę wymiarową poprzedza się zawsze literą R. Jeżeli położenie środka łuku ma być zwymiarowane, to gdy środek łuku znajduje się w obszarze rysunku położenie środka wyznacza się jako punkt przecięcia linii pomocniczych osi. Przy wymiarowaniu za pomocą zbieżności podaje się na rysunku znak zbieżności w postaci wąskiego trójkąta równo-ramiennego, a za nim wartość liczbową zbieżności. Znak zbieżności wraz z jej wartością liczbową umieszcza się przy osi lub też nad linią odniesienia doprowadzoną do powierzchni zbieżnej. Znak zbieżności powinien być zwrócony ostrzem w kierunku zbieżności powierzchni wymiarowej i rysuje się go zawsze równolegle do osi, a nie wzdłuż zarysu powierzchni. Pochyleniem nazywa się: w przypadku stożka - stosunek różnicy promieni d/2 i d1/2 na jego końcach do długości l, w przypadku ostrosłupa foremnego lub klina symetrycznego stosunek odległości d/2 i d1/2 między powierzchniami zbieżnymi i osią do długości l, w przypadku klina niesymetrycznego stosunek różnicy odległości d/2 i d1/2 ściany pochylonej od podstawy klina do jego długości. Pochylenie określa kąt, przy czym jest on o połowę mniejsze od zbieżności. S= (d-d1)/2l= tg α/2 Przy wymiarowaniu za pomocą pochylenia na rysunku umieszcza się przy powierzchni pochylonej lub nad linią odniesienia znak pochylenia w postaci kąta ostrego i za nim pisze się wartość liczbową pochylenia. Znak pochylenia powinien być zwrócony wierzchołkiem w kierunku pochylenia i rysuje się go zawsze w równolegle do osi przedmiotu (rys a) lub do podstawy klina (rys b), a nie wzdłuż powierzchni pochylonej. Wartość liczbową pochylenia podaje się w postaci: ilorazu 1:x (rys a,b), w którym x=2l(d-d1), procentu (rys c) lub promille. Wymiary biegnące w jednym kierunku można podawać na rysunkach w trzech układach: równoległym, szeregowym lub mieszanym. Wymiarowanie w układzie równoległym polega na podawaniu wszystkich wymiarów równoległych od jednej bazy (powierzchni lub linii). W płaskim prostokątnym układzie współrzędnych baz tych, wzajemnie prostopadłych, jest dwie; tak Marek Matulewski 12

samo dwie bazy występują w płaskim biegunowym układzie współrzędnych. Natomiast w układach przestrzennych występują trzy wzajemnie prostopadłe bazy. Wymiarowanie w układzie szeregowym polega na wpisywaniu wymiarów równoległych jeden za drugim. Ten sposób wymiarowania stosuje się gdy zależy na dokładności wzajemnego położenia sąsiednich elementów przedmiotu, a nie na dokładnym ich położeniu względem jednej bazy. W ten sposób wymiaruje się często przedmioty, które mają być obrabiane zespołem narzędzi pracujących jednocześnie (np. równoczesne wiercenie wielu otworów przy użyciu głowicy wielowrzecionowej). Wymiarowanie w układzie mieszanym jest połączeniem obu sposobów omówionych wyżej i jednoczy zalety obu tych sposobów. Przy wymiarowaniu mieszanym położenie tych powierzchni, które powinny się znajdować w ściśle określonych odległościach od pewnej bazy, wymiaruje się od tej bazy, zaś położenia pozostałych powierzchni względem poprzednich lub między sobą określa się krótkimi łańcuchami wymiarowymi, czyli wymiaruje szeregowo. Dzięki takiemu wymiarowaniu, wszystkie ważne wymiary przedmiotu mogą być na rysunku bezpośrednio podane, a zatem i bezpośrednio sprawdzone. Wymiarowanie elementów przedmiotu powtarzających się po obu stronach płaszczyzny symetrii należy podawać jeden raz, grupując wymiary po jednej stronie. Tolerowanie wymiarów Marek Matulewski 13

Tolerowanie wymiarów liniowych Wymiarami nominalnymi nazywa się wymiary przedmiotów, względem których odnosi się odchyłki. Wymiar nominalny i odchyłki wyznaczają zakres, w którym powinny zawierać się rzeczywiste wymiary przedmiotów. Rozróżnia się: a) wymiary zewnętrzne, jak: długość, szerokość lub wysokość przedmiotu, średnica wałka, grubość ścianki przedmiotu wydrążonego itd. b),wymiary wewnętrzne, jak: średnica otworu, szerokość rowka itd. c) wymiary mieszane, jak: głębokość rowka, wysokość nadlewka itd., przy czym często wymiary te, w zależności od kolejności obróbki powierzchni, mają charakter wymiaru zewnętrznego lub wewnętrznego i wtedy noszą nazwę wymiarów mieszanych typu zewnętrznego lub wewnętrznego; z lewej strony najpierw będzie obrabiana płaszczyzna A, a potem rowek (np. na strugarce), to wymiar a głębokości rowka będzie wymiarem mieszanym typu wewnętrznego, ponieważ przy wykonywaniu rowka jedno dno będzie oddalać się od płaszczyzny A, a zwiększanie się wymiaru obróbkowego aż do osiągnięcia wartości żądanej jest cechą charakterystyczną wymiarów wewnętrznych; odwrotnie przy obróbce powierzchni, których wzajemna odległość jest określona wymiarem zewnętrznym, powierzchnie te zbliżają się ku sobie. Marek Matulewski 14

d) wymiary pośrednie, tj. takie, których nie można zmierzyć bezpośrednio, a więc: odległość osi otworu od ściany przedmiotu, rozstawienie otworów itd.; wymiary te mogą być również niekiedy typu zewnętrznego lub wewnętrznego. Ze względu na żądaną dokładność wykonania wymiary dzieli się na: a) swobodne, tj. takie, których rzeczywista wartość nie odgrywa większej roli; dla wymiarów takich nie podaje się tolerancji, b) tolerowane, których rzeczywista wartość musi się zawierać w określonych granicach, c) teoretyczne, dla których nie przewiduje się żadnych odchyłek; są to zwykle wymiary potrzebne do obliczania wymiarów narzędzi, sprawdzianów lub uchwytów. Każdy wymiar stolerowany ma dwa określone wymiary graniczne: wymiar górny B i wymiar dolny A (rys.). Między nimi musi się znaleźć wymiar rzeczywisty przedmiotu. Różnica między górnym i dolnym wymiarem granicznym jest tolerancją T wymiaru. Tolerancja T jest zawsze dodatnia. Odchyłką górną (ES - dla wymiaru wewnętrznego, es - dla wymiaru zewnętrznego) nazywa się różnicę między wymiarem górnym B i wymiarem nominalnym N. Odchyłką dolną (El - dla wymiaru wewnętrznego, ei - dla wymiaru zewnętrznego) nazywa się różnicę między wymiarem dolnym A i wymiarem nominalnym Ń. Między wymiarem nominalnym, wymiarami granicznymi, tolerancją i odchyłkami występują więc następujące zależności: A = D + EI lub A = D + ei B = D + ES lub B = D + es T=B-A lub T=ES-EI, albo T=es-ei Obszar zawarty między wymiarami granicznymi (zakreskowany na rys.) nazywa się polem tolerancji Położenie pola tolerancji wzglądem wymiaru nominalnego Tolerowanie może być: a) symetryczne, gdy wartości odchyłek są jednakowe, a tylko ich znaki różne, Marek Matulewski 15

b) asymetryczne, gdy jedna z odchyłek równa się zeru, c) asymetryczne dwustronne, gdy wartości i znaki odchyłek są różne, d) jednostronne, gdy obie odchyłki mają jednakowe znaki. Tolerowanie asymetryczne, przy którym odchyłka dopuszcza tylko zmniejszenie ilości materiału (objętości) przedmiotu, nazywa się tolerowaniem w głąb materiału. Przy tolerowaniu w głąb materiału wymiary nominalne przedmiotu określają jego największą objętość (maksimum materiału -w skrócie max mat), odchyłki wymiarów zewnętrznych są ujemne, a odchyłki wymiarów wewnętrznych oraz mieszanych i pośrednich typu wewnętrznego są dodatnie. Pozostałe wymiary mieszane i pośrednie toleruje się symetrycznie. Tolerowanie asymetryczne, przy którym odchyłka dopuszcza tylko zwiększenie ilości materiału (objętości) przedmiotu, nazywa się tolerowaniem na zewnątrz materiału. Przy tolerowaniu na zewnątrz materiału wymiary nominalne przedmiotu określają jego najmniejszą objętość (minimum materiału - w skrócie min mat), odchyłki wymiarów zewnętrznych są dodatnie, a odchyłki wymiarów wewnętrznych są ujemne. Tolerowanie normalne jest to tolerowanie wymiarów przez dobranie odpowiednich odchyłek z norm. Przy tolerowaniu normalnym pisze się na rysunku tuż za wymiarem nominalnym: 1) Symbol umowny literowo-cyfrowy z normy PN-EN 20286-2:1996 odpowiadający odchyłkom dobranym dla danego wymiaru. Jest to tolerowanie symbolowe, które stosuje się, gdy przewidziane jest sprawdzenie wymiarów stolerowanych sprawdzianami różnicowymi. Symbol ten pisze się literami i cyframi tej samej wysokości co cyfry liczby wymiarowej. Jeśli wymiar nominalny jest określony literą, jak np. w wielu normach, to symbol umowny tolerancji oddziela się od wymiaru nominalnego poziomą kreską. 2) Odchyłki dobrane z normy, w postaci wartości liczbowych w milimetrach poprzedzonych znakiem + lub. Odchyłki pisze się nieco mniejszymi cyframi niż liczby wymiarowe (lecz co najmniej o wysokości 2,5 mm). Przy tolerowaniu symetrycznym oraz w przypadkach szczególnych (np. przy wpisywaniu wymiarów na maszynie) wysokość cyfr odchyłki powinna być równa wysokości cyfr wymiaru nominalnego. Gdy ilość miejsc znaczących jest w obu odchyłkach różna, należy wyrównać ilość miejsc znaczących przez dodanie cyfry zero. Odchyłki równe zeru pisze się zawsze lecz ilości miejsc znaczących w tym przypadku nie wyrównuje się. Przy tolerowaniu symetrycznym liczbową wartość odchyłki pisze się tylko raz, poprzedzając ją znakiem ±. Tolerowanie za pomocą odchyłek granicznych nazywa się tolerowaniem liczbowym i stosuje się je, gdy przewidziane jest mierzenie tolerowanych wymiarów uniwersalnymi przyrządami pomiarowymi. Symbol umowny i odchyłki, umieszczone w nawiasie za symbolem. Jest to tolerowanie mieszane, które stosuje się, gdy wymiary stolerowane mogą być zarówno sprawdzane sprawdzianami różnicowymi, jaki mierzone uniwersalnymi narzędziami pomiarowymi. Jeżeli konieczne jest Marek Matulewski 16

określenie tylko jednego wymiaru granicznego, górnego lub dolnego, to za liczbą wymiarową pisze się odpowiednio max lub min. Tolerowanie swobodne jest to tolerowanie wymiarów przez dobranie wartości odchyłek wg uznania konstruktora (lub technologa w przypadku określania tzw. wymiarów międzyoperacyjnych itp.). Tolerowanie swobodne jest zawsze tolerowaniem liczbowym. Przy tolerowaniu swobodnym wymiary zewnętrzne i wewnętrzne oraz mieszane i pośrednie typu zewnętrznego lub wewnętrznego należy tolerować w głąb materiału. Zarówno przy tolerowaniu symbolowym, jak i liczbowym, wymiar nominalny nie powinien być oddzielony od symbolu lub odchyłek ani linią wymiarową, ani pomocniczą, ani osią. Jeżeli nie można tego uniknąć, należy przeszkadzającą" linię przerwać w miejscu zajmowanym przez wymiar. Jeżeli powierzchnia walcowa o tej samej średnicy nominalnej ma na różnych odcinkach swojej długości różne tolerancje, to odcinki te rozgranicza się liniami cienkimi i wymiaruje ich długość. W takich przypadkach podaje się na rysunku osobno średnicę każdego odcinka wraz z odchyłkami lub symbolem tolerancji. Pasowania Pasowaniem nazywa się charakter współpracy połączonych części: obejmującej i obejmowanej (np. tulei z osadzonym w niej wałkiem), określony różnicą ich wymiarów przed połączeniem. Rozróżnia się trzy grupy pasowań: 1) pasowania luźne, w których występuje zawsze luz (w granicznym przypadku równy zeru), 2) pasowania mieszane, w których może występować zarówno luz, jak i wcisk, 3) pasowania ciasne, w których występuje zawsze wcisk (ujemny luz). Przy wpisywaniu na rysunek tolerancji wspólnego wymiaru nominalnego połączonych części można korzystać z jednej linii wymiarowej, przy czym: a) w przypadku tolerowania symbolowego - za wspólnym wymiarem nominalnym umieszcza się symbol pasowania składający się z symbolu tolerancji wymiaru wewnętrznego (otworu) i symbolu tolerancji wymiaru zewnętrznego (wałka), napisanych w postaci ułamka, b) w przypadku tolerowania liczbowego tolerowany wymiar wewnętrzny pisze się nad linią wymiarową, a wymiar zewnętrzny pod nią, poprzedzając je wskazówkami, który wymiar której z połączonych części dotyczy (umieścić oznaczenia części). Wymiary kątowe mogą być tak samo jak liniowe zewnętrzne, wewnętrzne, mieszane i pośrednie. Analogicznie do tolerowania wymiarów liniowych przedmiotów toleruje się ich ważne wymiary kątowe, przez określenie dla kąta nominalnego dwóch kątów granicznych: górnego (największego) a max i dolnego (najmniejszego) a m - m Tolerancje kątów mogą być na rysunkach podawane: a) w jednostkach kątowych, tj. w stopniach, minutach i sekundach itp., Marek Matulewski 17

b) w postaci różnicy średnic stożka wynikającej z kątów granicznych (symbol tolerancji A T D ), c) w postaci długości odcinka prostopadłego do ramienia kąta AT a (symbol tolerancji AT h ). Tolerowanie kształtu i położenia Zasadnicze oznaczenie tolerancji kształtu lub położenia składa się ze znaku rodzaju tolerancji (patrz tabela poniżej) i jej wartości liczbowej w milimetrach. Dane te wpisuje się w ramkę prostokątną podzieloną na dwa pola (w przypadku tolerancji położenia ramka ma często jeszcze trzecie). W lewym polu umieszcza się znak tolerancji, w prawym jej wartość liczbową (rys. a). Przed wartością liczbową tolerancji podaje się w szczególnych przypadkach dodatkowo znak pola tolerancji: Marek Matulewski 18

a) symbol Ø (rys. b) jeżeli wartość liczbowa tolerancji jest średnicą walcowego lub kołowego pola tolerancji, b) symbol R (rys. c) jeżeli wartość liczbowa tolerancji jest promieniem walcowego lub kołowego pola tolerancji, c) symbol T (rys. d) jeżeli wartość liczbowa tolerancji jest odległością między dwiema równoległymi płaszczyznami ograniczającymi obszar tolerancji (rys. e) lub między dwiema równoległymi prostymi ograniczającymi pole tolerancji (rys. f), d) symbol T/2 (rys. g) jeżeli wartość liczbowa tolerancji jest odległością między jedną z dwóch płaszczyzn równoległych ograniczających obszar tolerancji i ich płaszczyzną symetrii (rys. h) lub między jedną z dwóch prostych ograniczających pole tolerancji i ich symetralną (rys. j), e) znak w postaci kółka (rys. k) jeżeli obszar tolerancji jest kulisty. Ramkę oznaczenia tolerancji łączy się linią zakończoną grotem z linią zarysu (lub jej przedłużeniem) tego elementu przedmiotu, do którego odnosi się tolerancja (rys. ). Ramkę należy rysować w zasadzie w położeniu poziomym, a ponieważ grot trzeba zawsze rysować w tym kierunku, w którym odchyłka ma być mierzona, więc linia łącząca musi być często załamana. W wyjątkowych przypadkach można ramkę umieścić pionowo, w sposób umożliwiający odczytanie tolerancji od prawej strony rysunku (rys. e). Linię łączącą należy w zasadzie prowadzić od lewej części ramki, zaś od prawej części tylko w razie konieczności (rys. f). Marek Matulewski 19

Jeżeli tolerancja dotyczy osi lub płaszczyzny symetrii jakiegoś elementu przedmiotu, to koniec linii łączącej powinien leżeć na przedłużeniu linii wymiarowej tego elementu, przy czym gdy brak miejsca grot linii łączącej może zastąpić grot linii wymiarowej. W ten sam sposób oznacza się tolerancję walca podziałowego gwintu. Gdy tolerancja ma dotyczyć wspólnej osi lub płaszczyzny symetrii dwóch elementów przedmiotu, a z rysunku wyraźnie wynika, dla których elementów oś lub płaszczyzna symetrii jest wspólna, to linię łączącą doprowadza się do osi (rys. d) lub do śladu płaszczyzny symetrii (rys. e). Wartość liczbowa tolerancji odnosi się do całkowitej długości lub pola tolerowanego elementu przedmiotu. Jeżeli tolerancja ma obowiązywać na mniejszej długości (lub na części pola powierzchni) w dowolnym miejscu elementu tolerowanego, to tę długość (rys. f) lub wymiary części pola powierzchni (rys. g) podaje się za wartością tolerancji, oddzielając od niej pochyłą kreską. Gdy tolerancja tej mniejszej długości (lub części pola) dotyczy określonego miejsca na elemencie tolerowanym, miejsce to oznacza się linią punktową i jego położenie wymiaruje się (rys. h), a w ramce umieszcza się tylko tolerancję. Jeśli zaś konieczne jest stolerowanie zarówno całej długości (lub pola), jak i obszaru mniejszego, to obie tolerancje wpisuje się w ramkę jak na rys. j, przy czym tolerancja 0,1 mm odnosi się tu do całkowitej długości powierzchni. Jeżeli na rysunku powtarza się ta sama tolerancja, to oznaczenie podaje się tylko raz, prowadząc odgałęzienia linii łączącej do wszystkich jednakowo tolerowanych elementów przedmiotu (rys. a). Gdy zaś dla jednego elementu trzeba podać dwie różne tolerancje, to ramki oznaczeń można połączyć (rys. b). Odchyłka prostoliniowości rzeczywistej tworzącej płaszczyzny, mierzona w kierunku strzałki w płaszczyznach równoległych do płaszczyzny rysunku, nie może przekroczyć 0,1 mm na całej długości l płaszczyzny, czyli rzeczywisty kształt tworzącej musi się znaleźć między dwiema prostymi równoległymi odległymi od siebie o 0,1 mm. Marek Matulewski 20

Chropowatość powierzchni Do oznaczenia chropowatości na rysunku stosuje się symbole pokazane na rys. a, b, c, wraz z podaniem parametru dopuszczalnej chropowatości. Symbol z rys.a bez opisu oznacza powierzchnię rozważaną i jest używany głównie w zbiorczych oznaczeniach chropowatości. Symbol z rys. a uzupełniony wartością parametru największej dopuszczalnej chropowatości oznacza, że uzyskanie tej chropowatości odbędzie się w dowolnym procesie obróbkowym z uwzględnieniem obróbki skrawaniem. Symbol z rys. b bez opisu oznacza powierzchnię obrobioną przez skrawanie. Symbol z rys. b uzupełniony wartością parametru dopuszczalnej chropowatości (rys. b) oznacza, że uzyskanie tej chropowatości musi odbyć się przez obróbkę skrawaniem. Symbol z rys. c oznacza, że usunięcie warstwy materiału w procesie obróbkowym jest niedopuszczalne lub, że powierzchnia ma pozostać taka sama, jaką uzyskano w poprzednim procesie technologicznym, niezależnie od tego czy usunięto warstwę materiału, czy też nie (np. powierzchnia odlewu lub po obróbce skrawaniem). Symbol z rys. c uzupełniony wartością parametru dopuszczalnej chropowatości oznacza, że chropowatość powierzchni ma być uzyskana w procesie technologicznym bez zdjęcia warstwy materiału (np. dogniatanie, rolkowanie). Jeżeli jest wymagane podanie szczególnych cech charakterystycznych struktury powierzchni należy do jednego z symboli z rys. a, b, c dorysować poziomą linię (rys. d), nad którą podaje się dodatkowe informacje. Jeżeli ta sama struktura geometryczna jest wymagana na wszystkich powierzchniach całego obwodu, należy do symbolu z rys. d dorysować okrąg (rys. e) Podstawowe parametry chropowatości Wysokość chropowatości wg 10 punktów R z - średnia arytmetyczna wartości bezwzględnych wysokości pięciu najwyższych wzniesień i głębokości pięciu najniższych wgłębień profilu chropowatości w przedziale odcinka elementarnego l (rys. a). Marek Matulewski 21

Średnie arytmetyczne odchylenie profilu chropowatości R a - średnia arytmetyczna wartości bezwzględnych odchyleń profilu y od linii średniej m w przedziale odcinka elementarnego l (rys. b) Odcinek elementarny l - jest to długość linii odniesienia przyjęta do wyznaczania nierówności, charakteryzująca chropowatość powierzchni. Linia średnia profilu chropowatości m - jest to linia odniesienia dzieląca profil chropowatości tak, że w przedziale odcinka elementarnego l suma kwadratów odchyleń profilu y od tej linii jest minimalna. Gdy konieczne jest dwugraniczne określenie chropowatości, a więc podanie również jej najmniejszej dopuszczalnej wartości, nad znakiem chropowatości wpisuje się obie graniczne wartości (rys.), przy czym większą wartość chropowatości pisze się wyżej, a mniejszą pod nią. Gdy chropowatość powierzchni ma być osiągnięta przy zastosowaniu określonego sposobu obróbki, sposób ten należy podać słownie nad dodatkową linią znaku chropowatości (rys. a, b). Również nad dodatkową linią podaje się inne wymagania, np. dotyczące powłok (rys. c). Gdy ze względu na prawidłowość współpracy jakiejś powierzchni z powierzchnią innej części maszynowej istotne jest w jakich kierunkach mogą przebiegać na tej powierzchni ślady obróbki, czyli jaka ma być dopuszczalna kierunkowość struktury tej powierzchni, to należy przy oznaczeniu chropowatości powierzchni podać odpowiednie wymaganie. W tym celu umieszcza się z prawej strony znaku chropowatości, tuż nad linią zarysu powierzchni, jeden z symboli z tabeli umieszczonej poniżej. Przy określaniu na rysunku kierunkowości struktury powierzchni zaleca się podawać słownie sposób obróbki (rys. a) Marek Matulewski 22

Przy podawaniu na rysunkach oznaczeń chropowatości powierzchni obowiązują następujące zasady: a) jeżeli na rysunku ma być podana tylko wartość R a lub R z jakiejś powierzchni, bez dodatkowych wymagań, to oznaczenie chropowatości może być umieszczone w dowolnym położeniu (rys. a), b) jeżeli na rysunku oprócz wartości dopuszczalnej chropowatości mają być podane inne wymagania (np. sposób obróbki czy długość odcinka elementarnego), to oznaczenie musi być tak umieszczone (rys. b), żeby można było odczytać je od dołu lub od prawej strony (tak samo jak wymiary). Gdy to jest niemożliwe ze względu na położenie oznaczanej powierzchni na rysunku (rys. c), oznaczenie chropowatości umieszcza się na poziomej linii odniesienia zakończonej strzałką dotykającą zarysu oznaczanej powierzchni lub linii pomocniczej, będącej przedłużeniem linii zarysu (np. chropowatość x na rys. d). Linie odniesienia ze Marek Matulewski 23

strzałkami wolno stosować także wtedy, gdy brak jest miejsca na oznaczenie chropowatości, przy czym jedno oznaczenie może służyć dla kilku powierzchni (np. chropowatość y na rys. d). Oznaczenie chropowatości podaje się dla każdej powierzchni oznaczanej tylko raz i umieszcza sieje na linii zarysu powierzchni (w razie potrzeby można przerwać linię pomocniczą wymiarową -jak na rys. e) lub na linii pomocniczej (rys. b), zawsze od strony zewnętrznej. Oznaczenie chropowatości najlepiej jest umieszczać na tym rzucie przedmiotu, na którym jest zwymiarowana oznaczana powierzchnia lub jej położenie względem innych powierzchni przedmiotu. W związku z tym, jeżeli na rysunku zwymiarowana jest powierzchnia niewidoczna, przedstawiona linią kreskową, to można na tej linii umieścić oznaczenie chropowatości. Oznaczenia chropowatości powierzchni obrotowych (walcowych, stożkowych itp.) podaje się tylko po jednej stronie osi przedmiotu. Gdy przedmiot ma mieć jednakową dopuszczalną chropowatość na całym obwodzie (rys. b), oznaczenie podaje się tylko w jednym miejscu, dodając okrąg do symbolu graficznego. Znak okręgu jest zbędny, gdy przedmiot ma kilka płaszczyzn symetrii. Jeżeli przedmiot ma kilka powtarzających się szczegółów budowy, to oznaczenia chropowatości powtarzających się powierzchni podaje się - tak samo jak wymiary - tylko przy jednym z tych jednakowych szczegółów budowy. Różną chropowatość części tej samej powierzchni określa się jak na rys., rozgraniczając te części powierzchni w widoku linią cienką i podając dla każdej części powierzchni oznaczenie jej chropowatości Jeżeli oznaczenie chropowatości umieszcza się na powierzchni, która ma być pokryta powłoką, to oznaczenie dotyczy chropowatości powierzchni po jej powleczeniu (rys. a). Gdy chce się podać również dopuszczalną chropowatość tej powierzchni przed nałożeniem powłoki, wówczas powierzchnię powlekaną zaznacza się linią punktową grubą i na tej linii umieszcza się oznaczenie dopuszczalnej chropowatości po powleczeniu (rys. b) natomiast oznaczenie chropowatości przed powleczeniem podaje się na linii pomocniczej wymiarowej. Marek Matulewski 24

Na rysunku podaje się tylko te inne oznaczenia chropowatości, a oznaczenie dotyczące największej ilości powierzchni umieszcza się jako znak zbiorczy w prawym górnym rogu arkusza i za tym znakiem w nawiasie: - znak chropowatości, który w tym przypadku wskazuje umownie, że na rysunku występują jeszcze inne chropowatości (rys. a); - wszystkie oznaczenia chropowatości podane bezpośrednio na rysunku, ujęte w nawias i uszeregowane wg rosnącej wartości chropowatości (rys. b). Na rysunku umieszcza się tylko zbiorcze oznaczenie chropowatości, w prawym górnym rogu arkusza w odległości 5-10 mm od obramowania (jeśli to miejsce jest zajęte, to można oznaczenie umieścić w innej odległości od obramowania). Marek Matulewski 25