Agnieszka Kłysik-Uryszek Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki Działalność eksportowa i importowa spółek sektora przemysłowego Wymiana międzynarodowa stanowiła ważny element działalności spółek z udziałem kapitału zagranicznego, zarówno w sektorze przemysłowym (w tym głównie w sekcji D), jak i usługowym (głównie w sekcjach G, I oraz K). Działalność eksportowa składała się z dwóch elementów: eksportu wyrobów 1 oraz eksportu usług, które w różnych proporcjach realizowane były przez wszystkie podmioty. Od 2004 roku osobno publikowane są dane o trzecim elemencie składowym eksportu towarach 2 i materiałach. Importowano natomiast głównie surowce, materiały i półfabrykaty na cele produkcyjne oraz towary przeznaczone do dalszej odsprzedaży. Pozostały import wykorzystywany był w bieżącej pozaprodukcyjnej działalności spółek lub na cele inwestycyjne, choć statystyki nie precyzują celu jego przeznaczenia. Od 2004 roku dostępne są także dane o wymianie handlowej ze spółkami-matkami. Wymiana ta stanowi znaczącą część zarówno importu, jak i eksportu badanych spółek. Dodatkowo, dane udostępnione przez GUS obejmują kierunki eksportu realizowanego przez spółki BIZ. Nie ma niestety informacji o kierunkach z jakich spółki importowały. Metodyka zbierania i publikacji danych statystycznych przez GUS pozwala jedynie zbadać działalność eksportową spółek BIZ zarejestrowanych w województwie łódzkim. Dostępne informacje o działalności jednostek lokalnych spółek BIZ zarejestrowanych w innych 1 Wyroby są to produkty wytworzone w danej jednostce, które nie podlegaj dalszej obróbce w obrębie tego przedsiębiorstwa, w którym zostały wyprodukowane. Przeznaczone są głównie do sprzedaży poza przedsiębiorstwem. Definicję zobacz szerzej: http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_plk_html.htm?id=poj-1120.htm 2 Towary są to dobra zakupione przez przedsiębiorstwo celem dalszej odsprzedaży w stanie niezmienionym. 1
województwach nie obejmują danych o wymianie międzynarodowej. Jest to zważywszy na liczbę funkcjonujących w województwie łódzkim jednostek lokalnych i wolumen ich produkcji znaczny uszczerbek, jednak do pewnego stopnia zrozumiały. W przypadku przedsiębiorstw wielozakładowych trudno jest bowiem przyporządkować określoną wartość eksportu i importu do konkretnego zakładu. Eksport realizowany jest na poziomie całego przedsiębiorstwa, a nie zakładu produkcyjnego i więc nie zawsze istnieje możliwość precyzyjnego określenia jaka wartość eksportu pochodzi z danej jednostki lokalnej. Spółki eksportujące i importujące w sektorze przemysłowym W badanym okresie ok. 25%-30% spółek z kapitałem zagranicznym eksportowało swoje wyroby 3. W sektorze przemysłowym odsetek spółek eksportujących i importujących był wyższy niż w grupie wszystkich podmiotów BIZ. Wyroby eksportowała nieco ponad połowa przedsiębiorstw, usługi ok. 25-30% podmiotów, a towary i materiały ok. 36-37% spółek. Importowało natomiast ok. 65-70% wszystkich podmiotów w sektorze przemysłowym. Szczegóły prezentuje tabela 1 oraz wykresy 1 i 2. W sekcji D dominującej w sektorze II udział podmiotów zaangażowanych w wymianę międzynarodową był wyższy niż w całym sektorze przemysłowym. Wyroby eksportowało ok. 55-60% spółek, usługi przeciętnie ok. 30%, towary i materiały ok. 40%, a import realizowało 70-75% podmiotów. 3 W przeważającej większości były to spółki zatrudniające przynajmniej 10 osób. 2
Tabela 1. Spółki dokonujące eksportu wyrobów i usług oraz importujące Spółki eksportujące swoje wyroby Liczba spółek (udział % w danej grupie) Spółki eksportujące swoje usługi Liczba spółek (udział % w danej grupie) Spółki eksportujące towary i materiały Liczba spółek (udział % w danej grupie) Spółki importujące Liczba spółek (udział % w danej grupie) 2000 r. 2008 r. 2000 r. 2008 r. 2004 r. 2008 r. 2000 r. 2008 r. OGÓŁEM 207 (30,0%) 218 (25,1%) 153 (22,2%) 226 (26,1%) 223 (31,9%) 286 (33,0%) 424 (61,4%) 503 (58,0%) w tym: Sektor przemysłowy 150 (50,7%) 194 (51,7%) 75 (25,6%) 112 (29,9%) 111 (37,7%) 137 (36,5%) 193 (65,9%) 260 (69,3%) Sekcja D 149 (54,4%) 193 (59.4%) 75 (27,4%) 112 (34,1%) 110 (39,7%) 137 (42,2%) 192 (70,1%) 244 (75,1%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi. Wykres 1. Liczba eksportujących spółek BIZ na tle wszystkich spółek z udziałem kapitału zagranicznego w sektorze przemysłowym w latach 2000-2008 400 350 300 250 200 150 100 50 0 liczba spółek BIZ liczba spółek BIZ eksportujących wyroby liczba spółek BIZ eksportujących usługi liczba spółek BIZ eksportujących towary i materiały Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi W sektorze przemysłowym największą grupę eksporterów wyrobów stanowili producenci tkanin (dział 17) oraz producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) 3
średnio w roku po ok. 20-30 spółek (przy czym udział spółek eksportujących zmniejszał się w dziale 17 z ok. 80% do niespełna 60% spółek, a w dziale 25 wzrastał z niespełna 60% do ponad 70%). W innych gałęziach przemysłu, przeciętny udział spółek eksportujących wynosił ok. 40-60%. Niższy był w produkcji spożywczej (dział 15) ok. 33-45% i w produkcji metalowych wyrobów gotowych ok. 45-55%, natomiast w produkcji mebli (dział 36) eksportowało nawet do 100% podmiotów, a spośród producentów pojazdów mechanicznych, naczep i przyczep ok. 85% (wyjątkiem były dwa ostatnie lata badania, kiedy to udział podmiotów eksportujących zmniejszył się do 60% i 45%). Eksporterami usług były przede wszystkim spółki branży odzieżowej (dział 18) i włókienniczej (dział 17) łącznie było ich od ok. 30-35 rocznie w pierwszych latach badanego okresu do ok. 25 w ostatnim roku. W latach 2005-2006 do ok. 10 wzrosła także liczba eksporterów usług w produkcji maszyn i urządzeń gdzie indziej nie sklasyfikowanych (dział 29) oraz maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31). W 2008 r. do 15 wzrosła liczba spółek eksportujących metalowe wyroby gotowe (dział 28), a do 11 wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25). Dość zaskakująca jest relatywnie duża liczba spółek przemysłowych deklarujących zagraniczną sprzedaż towarów i materiałów w okresie 2004-2008 było ich średnio o ok. 20-30 więcej niż eksporterów usług. Nie wiadomo jednak jakimi towarami i materiałami handlują spółki przemysłowe (czy są to np. surowce, czy wyroby innych podmiotów przeznaczone do dalszej odsprzedaży) ani na ile związane są one w rodzajem produkcji realizowanej przez spółkę. Można jednak zauważyć, że najliczniej w eksport towarów i materiałów angażowały się spółki włókiennicze (dział 17) ok. 20 podmiotów rocznie (tj. ok. 50% podmiotów w tym dziale). Duże były także grupy eksporterów pośród producentów wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) ich liczba wzrosła niemal trzykrotnie z 6 w 2000 r. do 17 w 2008 r., metalowych wyrobów gotowych (dział 28) zwiększenie liczby eksporterów z 8 do 18; a także wyrobów z pozostałych 4
surowców niemetalicznych (dział 26), maszyn i urządzeń (dział 29) oraz maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31) przeciętnie po ok. 10-12 podmiotów. Rozwój działalności handlowej towarami i materiałami może wynikać z faktu, iż duże przedsiębiorstwa międzynarodowe lub grupy kapitałowe mają silną pozycję negocjacyjną wobec dostawców światowych i mogą wobec tego osiągać korzystniejsze warunki zakupu, niż przedsiębiorstwa mniejsze. Często mają również pierwszeństwo zakupu wynikające z kontraktów wieloletnich. Dlatego mogą z zyskiem odsprzedawać nadwyżki posiadanych towarów i materiałów innym podmiotom na rynku międzynarodowym. Importerzy stanowili 65-70% wszystkich spółek w sektorze przemysłowym zobacz wykres 2. W przetwórstwie przemysłowym (sekcja D) zagraniczne zakupy dokonywało przeciętnie blisko ¾ podmiotów. Wykres 2. Liczba importujących spółek BIZ na tle wszystkich spółek z udziałem kapitału zagranicznego w sektorze przemysłowym w latach 2000-2008 400 350 300 250 200 150 100 50 0 liczba spółek BIZ liczba spółek BIZ importujących Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi 5
W sektorze przemysłowym importowali przede wszystkim: producenci tkanin (dział 17) ich liczba wzrosła w badanym okresie z 25 w 2000 r. do 36 w 2006 r. a następnie spadła do 30 spółek w 2008 r., w całym okresie stanowiło to ok. 80% podmiotów z tego działu, producenci odzieży (dział 18) ich liczba zmniejszyła się z 24 do 13 podmiotów, producenci wyrobów metalowych (dział 28) ich liczba wzrosła z 13 do 23 podmiotów, co stanowiło ok. ¾ spółek w tym dziale, producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) liczba podmiotów importujących wzrosła z 20 do 29, co stanowiło ok. 75% spółek tego działu. producenci maszyn i urządzeń (dział 29) ich liczba wzrosła z 13 do 26 podmiotów, co stanowiło przeciętnie ok. 80% podmiotów w tym dziale. W pozostałych gałęziach produkcji przemysłowej przeciętnie kilka kilkanaście podmiotów dokonywało zagranicznych zakupów, a ich liczba w każdym dziale (wg PKD) zwiększała się w badanym okresie. Struktura wartościowa eksportu spółek przemysłowych W badanym okresie wartość eksportu wszystkich spółek z udziałem kapitału zagranicznego wzrosła trzykrotnie z blisko 2,3 mld zł do ok. 7,8 mld zł, z czego: eksport wyrobów wzrósł z 2 mld zł do 6,2 mld zł, eksport usług wzrósł z 283,5 mln zł do 1,4 mld zł w 2007 r., a następnie spadł do 945 mln zł w 2008 r. eksport towarów i materiałów zwiększył się z ok. 380 mln zł w 2004 r. i 2005 r. do 694,5 mln zł w 2008 r. Eksport wyrobów niemal całkowicie (w 97-99%) generowany był przez spółki przemysłowe. 6
Usługi eksportowane były zarówno przez spółki przemysłowe (60-70%), jak i usługowe (30-40%) 4, podobnie jak towary i materiały, choć w odwrotnych proporcjach: na spółki przemysłowe przypadało ok. 30-40% (ich udział malał), a na spółki usługowe 60-70% (ich udział wzrastał). Wartość eksportu spółek sektora przemysłowego (zdominowanego w ok. 95% przez podmioty sekcji D) stanowiła ok. 90% sprzedaży zagranicznej wszystkich spółek BIZ. Jedynie w latach 2001-2003 udział ten był nieco wyższy ok. 95%. Wartość eksportu wzrosła z nieco ponad 2 mln zł w 2000 r. do 7 mln zł w 2008 r. zobacz wykres 3. Najwyższą dynamikę przyrostu eksportu 32,4% zanotowano w 2002 r., o ponad 20% wzrastał też eksport w 2006 r. i 2007 r. W pozostałych latach dynamika wynosiła ok. 10%. Spółki przemysłowe eksportowały przede wszystkim wyroby. Ich udział w ogólnej wartości eksportu spółek sektora III zmniejszał się w badanym okresie z ok. 92-93% w latach 2000-2003 do 82-83% w latach 2006-2007 (w 2008 r. wzrósł ponownie do poziomu ok. 87%). Wartość eksportu usług spółek przemysłowych stanowiła ok. 7-8% wartości eksportu spółek przemysłowych. Wyjątkiem były jedynie lata 2005-2007, kiedy odsetek ten wyniósł 11-14%. Zagraniczna sprzedaż towarów i materiałów miała marginalne znaczenie wynosiła ok. 3,5-5% wartości eksportu spółek sektora II. Szczegóły prezentuje wykres 3. 4 Warto zauważyć, że w tablicach statystycznych udostępnianych przez GUS występują błędy: w niektórych latach suma wartości eksportu usług poszczególnych sekcji czy działów stanowiła ok. 101-103% wartości podanej jako ogółem. 7
Wykres 3. Wartość eksportu wyrobów, usług oraz towarów i materiałów spółek BIZ w sektorze przemysłowym w latach 2000-2008 8 w mld zł 7 6 5 4 3 2 1 wartość eksportu towarów i materiałów wartość eksportu usług wartość eksportu wyrobów 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Spośród spółek przemysłowych najwyższe wartości eksportu generowały spółki włókiennicze (dział 17) oraz producenci maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31), choć w okresie badania ich udział w eksporcie sekcji D spadał: odpowiednio z 18% do 6,5% oraz z 20% do 10%. Spadła także wartość eksportu producentów odzieży (dział 18). Znacząco wzrósł natomiast eksport (i jego udział w wartości zagranicznej sprzedaży sekcji D) producentów maszyn i urządzeń (dział 29) z 5,5% do 21,5%, a także producentów wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) z 6% do ponad 10%. Szczegółowo przedstawia to wykres 4. W ostatnich latach badanego okresu zwiększyło się także znaczenie eksportu producentów wyrobów metalowych (dział 28) oraz wyrobów chemicznych (dział 24). Kilkuprocentowy udział w eksporcie sektora przemysłowego miały także spółki zajmujące się produkcją mebli (dział 36), pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (dział 34) oraz producenci wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (dział 26). Warto również zauważyć, że udział sprzedaży zagranicznej generowanej łącznie przez pozostałe spółki sekcji D wahał się w granicach 15-20%, przy czym w 8
ostatnich 3 latach badania kształtował się na stabilnym poziomie ok. 15%. Wykres 4. Struktura eksportu spółek przetwórstwa przemysłowego w latach 2000-2008 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% pozostałe w sekcji D dział 36 dział 34 dział 31 dział 29 dział 28 dział 26 dział 25 20% 10% 0% dział 24 dział 18 dział 17 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Eksport wyrobów znacząco dominował w strukturze zagranicznej sprzedaży całej sekcji D, jak również w poszczególnych działach. W większości branży dynamika przyrostu eksportu wyrobów była szczególnie wysoka w ostatnich latach. Wartości sprzedaży zagranicznej wyrobów, usług oraz towarów i materiałów przedstawia tabela 2. Tabela 2. Wartości eksportu wyrobów usług oraz towarów i materiałów spółek sekcji D oraz wybranych działów sekcji D (wg PKD 2004) w latach 2000-2008 w mln zł wartość eksportu SEKCJA D towary i materiały - - - - 234,0 160,6 192,5 228,5 326,8 usługi 169,5 190,7 188,5 237,8 284,7 470,4 777,4 857,5 589,2 wyroby 1 894,5 2 237,6 3 009,4 3 342,5 3 704,3 3 898,5 4 554,2 5 554,1 6 132,4 produkcja tkanin (dział 17) towary i materiały - - - - 13,0 23,5 32,6 35,5 43,9 usługi 27,8 40,6 19,7 20,1 36,3 30,9 47,0 54,7 43,8 wyroby 350,1 343,0 391,1 457,0 518,4 439,8 398,6 458,9 373,4 9
produkcja odzieży (dział 18) towary i materiały 0,0 0,0 0,0 0,0 4,4 9,2 3,5 3,0 0,4 usługi 108,0 114,7 131,2 144,4 128,4 170,8 256,2 209,1 217,7 wyroby 44,4 62,7 313,4 324,1 88,0 74,6 109,3 131,7 41,1 towary i materiały - - - - 2,3 9,4 9,0 18,4 22,8 usługi x x x X 14,1 0,7 5,0 15,8 50,3 produkcja chemikaliów i włókien sztucznych (dział 24) wyroby 13,4 21,2 42,7 69,2 89,6 127,8 61,8 248,2 272,2 produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych towary i materiały - - - - 13,3 22,5 14,2 16,1 19,3 usługi 1,8 1,0 1,1 0,8 x 12,1 19,9 17,8 40,9 (dział 25) wyroby 133,7 198,8 269,6 212,8 307,0 436,6 503,3 605,7 692,5 produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetal. (dział 26) towary i materiały - - - - 14,4 21,5 37,3 29,2 25,1 usługi x 3,1 4,6 5,7 19,7 19,1 10,7 8,1 7,0 wyroby 96,8 233,5 233,2 212,2 323,8 295,8 427,7 276,7 236,9 produkcja towary i - - - - 65,6 11,0 28,5 43,6 50,2 metalowych materiały wyrobów usługi 1,6 8,4 7,8 15,9 18,6 121,4 275,1 351,5 36,9 gotowych (dział 28) wyroby 150,4 196,7 280,3 154,3 236,1 303,0 405,0 516,6 563,5 produkcja towary i - - - - 7,3 12,9 20,2 25,8 34,7 maszyn i materiały urządzeń usługi x 0,2 1,0 0,1 5,4 1,4 12,6 5,7 12,9 (dział 29) wyroby 111,8 138,3 368,9 352,4 327,0 622,1 786,4 1 084,2 1 474,7 produkcja towary i maszyn i materiały - - - - 35,8 1,4 6,3 14,6 53,4 aparatury usługi 10,8 6,0 9,0 8,7 17,2 20,1 23,0 36,8 39,5 elektrycznej (dział 31) wyroby 401,6 406,6 344,1 575,7 726,2 406,1 496,4 597,2 622,9 produkcja towary i pojazdów materiały - - - - 5,7 5,0 3,9 8,5 30,6 mechanicznych, usługi 0,3 0,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,9 4,4 przyczep, itp. (dział 34) wyroby 92,6 130,1 132,3 113,7 142,8 196,8 273,0 377,1 391,4 towary i produkcja mebli materiały - - - - 7,7 3,4 8,3 2,7 1,9 (dział 36) usługi 0,8 0,8 0,8 0,0 0,0 0,0 0,3 0,2 0,0 wyroby 194,2 183,3 198,0 269,8 251,9 376,6 388,3 458,9 455,8 Pozostały eksport spółek sekcji D towary i materiały - - - - 64,5 40,7 28,8 31,1 44,5 usługi 18,3 15,0 13,4 42,1 45,1 93,9 127,7 156,7 135,8 wyroby 350,0 386,1 749,2 925,3 781,6 694,0 813,6 930,8 1 049,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 10
Warto podkreślić dodatkowo, że usługi eksportowały wszystkie grupy podmiotów, choć najwyższa ich wartość generowana była przez producentów odzieży (dział 18), którzy w znacznym stopniu angażowali się w podwykonawstwo dla spółek matek. Eksport usług producentów odzieży stanowił w latach 2000-2003 ok. 60-70% wartości eksportu usług wszystkich spółek w sekcji D. W kolejnych latach udział ten zmniejszał się do ok. 35%, niemniej jednak jego wartość przekroczyła w 2007 r. i 2008 r. 200 mln zł. Eksport towarów i materiałów stanowił niewielką część zagranicznej sprzedaży spółek przemysłowych. Przeciętnie największą jego część (ok. 15-20%) generowali producenci metalowych wyrobów gotowych (dział 28). Znaczny był także eksport spółek włókienniczych (dział 17), a w 2008 r. wzrósł eksport generowany przez producentów maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31), a także pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (dział 34). Charakterystyczną cechą działalności przemysłowych spółek BIZ w regionie łódzkim jest ich znaczne powiązanie handlowe ze spółkami matkami. Przeciętnie ok. 25-45% eksportu kierowane było właśnie do spółek matek lub innych jednostek powiązanych, przy czym w okresie 2004-2006 wskaźnik ten wzrastał, a w kolejnych latach obniżał się zobacz wykres 5. Szczególnie intensywny spadek zaobserwować można w 2008 r. prawdopodobnie na skutek kryzysu gospodarczego. Warto zwrócić uwagę szczególnie na spółki wytwarzające odzież (dział 18). Nawet do 85% ich eksportu trafiało do spółek matek lub innych podmiotów powiązanych. Oznacza to, że bardzo duża część produkcji odzieżowej to podwykonawstwo dla spółki inwestora. Sytuacja ta, choć zwiększa wolumen eksportu regionu, może jednak budzić niepokój, gdyż uzależnia całkowicie działalność spółek (a więc i zatrudnienie w nich) od warunków w firmie matce. Ponadto, podwykonawstwo najczęściej znacznie ogranicza (a nawet eliminuje) innowacyjność i prace rozwojowe, ponieważ wszystkie wzory i specyfikacje przekazywane są przez podmiot zlecający. 11
Wykres 5. Udział eksportu do spółki matki i jednostek powiązanych w sekcji D ogółem i wybranych działach w latach 2004-2008 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 dział 26 dział 31 dział 24 dział 25 SEKCJA D dział 34 dział 28 dział 18 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Udział eksportu w przychodach ogółem wszystkich spółek, w pierwszych trzech latach badanego okresu wzrósł z 19% do 30 %, i w kolejnych utrzymywał się na zbliżonym poziomie. W sektorze przemysłowym udział ten był wyższy o ok. 5-10 pkt. proc. zobacz wykres 6. Spółki przetwórstwa przemysłowego (sekcja D) od 2002 r. przeciętnie ok. 40% przychodów osiągały ze sprzedaży zagranicznej. We wszystkich badanych grupach spółek wskaźnik umiędzynarodowienia 5 działalności zmniejszył się w 2008 r. co można wiązać z ogólną dekoniunkturą na rynkach światowych. 5 W niniejszym badaniu jako wskaźnik poziomu umiędzynarodowienia wykorzystano relację sprzedaży eksportowej do przychodów ze sprzedaży. Wprawdzie umiędzynarodowieni działalności przedsiębiorstw może odbywać się nie tylko poprzez eksport, jednak na potrzeby Projektu taka miara wydaje się wystarczająca. Ponadto podyktowane jest to dostępnością danych. 12
Wykres 6. Udział eksportu w wartości przychodów ze sprzedaży spółek BIZ w latach 2000-2008 45% 40% 35% 30% 25% sekcja D SEKTOR II (przemysłowy) OGÓŁEM 20% 15% 10% 5% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Import spółek sektora przemysłowego Wartość importu spółek z udziałem kapitału zagranicznego ogółem wzrosła z ok. 3,6 mld zł w 2000 r. do blisko 9,5 mld zł w 2008 r., z czego przeciętnie: ok. 52%-56% stanowił import surowców, materiałów i półfabrykatów na cele produkcyjne (co stanowiło ok. 52-58% wartości zużywanych materiałów i energii 6 ), ok. 37%-42% towary przeznaczone do odsprzedaży pozostała część importu była przeznaczona na inne cele, m.in. bieżącą, pozaprodukcyjną działalność lub inwestycje. 6 GUS podaje zagregowane informacje o łącznych kosztach materiałów i energii i tylko do tej wielkości można odnieść wartość importowanych surowców, materiałów i półfabrykatów. 13
Wartość importu w sektorze przemysłowym wzrastała z ok. 2,5 mld zł w 2000 r. do ponad 7,7 mld zł w 2008 r. Struktura importu zmieniała się: z 15% do 27,5% wzrastał udział zagranicznych zakupów towarów przeznaczonych do odsprzedaży, a z 72% do 67% zmniejszał się udział importu na cele produkcyjne zobacz wykres 7. Praktycznie cały (99,0-99,9%) import sektora II generowały spółki przetwórstwa przemysłowego (sekcja D). Ich udział w całkowitym imporcie spółek BIZ wzrastał z niespełna 70% do ponad 80%, w imporcie towarów do odsprzedaży z 27% do 55%, a surowców materiałów i półfabrykatów wynosił 94%-97%. Wykres 7. Wartość importu spółek BIZ w sektorze przemysłowym w latach 2000-2008 8,0 7,0 6,0 pozostały import w mld zł 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 import towarów i materiałów przeznaczonych do odsprzedazy import na cele produkcyjne 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W pierwszych 3 latach badania, największą wartość importu realizowali producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) 340-437 mln zł, maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31) ok. 300 mln zł, wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 200-270 mln zł oraz metalowych wyrobów gotowych (dział 28) 200-300 mln zł. Łącznie stanowiło to 34-36% wartości importu spółek sekcji D. W kolejnych latach wartość importu we wszystkich działach przetwórstwa przemysłowego generalnie wzrastała, jednak struktura gałęziowa uległa zmianie. W ostatnich 3 latach badania najwyższy import realizowały spółki produkujące 14
chemikalia (dział 24) ok. 1,2-1,8 mld zł, maszyny i urządzenia (dział 29) 0,8-1,4 mld zł oraz wyroby z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) 0,7-1,0 mld zł. Łącznie stanowiło to 47-55% wartości importu sekcji D. Warto jednak zauważyć, że w okresie 2004-2008 import spółek działu 24 przeznaczany był w 80%, a nawet blisko 90% do dalszej odsprzedaży. Pozostała część importowane surowce, materiały i półprodukty stanowiła aż ok. 70-80% łącznie zużywanych przez spółki z działu 24 wartości materiałów i półproduktów. Świadczy to o znaczącej dominacji działalności handlowej nad produkcyjną spółki pełnią funkcję dystrybutorów wyrobów firm macierzystych 7. Relatywnie wysoki udział towarów do odsprzedaży w ogólnej wartości importu zanotowano także w spółkach wytwarzających maszyny i urządzenia (dział 29) w latach 2001-2004 był to ok. 50-58%, a w kolejnych zmniejszał się z do 30% do 19% w 2008 r. Spółki zajmujące się produkcją instrumentów medycznych, optycznych i zegarków (dział 33) w pierwszych 3 latach badanego okresu importowały prawie wyłącznie towary przeznaczone do odsprzedaży (95-100%). W kolejnych latach sukcesywnie wzrastał udział importu surowców, materiałów i półfabrykatów do produkcji tak, że w 2008 r. towary stanowiły jedynie ok. 11% wartości importu tych spółek. W pozostałych gałęziach przemysłu udział towarów do odsprzedaży stanowił od kilku do kilkunastu procent ogólnej wartości importu. Zaznaczyć jednak warto, iż najwyższy udział towarów w imporcie notowano w latach 2003-2004. W latach 2004-2008 około 38-48% importu spółek sekcji D pochodziło od spółek matek lub podmiotów powiązanych. Do 2006 r. udział ten rósł, a w kolejnych latach spadał zobacz wykres 8. Dane statystycznie nie wskazują niestety, na jaki cel ta część była przeznaczana. Można przypuszczać, że znaczna część produkcji na terenie województwa łódzkiego stanowi fragment międzynarodowego łańcucha tworzenia wartości w korporacjach lub też podwykonawstwo dla 7 Dla porównania, ogólna wartość importu towarów do odsprzedaży w spółkach działu 24 (stanowiąca ok. 80% importu towarów całej sekcji D) była w latach 2006-2007 zbliżona do wartości importu towarów w sekcji G (handel i naprawy). 15
spółek matek 8. Spółki BIZ mogą także pełnić rolę dystrybutorów wyrobów produkowanych przez spółki-matki lub inne podmioty powiązane. Najwyższy udział importu z grupy kapitałowej zanotowano w spółkach chemicznych (dział 24). Jest to jednak w znacznej części import towarów przeznaczonych do odsprzedaży. Wysoki, ale co ważne malejący, udział importu od spółki matki wystąpił także w spółkach wytwarzających żywność i napoje (dział 15), maszyny i aparaturę elektryczną (dział 31) oraz instrumenty medyczne, precyzyjne, optyczne i zegarki (dział 33). W pozostałych branżach przetwórstwa przemysłowego udział importu ze spółki macierzystej kształtował się na poziomie niższym niż średnia dla wszystkich podmiotów sekcji D. Wykres 8. Udział importu od spółki matki lub spółek powiązanych w sekcji D ogółem i w wybranych działach w latach 2004-2008 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% dział 24 dział 15 dział 31 dział 33 dział 21 sekcja D dział 28 20% 10% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Importowane surowce, materiały i półfabrykaty stanowiły średnio 55-58% przeciętnego zużycia materiałów i energii w spółkach BIZ. W przetwórstwie przemysłowym (sekcji D) udział 8 Na tę cechę może wskazywać także znaczny udział eksportu do firmy matki w eksporcie ogółem. 16
ten wynosił ok. 56%-63%. Oznacza to, że zaledwie ok. 40% zużywanych surowców, materiałów i energii pochodzi z rynku krajowego. Jest to wynik niezadowalający, zwłaszcza uwzględniając, iż koszty energii pochodzącej w naturalny sposób z rynku lokalnego są znaczącym elementem ogólnych tego rodzaju kosztów. Zatem znaczenie lokalnych dostawców półproduktów i komponentów jest nieznaczne. Najbardziej od importu uzależnieni byli producenci wyrobów chemicznych (dział 24), maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31) oraz producenci pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (dział 34). W działach tych, udział importowanych surowców materiałów i półfabrykatów zużywanych do produkcji sukcesywnie wzrastał. Zmniejszało się natomiast uzależnienie od importu spółek branży spożywczej (dział 15) i włókiennictwa (dział 17) szczegóły przedstawia tabela 3. Wysoki udział importowanych materiałów i półproduktów w spółkach produkujących odzież (dział 18) nawet do ok. 80-90% w latach 2001-2003 oznacza, że inwestorzy zagraniczni poszukiwali przede wszystkim taniej siły roboczej, a nie surowców. Oznacza to, że Łódź nie jest już postrzegana jako potęga produkcji włókienniczej. Najmniej, tj. ok. 1/3 zużywanych surowców, materiałów i półfabrykatów, importowali producenci wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (dział 26) oraz producenci żywności (dział 15). Tabela 3. Udział importu surowców, materiałów i półfabrykatów w zużyciu materiałów i energii w spółkach BIZ ogółem, w sekcji D i wybranych działach PKD w latach 2000-2008. OGÓŁEM 56,3 59,3 57,3 55,4 58,5 51,8 58,0 56,1 55,0 SEKCJA D 56,5 60,4 58,4 57,3 60,0 56,3 63,0 59,8 60,5 produkcja artykułów spożywczych (dział 15) produkcja tkanin (dział 17) produkcja odzieży (dział 18) produkcja chemikaliów i włókien sztucznych (dział 24) 45,4 39,5 50,2 44,2 37,0 49,1 39,4 29,3 28,2 84,5 94,7 58,9 86,4 70,1 54,0 69,0 66,1 61,2 75,8 87,6 93,9 86,2 x 62,0 62,6 79,4 60,9 51,3 44,6 58,7 60,2 72,0 70,7 74,5 77,9 71,9 17
produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (dział 26) produkcja metalowych wyrobów gotowych (dział 28) produkcja maszyn i urządzeń (dział 29) produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31) produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep, itp. (dział 34) 65,0 62,1 64,8 58,6 66,8 57,4 58,9 63,1 64,2 25,6 31,3 36,9 32,9 34,9 33,9 34,2 32,5 48,2 82,7 79,3 87,9 49,4 58,7 59,1 x 67,0 62,7 85,6 68,0 46,1 62,3 68,4 70,3 61,3 61,4 66,9 63,3 70,7 84,8 67,5 80,5 63,2 84,2 x 86,4 66,1 54,3 52,7 52,1 58,0 71,4 80,9 88,0 75,0 produkcja mebli 41,0 39,9 36,5 41,4 43,1 47,9 53,6 47,0 53,6 (dział 36) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi Saldo handlu zagranicznego spółek sektora przemysłowego W całym badanym okresie saldo handlu zagranicznego wszystkich spółek z udziałem kapitału zagranicznego w województwie łódzkim było ujemne. Przeciętnie deficyt wynosił ok. 1 mld zł. Najniższy jego poziom zanotowano w latach 2002-2003 (600-700 mln zł), za sprawą dodatniego w tych latach salda spółek przemysłowych (zobacz wykres 9). Szczegółowe dane wskazują, że relatywne zrównoważenie salda wymiany zagranicznej spółek przemysłowych w województwie łódzkim wynika z ich działalności usługowej oraz handlu towarami i materiałami. Gdyby uwzględnić sam tylko eksport wyrobów, saldo obrotów zagranicznych byłoby dużo mniej korzystne szczególnie od 2003 r., a w 2008 r. deficyt wyniósłby blisko 2 mld zł. 18
w mld zł Wykres 9. Wartości eksportu wyrobów i usług oraz importu spółek ogółem oraz sekcji D w latach 2000-2008 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 a. Ogółem eksport import Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi w mld zł 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 b. Sekcja D eksport ogółem eksport wyrobów import Spośród grup podmiotów, których wymiana handlowa była istotna na tle sektora przemysłowego, nadwyżkę eksportu nad importem generowały (w całym okresie 2000-2008): spółki przemysłu lekkiego (dział 17 i 18), producenci maszyn i aparatury elektrycznej (dział 31), producenci pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (dział 34) producenci mebli (dział 34). Największy deficyt w handlu generowały spółki wytwarzające chemikalia (dział 24). W latach 2004-2005 wynosił on ponad 700 mln zł, a w latach 2006-2008 ponad 1,1 mld zł. Producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (dział 25) także więcej importowali niż eksportowali w całym okresie objętym badaniem. W pozostałych gałęziach przemysłu saldo wymiany handlowej było zmienne, w niektórych latach dodatnie w innych ujemne, ale wartości nie były znaczące. Warto zauważyć, że korzystne zmiany zaszły w dziale 28 (produkcja wyrobów 19
metalowych). Spółki te w pierwszych 3 latach generowały niewielki deficyt, a w kolejnych rosnącą nadwyżkę (w rekordowym 2007 r. wyniosła ona ponad 440 mln zł) zobacz tabela 4. Tabela 4. Bilans handlu zagranicznego spółek przemysłowych w latach 2000-2008 w mln zł Ogółem sekcja D Dział 17 Dział 18 Dział 24 Dział 25 Dział 26 Dział 28 Dział 29 Dział 31 eksport 2 064,0 2 428,3 3 198,0 3 580,3 4 223,1 4 529,5 5 524,1 6 640,1 7 048,3 import 2 454,2 2 566,0 2 810,4 3 268,6 4 666,6 4 447,3 5 912,5 6 971,5 7 746,9 bilans -390,2-137,7 387,5 311,8-443,5 82,2-388,4-331,4-698,5 eksport 378,0 383,6 410,8 477,1 567,6 494,2 478,2 549,1 461,0 import 332,8 361,8 266,0 439,3 462,9 284,4 360,1 381,5 316,0 bilans 45,2 21,8 144,8 37,7 104,7 209,8 118,1 167,6 145,1 eksport 152,3 177,4 444,5 468,5 220,9 254,7 369,0 343,8 259,2 import 80,7 70,8 232,8 211,9 142,5 72,1 83,0 96,5 62,2 bilans 71,6 106,6 211,8 256,6 78,3 182,5 286,1 247,3 197,0 eksport 13,4 21,2 42,7 69,2 106,0 137,9 75,8 282,4 345,3 import 86,3 60,3 93,3 93,4 833,2 933,3 1 261,4 1 566,0 1 832,0 bilans -73,0-39,1-50,6-24,2-727,2-795,4-1 185,6-1 283,6-1 486,7 eksport 135,5 199,7 270,6 213,6 320,4 471,2 537,3 639,7 752,7 import 340,8 375,1 436,8 416,3 550,4 585,1 712,3 937,4 1 051,4 bilans -205,3-175,4-166,2-202,7-230,0-113,9-174,9-297,8-298,8 eksport 96,8 236,6 237,8 217,9 358,0 336,4 475,7 313,9 268,9 import 207,3 270,2 269,3 228,9 351,1 325,7 366,7 319,4 442,2 bilans -110,5-33,6-31,5-11,0 6,8 10,8 109,0-5,4-173,3 eksport 152,0 205,1 288,1 170,2 320,3 435,4 708,6 911,7 650,5 import 198,1 227,3 303,0 113,2 166,6 218,6 660,3 470,4 454,5 bilans -46,1-22,2-14,9 57,1 153,7 216,8 48,3 441,3 196,0 eksport 111,8 138,5 369,9 352,5 339,7 636,4 819,2 1 115,6 1 522,4 import 97,0 228,3 264,0 497,8 609,2 777,1 830,8 1 094,9 1 343,5 bilans 14,8-89,8 105,9-145,2-269,5-140,7-11,7 20,7 178,9 eksport 412,5 412,6 353,0 584,4 779,1 427,6 525,7 648,7 715,7 import 289,3 290,8 265,5 402,2 569,6 236,7 359,8 599,7 513,4 bilans 123,2 121,8 87,5 182,2 209,5 190,9 165,9 48,9 202,3 20
Dział 34 Dział 36 Pozostałe spółki w sekcji D eksport 93,0 131,0 132,3 113,7 148,5 201,8 276,9 386,5 426,5 import 63,5 99,3 92,8 75,4 107,8 146,5 213,8 347,9 314,4 bilans 29,4 31,7 39,5 38,4 40,7 55,2 63,1 38,6 112,1 eksport 194,9 184,2 198,8 269,8 259,6 380,0 396,9 461,8 457,7 import 69,1 69,6 59,6 88,1 100,0 159,6 209,7 209,9 224,2 bilans 125,9 114,6 139,2 181,7 159,6 220,4 187,2 252,0 233,5 eksport 323,9 338,4 449,2 643,3 803,1 754,0 860,8 987,0 1 188,4 import 689,3 512,5 527,3 702,2 773,3 708,2 854,5 948,0 1 193,0 bilans -365,5-174,1-78,1-58,9 29,8 45,8 6,2 38,9-4,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi Kierunki eksportu wyrobów spółek przemysłowych Dominującym kierunkiem eksportu spółek z udziałem kapitału zagranicznego w całym badanym okresie były Niemcy. Liczba firm deklarujących eksport do Niemiec wahała się w granicach 76 (w 2003 r.) 107 (w 2007 r.), co stanowiło ok. 40-50% wszystkich spółek eksportujących wyroby. W tej grupie zanotowano też największy udział firm realizujących 100% eksportu do jednego kraju. Jednocześnie rosła liczba spółek, których eksport do Niemiec nie przekraczał 50% sprzedaży eksportowej, a malała liczba spółek, które eksportowały wyłącznie do Niemiec (wykres 10) wyjątkiem jest rok 2008, w którym zwiększyła się liczba spółek eksportujących wyroby wyłącznie do Nieniec. Można to jednak tłumaczyć załamaniem gospodarczym na rynkach międzynarodowych i ograniczeniem handlu. Generalnie jednak zmniejszenie liczby podmiotów eksportujących wyłącznie do jednego kraju jest zgodne z tendencją występującą we wszystkich spółkach spadek z ok. 100 spółek w 2000 r., do 65 w 2007 r., tj. z 22,5% do 11,3% (w 2008 r. liczba ta wyniosła 90, tj. 18%). Zakładając, że zmiana zaistniała w 2008 r. ma charakter wyjątkowy i jednorazowy, można uznać generalną tendencję za 21
korzystną, ponieważ z jednej strony świadczy o ekspansji międzynarodowej i poszukiwaniu nowych rynków, a z drugiej o zmniejszaniu uzależnienia od jednego rynku zagranicznego. Wykres 10. Liczba spółek eksportujących wyroby do Niemiec wg udziału w eksporcie wyrobów ogółem w latach 2000-2008 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 21 21 35 32 23 21 30 32 33 30 23 18 19 16 18 18 18 10 17 17 9 8 9 11 12 11 9 18 15 17 18 11 9 20 11 11 11 16 17 16 13 19 18 20 17 100% 50,01-99,99% 25,01-50% 10,01-25% 0-10% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS w Łodzi Relatywnie liczne były także grupy eksporterów do innych krajów, głównie do krajów ościennych (wykres 12) oraz tych, z których napłynął kapitał zagraniczny (wykres 11). Jednak w większości deklarowały one mniejszościowy udział danego kraju w całości eksportu (ich eksport był bardziej zdywersyfikowany geograficznie niż eksporterów do Niemiec). 22
Wykres 11. Liczba spółek deklarujących eksport wyrobów do danego kraju Europy Zachodniej w latach 2000-2008 40 35 30 25 20 15 10 5 Francja Włochy Holandia Dania Wielka Brytania Belgia Austria 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wykres 12. Liczba spółek deklarujących eksport wyrobów do danego kraju Europy Środkowowschodniej w latach 2000-2008 40 35 30 25 20 15 10 Litwa Czechy Ukraina Rosja Słowacja Białoruś 5 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Pozostałe kierunki eksportu realizowane były przez pojedyncze podmioty i w znakomitej większości współtowarzyszyły eksportowi także na inne rynki. Jedynie w przypadku eksportu do 23
Szwecji zaobserwowano po 2-3 spółki rocznie, które całość (100%) eksportu kierowały na ten rynek. Spółki, które decydowały się na eksport wyrobów do bardziej odległych destynacji, realizowały także eksport do krajów bliżej położonych. 24
Aneks. Klasyfikacja PKD 2004 (sekcje i działy w sektorze przemysłowym) SEKTOR II PRZEMYSŁOWY SEKCJA C GÓRNICTWO 10 górnictwo węgla kamiennego i brunatnego (lignitu); wydobywanie torfu 11 górnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego, włączając działalność usługową 12 górnictwo rud uranu i toru 13 górnictwo rud metali 14 pozostałe górnictwo SEKCJA D PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE 15 produkcja artykułów spożywczych i napojów 16 produkcja wyrobów tytoniowych 17 włókiennictwo 18 produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich 19 produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych 20 produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz z korka (z wyłączeniem mebli), wyrobów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania 21 produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru 22 działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji 23 wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych 24 produkcja wyrobów chemicznych 25 produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 26 produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 27 produkcja metali 28 produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń 29 produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana 30 produkcja maszyn biurowych i komputerów 31 produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie indziej niesklasyfikowana 32 produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych 33 produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków 34 produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep 35 produkcja pozostałego sprzętu transportowego 36 produkcja mebli; działalność produkcyjna, gdzie indziej niesklasyfikowana 37 przetwarzanie odpadów SEKCJA E WYTWARZANIE I ZAOPATRYWANIE W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ, GAZ, WODĘ 40 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 41 pobór, uzdatnianie i rozprowadzanie wody SEKCJA F BUDOWNICTWO 45 budownictwo 25